”دک جي نه پڄاڻي آ“ بابت راين جو جائزو
شيخ اياز جي راءِ:
غزلن کان اڳ شيخ اياز جي راءِ ڏني وئي آهي ته “اياز گل جي شاعري کي هڪ انوکي خوشبوءِ آهي جا نم جي ٻور ۾ ٿيندي آهي ۽ ان کي هڪ الڳ رنگ آهي جو پڪل پيرُن ۾ ٿيندو آهي (دک جي نه پڄاڻي آ ص57)
شيخ اياز جو ڏنل هي رايو روايتي ۽ فقط خوبصورت لفظن تي مشتمل هجڻ کان سواءِ ڪجهه به نه آهي. اياز گل جي شاعريءَ کي انوکي خوشبوءِ هوندي آهي ۽ نم جي ٻور واري، ڇا نم جي ٻور واري خوشبوءِ انوکي هوندي آهي ۽ انب جي ٻور يا سرنهن جي ٻور واريون خوشبويون انوکيون هونديون آهن؟۽ نم جي ٻور جي خوشبوءِ جو تعلق شاعري فن ۽ فڪر سان ڪهڙو آهي؟ ڪا وضاحت ٿيل نه آهي.
اياز گل جي شاعريءَ جو رنگ الڳ آهي پڪل پيرن جهڙو، ڇا پڪل اسنبن جو رنگ الڳ نه هوندو آهي رڳو پيرن جي الڳ رنگ ڏيڻ جو ذڪر ڇو؟۽ پڪل پيرن جي رنگ جو شاعريءَ سان ڪهڙو تعلق آهي؟ ڪابه وضاحت نٿي ملي.
امداد حسيني جي راءِ:
واين کان اڳ امداد حسينيءَ جي راءِ ڏني وئي آهي ته “ هر سچي شاعر کي پنهنجو الڳ Diction .نئون لهجو ۽ نڪور ردم هوندو آهي. ان آڌار تي پنهنجي هم عصرن ۾ منفرد حيثيت ماڻيندو آهي. اياز گل پنهنجي دور ۾ اهڙي حيثيت ماڻي چڪو آهي. (دک جي نه پڄاڻي آ ص 279)
امداد حسيني جي راءِ ته هر سچي شاعر کي پنهنجو ڏانءُ هوندو آهي. باقي الڳ ردم ۽ الڳ لهجو ته ان الڳ ڏانءَ ۾ اچي وڃن ٿا. نه ته اهو ڏانءُ آخر ڪيئن جڙندو آهي؟ ان ۾ اهي شيون هونديون آهن، ان ڪري انهن کي ڏانءُDiction کان جدا ڇو ڪيو ويو آهي؟
امداد حسيني الڳ Dictionنئين لهجي ۽ نڪور ردم جي ڳالهه ڪري اياز گل کي فقط گهاڙيٽي جو شاعر قرار ڏنو آهي نه ته سندس فڪري خوبيون به ٻڌائي ها ۽ فڪري خوبين کان سواءِ شاعري ائين هوندي آهي جيئن جان کان سواءِ جسم.
تاج بلوچ جي راءِ:
نظمن، آزاد نظمن ۽ نثري نظمن عنوان کان اڳ تاج بلوچ جي راءِ ڏني وئي آهي. “اياز گل جي شاعري محسوس ڪرڻ جي شاعري آهي حواسن کي ڇهڻ واري، لمحن تائين هلڪو هلڪو سرور ڏيندڙ( دک جي نه پڄاڻي آ ص 331)
تاج بلوچ هڪ ڏاهو نقاد آهي اهوئي سبب آهي جو هن راءِ ڏيڻ مهل نهايت چالاڪيءَ کان ڪم ورتو آهي. هن اياز گل جي شاعريءَ کي حواسن کي ڇهڻ واري شاعري قرار ڏنو آهي. انساني حواس پنج آهن، ڏسڻ،ٻڌڻ،چکڻ، ڇهڻ ۽ سنگهڻ. انهن جو تعلق مادي شين سان آهي يا ائين کڻي چئجي ته انهن جو تعلق ظاهر سان آهي، تاج بلوچ،اياز گل جي شاعريءَ کي حواسن کي ڇهندڙ شاعري قرار ڏئي چوڻ چاهيو آهي ته ان جو تعلق اندر سان نه ٻاهر سان آهي. ان ۾ خارجيت آهي باقي داخليت نه آهي.
آغا سليم جي راءِ:
گيتن کان اڳ آغا سليم جي راءِ ڏني وئي آهي ته “ اياز گل پنهنجي شاعريءَ سان پراڻي نسل جي شاعرن جي لڄ رکي آهي.” (دک جي نه پڄاڻي آ ص 401)
آغا سليم جي راءِ پڙهي عجب ٿيو ۽ محسوس ٿيو ته اها دوستيءَ جي بنياد تي ڏنل آهي ته اياز گل جي شاعري پراڻي نسل جي شاعرن جي لڄ رکي آهي. يعني پراڻي نسل جي شاعرن اهڙن ناقص خراب شاعري ڪئي آهي جو اگر اياز گل جي شاعري نه هجي ها ته اڳين شاعري مهڻي هاب بڻجي پوي ها.
اياز گل کان پراڻي نسل جا شاعر ڪهڙا آهن؟ اگر گهڻو پوئتي وٺي وڃجي ته شاهه لطيف،سچل،بيدل،نانڪ ۽ روحل اچي وڃن ٿا پر ويجهي دور ۾ شيخ اياز،استاد بخاري، تنوير عباسي،امداد حسيني ۽ ٻيا اچي وڃن ٿا، ڇا انهن جي شاعري مهڻي هاب هئي جو اياز گل جي شاعريءَ سندن لڄ رکي. حقيقت ۾آغا سليم راءِ ڏيڻ ۽ وڌاءُ کان ڪم ورتو آهي.
هري دلگير جي راءِ:
ترائيلن،هائيڪن، رينگن ۽ ٽن سٽن کان اڳ هري دلگير جي راءِ آهي ته “ اياز گل وٽ امنگ ۽ اتساهه آهي. ٻهڳڻي ٻولي آهي ۽ شاعري جو فن به آهي ان ڪري سندس شاعريءَ جوآئيندو به اجلو آهي. (دک جي نه پڄاڻي آ، ص 417)
هري دلگير اهو ڪونه ٻڌايو آهي ته اياز گل جي شاعريءَ ۾ اتساهه ڪهڙو ۽ ڪيترو آهي؟ ٻهڳڻي ٻولي ڪهڙي هوندي آهي ۽ اها اياز جي شاعريءَ ۾ ڪيتري قدر آهي؟ اياز گل جي شاعريءَ ۾ فن آهي ته ڪيتري ڪمال جو آهي نه ته هر شاعر وٽ ڪجهه نه ڪجهه فن ته هوندو آهي انڪري مون کي هري دلگير جي راءِ به روايتي کان وڌيڪ نه ٿي لڳي.
آسي زميني جي راءِ:
بيتن،دوهن ۽ واين کان اڳ آسي زمينيءَ جي راءِ ڏنل آهي ته “ اياز گل سنڌي ٻوليءَ جو اهو سڀاڳو شاعر آهي جنهن تي ٻولي ماءُ سدائين مهربان رهي آهي ۽ کيس پرچائڻ واسطي لفظن جا رانديڪا مهيا ڪندي پئي رهي آهي.(دک جي نه پڄاڻي آ ص 435)
آسي زمينيءَ جي راءِ پڙهڻ کان پوءِ اهو معلوم ٿئي ٿو ته اياز گل جي شاعريءَ ۾ لفظن جا رانديڪا آهن فڪر جا به نه آهن. آسي زمينيءَ کي اهو به ٻڌائڻ کپي ها ته اياز گل وٽ سگهڙن کان به وڌيڪ لفظن جا رانديڪا آهن يا نه؟
نورالهديٰ شاهه جي راءِ:
اياز گل جي شعري مجموعي “ دک جي نه پڄاڻي آ” جي بيڪ ٽائٽل تي نامياري ڪهاڻيڪار نور الهديٰ شاهه جو تاثر ڏنو ويو آهي بنيادي طور نورالهديٰ شاهه ڪهاڻيڪار آهي، اها نامياري شاعره يا نامياري تجزيه نگار نه آهي جو سندس راءِ ڪا خاص اهميت رکندي هجي پر بهرحال وري به ان جو هڪ نالو آهي ان ڪري سندس راءِ جو جائزو وٺڻ ضروري سمجهان ٿو ته متان سنڌي ادب ۾ ‘متاثرين’ جو تعداد وڌي نه وڃي جيڪي نالو ٻڌي راءِ جوڙي وٺن ٿا.
نورالهديٰ شاهه لکيو آهي ته “ جنهن غزل کي فارسي جي تخت کان لاهي شيخ اياز ۽ سندس همعصر چند سگهارن شاعرن، سنڌو جل وهنجاريو، ان کي سنڌي مٽيءَ مان رنڱيل ڪپڙا پهرائڻ وارن ۾ اياز گل جو وڏوContribution آهي(دک جي نه پڄاڻي آ بيڪ ٽائٽل)
مٿين جملي ۾ ٻه ٽي ڳالهيون آهن جيڪي توجه چاهين ٿيون.
نورالهديٰ شاهه صاحبه اهو ٻڌايو آهي ته سنڌي غزل کي فارسيءَ جي تخت تان لاهڻ وارا شيخ اياز ۽ سندس ڪجهه همعصر آهن، حالانڪ ان سلسلي ۾ ڪشنچند بيوس کي پهريون شاعر چيووڃي ٿو جنهن سنڌي غزل کي فارسي زدگيءَ مان ڪڍيو.
نو رالهديٰ شاهه صاحبه موجب شيخ اياز ۽ سندس ڪجهه همعصر فارسي غزل کي سنڌو جل ۾ وهنجاريو ۽ ان کي سنڌي مٽيءَ جا رنڱيل ڪپڙا اياز گل وارن پارايا آهن ڇا مطلب؟ اهوئي ته شيخ اياز ۽ همعصرن جا غزل اگهاڙا هئا ڪپڙا ان کي اياز گل پارا ٻين لفظن ۾ اهي ڍڪيل ته هئا ايڏا گهرا نه هئا، غزل ۾ گهرائي اياز گل آندي. هاڻي ان ڳالهه جو جائزو ورتو وڃي ته آيا ائين آهي ته حقيقت ان جي خلاف آهي. ايازگل جي غزلن ۾ ايڏي گهرائي آهي ئي ڪونه جو ان کي ان لحاظ کان منفرد ليکجي.
نورالهديٰ شاهه جو اهو خيال آهي ته شيخ اياز ۽ ان جي ڪجهه همعصرن سنڌي غزل کي سنڌو جل ۾ وهنجاريو ٻين لفظن ۾ کي صاف ۽ سٺو ڪيو. ان کي سنڌي مٽيءَ مان رنڱيل ڪپڙا اياز گل پارايا.“ مٽيءَ مان رنڱيل ڪپڙا” ته ميرا ٿي ئي چئبا ته اهي ميرا ڪپڙا اياز گل وارن سنڌي غزل کي پارايا آهن.
نورالهديٰ شاهه موجب اياز گل سنڌي غزل کي سنڌي مٽيءَ مان رنڱيل ڪپڙا پارايا آهن ٻين لفظن ۾ اياز گل جي غزل ۾ سنڌ ڇانيل آهي ته مون کي ڪجهه سوالن جا جواب ڏنا وڃن.
سوال: ڇا اياز گل جي غزلن ۾ سنڌ جي ٻهراڙيءَ جي ٻولي آهي جيڪا اصل ٻولي ليکي ويندي آهي؟
سوال: ڇا اياز گل جي غزلن ۾ سنڌ جا پهاڪا۽ ڄوڻيون جهجهي انداز ۾ موجود آهن؟
سوال: ڇا اياز گل جي غزلن ۾ سنڌ جي تمدن ۽ ثقافت بهتر انداز ۾ بيان ٿيل آهي؟
سوال: ڇا اياز گل جي غزلن ۾ سنڌ جي مسئلن يا سنڌ جي حقن جو اثرائتو بيان آهي؟
اگر اهو سڀ ڪجهه اياز گل جي غزلن يا شاعري ۾ موجود آهي ته ثابت ڪيو وڃي نه ته نورالهديٰ شاهه جي راءِ درست نه آهي.
نورالهديٰ شاهه لکيو آهي ته “ سنڌي ماڻهوءَ جيان ( ۽ اياز گل جي شخصيت جيان به) بي اختيار ٿي، سادگيءَ بنا ڪنهن مصنوعي رنگ ڍنگ ۽ ٻوليءَ جي اوپري استعمال جي، سندس ڳالهائيندڙ، مرڪي ڏيندڙ،روئي پوندڙ نج سنڌي غزل، پوءِ اچڻ وارن شاعرن کي غزل جي صنف ۾ اڃا به وڌيڪ Involveڪندي احساس ڏياريون ٿا (دک جي نه پڄاڻي آ بيڪ ٽائٽل).
مٿيون جملو پڙهبو ته منجهيل ۽ وچڙيل معلوم ٿيندو ۽ نور الهديٰ شاهه ان ۾ هڪ اهڙي ڳالهه ڪئي آهي. جيڪا عجيب محسوس ٿئي ٿي. “ سنڌي ماڻهوءَ جيان ( ۽ اياز گل جي شخصيت جيان به) “ ان ٽڪري مان معلوم ٿئي ٿو ته سنڌي ماڻهو علحده آهي ۽ اياز گل علحده آهي) ڇا اياز گل سنڌي نه آهي؟ پر اياز گل جي سنڌي هجڻ ۾ ڪوبه شڪ نه آهي ته پوءِ مٿين لفظن مان مراد ڇا آهي؟
نورالهديٰ شاهه لکي ٿي ته،“ اياز گل جي شاعري پڙهي بار بار احساس ٿئي ٿو ته هو پنهنجي ادبي شخصيت جو وزن وڌائڻ لاءِ شاعريءَ جي نالي تي پاڻ کي پڙهندڙ جي مٿان مڙهي نه ٿو. شاعري سندس اندر مان خوشبوءَ جيان ڦٽي نڪتي آهي. هو بس ان خوشبوءِ تي ڍڪ رکڻ بدران ان کي پوپٽ جيان آزاد ڇڏي ڏئي ٿو. (دک جي نه پڄاڻي آ بيڪ ٽائٽل)
نورالهديٰ شاهه اهو ٻڌائي ٿي ته اياز گل پنهنجي شاعريءَ جي خوشبوءِ ڍڪڻ بجاءِ آزاد ڇڏي ٿو ته ڪهڙو شاعر آهي جيڪو پنهنجي شاعري ٻين تائين نه پهچائڻ چاهيندو هجي؟ پوءِ ان ۾ اياز گل جي خصوصيت ڪهڙي آهي؟
نورالهديٰ شاهه جو اگر اهو مطلب آهي ته فن ۽ فڪر کان شاعري کي آزاد ڇڏي ڏي ٿو ته اهڙي راءِ شيخ اياز جي به آهي. ادل سومري جي ڪتاب ۾ لکيو اٿس ته:
“ نئين ٽهيءَ جو اهو شاعر آهي جنهن فارسي ۽ اردو وزن کي لت هڻي شعري روايات جا سارا زنجير ٽوڙي ڇڏيا آهن ۽ پنهنجو ترنم پنهنجي اندر جي آواز مان اڀرايو آهي اڄ ڪلهه جديد شاعر پاڻ تي ڪابه زنجير رکڻ نٿا چاهين(وساري نه ڇڏيجو ص 19)