ڪجهه ناياب يادون
پناهه علي شاهه ايڏي عزت ڏني جو ٻئين ڏينهن هاري خوش ٿي، مٺائي کڻي آيا ۽ ٻڌايائون ته اسان جو گهربل ماستر سيد اچي ويو آهي، ۽ اسان چاهيون ٿا ته توهان کيس ٻنيءَ ٽڪرو به پوکڻ لاءِ ڏيو، ڇو ته هو ٻارن لاءِ به سٺو آهي ته ڳوٺ وارن لاءِ به، پوءِ اهو اسڪول آباد ٿيو، ۽ اڄ هن ڳوٺ ۾ چار اسڪول آهن. مون جيڏي مهل ان علائقي ۾ پنهنجي اينٽري ڏني ته چو طرف منهنجي لاءِ هڪڙو عزت ڀريو ماحول ملڻ شروع ٿيو، ۽ مون ڄاموٽن وانگر اتي فيصلا ڪرڻ شروع ڪيا، فيصلا ۽ منهنجي قرب ماڻهن کي پنهنجي مدد پاڻ ڪرڻ جو رستو به ڏيکاريو، مٿان وري اهي سڀ جا سڀ پيپلز پارٽيءَ سان تعلق رکندڙ هئا، ته مونکي کين ڀٽي صاحب جو نظريو سمجهائڻ ۾ تڪيلف ڪانه ٿي، ان ڪري هارين کان چوڪيداري سسٽم، پنهنجي حفاظت ۽ پنهنجي مدد پاڻ ڪرڻ جو فڪر بيدار ڪيم، جنهن جي نتيجي ۾ هڪ ڏينهن هو مون سان مهاڏو اٽڪائڻ لڳا ۽ باقاعدگيءَ سان مون سان خوشحال ٿيڻ کان پوءِ وڙهڻ به لڳا، جيئن هنن جي پريڪٽس هئي ته ڪمزور مقاطعي دار کي چوريون ڪري، تڪليفون ڏيئي، ڀڄڻ تي مجبور ڪري ڇڏيندا هئا، تيئن مون کي به ڪمند پوکڻ لاءِ دشمن ٿي بيهي رهيا ۽ ان وقت سندن چڳي مڙس ۽ پيپلز پارٽي جي اڳواڻ مرحوم عبدالسلام ٿهيم وٽ منهنجي خلاف وڃي دانهيائون، ته سيد اسان کان ٻنيون ٿو ڦري، عبدالسلام به ڪامريڊي جي عروج تي هو پر هو سچو ۽ انصاف پسند، بردبار وڏيرو ۽ انسان هو، جيتوڻيڪ تعليم گهٽ هيس پر دور انديشي ۽ درگذر وڏو هيس، ان فورا هارين جي ان وفد سان گڏ مون سان ڳالهائڻ لاءِ منهنجي ڳوٺ پهتو، پر هن جي بردباري اها هئي جو هارين منهنجي مخالفت ۾ جنهن اوطاق ۾ ماحول ٺاهي، ميڙاڪو ڪري، پنهنجي وڏيري کي منهنجي خلاف ڪرڻ لاءِ وٺي آيا هئا، تنهن انهن جي اوطاق ۾ وڃڻ بدران منهنجي اوطاق ۾ اچي ويهي، منهنجي ئي نوڪر کي چيو ته وڃي شهر مان سائين يار محمد شاهه کي وٺي آءُ، جيستائين نوڪر مونکي وٺڻ آيو، ۽ آئون ٽنڊوآدم ۾ جمن شاهه جتيءَ واري منهنجي اباڻي، ڏاڏاڻي جڳهه تان آيس، تيستائين عبدالسلام منهنجن هارين کان سڄي داستان پڇي پنهنجو ذهن ٺاهي ڇڏيو هو، جنهن وقت آئون پهتس ته ان وقت عبدالسلام هنن کي چيو ته سائين مقاطعي دار يا ڪمزور ڪونهي جو توهان حسب عادت داٻا ڏيئي سائين کان ٻني ڇڏائيندئو يا سائين کي ڀڄائيندئو، مونکي چيائين ته سائين آئون توهان وٽ هنن جي شڪايت تي هلي آيس ۽ توهان جي اوطاق ۾ ويهي، توهان جي غير موجودگيءَ ۾ هنن کان اصل حقيقت پڇي ان نظرئي تي پهتو آهيان ته توهان هنن کان زوريءَ ڪمند پوکرائڻ چاهيو ٿا، ان ۾ توهان کي ٻني مٽا سٽا ڪرڻي به آهي، اها توهان جي ملڪيت آهي ۽ توهان جو انتظام آهي، توهان جي مرضي جيئن کپنائو، تيئن ڪريو ۽ جيڪو فصل کپنائو اهو ڀلي پوکيو، پر آئون رڳو هنن جي پارت اها ٿو ڪريان ته هنن کان ٻني نه ڦرجو، تڏهن مون چيو ته ڪونه هڪڙو ماڻهو چئي وڃي ته سائين يار محمد شاهه مون کان ٻني ٿو ڦري ته آئون ان کي ڏهوڻ تي ڏيندس، عبدالسلام کلي چيو ته اهو توهان جي غير موجودگيءَ ۾ آئون هنن کان پڇي، ڪري سڀ ڳالهه سمجهي ويو آهيان، هاڻ هنن کي هدايت ٿو ڪريان ته توهان ڪمند جو فصل جيئن چاهيو پوکيو، جنهن کان چاهيو ان کان پوکرايو، جيترون چاهيو اوترو پوکيو، ۽ ان کان پوءِ عبدالسلام ۽ ان جو خاندان خاص ڪري اڄ ڪلهه سڄو راڄ سنڀاليندڙ ۽ سانگهڙ جو اڌ ضلعو پ پ کي طاقت بنائي ڏيندڙ عبدالرحمان ٿهيم جتي اسان جي هارين کي پنهنجي ڀائرن وانگر ڀائيندو آهي ته فيصلو اسان جي باري ۾ به انصاف سان ڪندو آهي، ۽ اڃان تائين اهو خاندان اسان سان نڀائيندو اچي، باقي هارين، غريبن کي مون غلطي ڪري جيترو پاڻي ٻنيءَ ۾ هو، ان مان پوڻا ٽي سو ايڪڙ جو اڌ مس به آباد ٿيندو هو، ڇو ته پاڻي ڄام برانچ مان نڪرندڙ، نڌرا شاخ جي پڇريءَ ۾ هئڻ ڪري سدائين سٽن ۾ هوندو هوس، منڌ ۾ هڪڙا ابڙا، ٻيا ٿهيم، ٽيا شورا، گس تي شاخ جو پاڻي جيڪو بچائيندا هئا، اهو پڇڙيءَ ۾ ايندو هو ته منهنجو فصل آباد ٿيندو هو، هاڻ آئون صفا الڙ، اڻ ڄاڻ زميندار هوس، پنهنجي ڀاءُ جاني شاهه جيڪو مٽيارين جو پهريون نمبر سڌريل زميندار طور، پاڻ کي مڃرائي چڪو هو، جنهن جا ڪيلا ۽ باغات وڏي اگهه ويندا هئا، پر انهن وٽ پاڻي روهڙي ڪئنال مان سڌو پيو ايندو هو، ان ڪري سڀ وڏا فصل آباد ڪري، وڏي آمدني کڻندو رهندو هو، جڏهن ته آئون هڪڙو اڻ ڄاڻ، پوءِ پڇڙيءَ ۾، ٽيو اٿياڪ ۾ هارين سان اڻ بڻت، چوٿون وري پاڻي وارا زميندار به پاڻيءَ جا چور ۽ مونکي تنگ ڪرڻ جي ڪا ڪسر نه ڇڏيندا هئا، خاص ڪري مختيار شورو جيڪو اڄ مونکي ڀائرن وانگر ڀائيندو آهي ۽ جڏهن سندس پيءُ منهنجي ٻنين تي قبضو ڪرايو، ۽ وڪرو ڪري ورتو، تڏهن به مختيار ۽ سندس ڀاءُ سڪندر پنهنجي پيءُ کي منٿ ڪئي هئي ته سائين يار محمد شاهه سان ڦڏو نه ڪريو، پر ڦڏا منهنجي نصيب ۾ لکيل هئا ۽ منهنجي ڦڏن جي ڪري مخدوم طالب الموليٰ، پير صاحب پاڳارو، ڄاموٽ ذوالفقار، عطا محمد مري، مخدوم اعجاز، شاهنواز جوڻيجو، فدا حسين وارن کي به مونکي ۽ منهنجن فيصلن کي منهن ڏيڻو پوندو هو. هڪ دفعو ته شورن سان جيڪو مقابلو ٿيو اها هڪڙي وڏي جنگ هئي، جيڪا جهول رستي تي جتي هن وقت ۾ جتي ڪاٽن فيڪٽريون گهڻي تعداد ۾ آهن، ات منهنجي زمين تي شورن، ٿهيم، ماڪوراڻي راڄ جي ذريعي مون سان مقابلو ڪيو، ۽ آئون به مٽياري مان 400 کن ماڻهو، گاڏين ۾ هٿيارن سان کڻي وڃي، دوبدو مقالما ڪري، قبضو ڇڏائي، فيصلو ڪرائي، ٻني وٺڻ ۾ ڪامياب ٿيس، جڏهن ته ان کان اڳ مٿي ذڪري ڪري چڪا آهيون ته شورن مهاجر واري ٻني ڪيئن حاصل ڪئي، ڪيئن مون کان مخدوم صاحبن وٽ فيصلو ڪري، ٻني ورتي ۽ ڪيئن مونکي شاهنواز جوڻيجي اها ٻني ڪهڙو فيصلو ڪري، ڪيئن ڏياري اهو سمورو ذڪر پاڻ اوائل ۾ ڪري چڪا آهيون، پر ان زمينداري دوران شهر ٽنڊوآدم ۾ شاهه اسد وارن سان گڏ، ادبي ڪچهريون، مشاعره ۽ ڊرامن جي زندگي به جاري هوندي هئي. انهن ڏينهن ۾ هادي بخش بلوچ جيڪو حر شاگرد تنظيم جو اڳواڻ هو، جنهن کي ڀٽي صاحب ڪسٽم آفيسر ڪيو هو، ان شاهه اسد سان گڏجي ٽنڊو آدم ۾ ڊرامون “دودو چنيسر” اسٽيج تي ڪرڻ لاءِ گڏجي هڪ تحريڪ هلائي، وڏي ليول تي ڪارڊ کپايا ويا، ممتاز علي ڀٽو سنڌ جو وزيراعليٰ هو، پهرئين ان کي بطور مهمان خاص آندو پئي ويو، پر پوءِ ڊپٽي ڪمشنر ضلع سانگهڙ مرحوم امداد الله انڙ خاص مهمان طور آيو، ان ڊرامي کي آئون شاهه اسد سان گڏجي ڏينهن رات ڪري، سٺو ڊرامون پيش ڪرڻ جي سچي ۽ دل سان جدوجهد ڪري رهيو هوس، ڇو ته مون ڏٺو پئي ته شاهه اسد اهو ڊرامون مرحوم مراد علي مرزا، الله بخش شاهه بخاري، سڪندر بلوچ وارن جي معرفت ريڊيو پاڪستان حيدرآباد تي وڃي ريڪارڊ ڪرائي، ان ۾ ريڊيو تائين سوتي اثرات يا بيڪ گرائونڊ ميوزڪ وجهي ڪيسٽ کڻي آيا، ان ڪيسٽ جيڪا چڪريءَ ۾ ٽن ڪلاڪن جي هئي، ۽ ڪنهن به فنڪار ان آواز تي ڪابه ريهرسل مڪمل نه ڪئي هئي، ان ڊرامي ۾ ٻاگهل جو ڪردار ميدم لکي يعني حميرا چنا جي والده ۽ مرحوم غلام محمد چنا جي اهليه شاندار ڪردار ادا ڪيو، پر سڄي ڊرامي کي مڪمل طرح پيش ڪرڻ تائين ڪنهن به فنڪار سنجيدگيءَ سان ريهرسل نه ڪئي هئي ۽ نه ئي کين آواز جي ٽائيمنگ جي خبر هئي، ان ڪري جنهن وقت ڊرامون شروع ٿيو ته مون پٺيان وڃي، لائيٽ واري همراهه تي ڪنٽرول ڪيو، ڇو ته اسٽيج تي ان لائيٽ دوران آواز اداڪارن جي اداڪاريءَ سان ميچ ان ڪري نه پئي ٿيو جو مون عرض ڪيو ته ڪنهن جي به ريهرسل ڪانه ٿيل هئي، سڀ آواز هڪ پاسي، شڪل ٻئي پاسي، ان ڪري مون لائيٽنگ وارن تي ڪنٽرول ڪري، ان عيب کي مڪمل طرح پوري ڊرامي سان لائيٽ کي رنگين ۽ ڊارڪ ڪري، هنن جا عيب لڪرائي، ڊرامي کي ڪامياب ڪرايو، ۽ اهو ڊرامون آئون وڏي فخر سان چوندس ته ڏسڻ وارن لاءِ ان وقت ان ريڪارڊ ڪرڻ جي ڪري، بيڪ گرائونڊ ميوزڪ جي ڪري، لائيٽنگ جي ڪري، هڪ سئنيما اسڪوپ فلم محسوس ٿي رهي هئي.
ان کان علاوه ٽنڊو آدم ۾ مٽيارين کان پوءِ جيڪي نوان دوست مليا، انهن ۾ مشتاق جسڪاڻي صاحب ته منهنجي مجبور بنجي ويو، جو آئون هڪ لمحو به ان کان سواءِ نه هلندو هوس، ۽ زمين تي مهينن جا مهينا هو مون سان گڏ هوندو ۽ پنهنجي تجربي کان مونکي ڄاڻ ڏيندو رهندو هو، خاص ڪري سندس “رنگ محل” فلم وارو تجربو ۽ فلم “وفا ياران دي” ٺاهڻ وارو تجربو جيڪا فلم اڳتي هلي “مسٽر شڪارپوري” جي نالي سان منهنجي ڳچيءَ ۾ پئجي ويئي، پر ويهه سالن کان پوءِ جڏهن جسڪاڻي صاحب ۽ سندس ٽنڊي آدم واري ڪمپني ريٽائرڊ ٿين لڳي هئي ته منهنجي اچڻ سان ٽنڊي آدم جي ان ماحول ۾ فني جاڳڙتا ٿيڻ ڪري، سٺو چوٻول ٿيڻ لڳو، هن ڏينهن مون وٽ محمد بخش چانگ، امداد راهي، گلفام، ذاڪر حسين گڏجي آيا ۽ مونکي سنڌي فلمي ميلي جو دعوت نامون ڏنائون، جنهن جو مهمان خاص مصطفيٰ قريشي ۽ منهنجو چاچو ايس گل صاحب يعني حاجي فضل علي شاهه ڄاڻايائون. منهنجي دير سان تيار ٿي اچڻ تان ڪامريڊ نوجوانن چانگ صاحب جي قيادت ۾ پنهنجي ڪاوڙ جو اظهار ڪيو، ۽ مونکي عام وڏيري وانگر ئي ليکيو، پر جڏهن پوءِ ڪچهري ۽ سچائي هڪٻئي جي سامهون آئي ته پوءِ اهي دوست منهنجي بالغ فني سفر کي اڳيان هلائڻ وارا رهنما ۽ رب جي طرفان مددون محسوس ٿيون، ڇو ته آئون جيڪي اسٽيج شوز ڪري، ڪارڊ کپائيندو هوس، شو ڪرائيندو هوس، مهمان گهرائي ترسائيندو هوس، پبلسٽيون ڪرائيندو هوس ۽ فلم “علي گوهر”. “محب شيدي” ۽ اڙدو فلم “مهلت” جون شوٽنگون ڪرائيندون هوس ته هر مهاذ تي، هر عمل تي مون کان پوءِ ان پراجيڪٽ جي اڳواڻي چانگ صاحب جي هٿ ۾ هوندي هئي، ڇو ته اسد الله شاهه جي دور جو ذڪر ڪري چڪا آهيون، ان دور ۾ شاهه اسد جي سمورن پراجيڪٽس کي، چاهي اهي فلمون هجن، اسٽيج ڊراما هجن يا ٻيا ڪي شوز هجن، پر محمد بخش چانگ، امداد راهي ۽ گلفام شاهه اسد جي شهه رڳ هوندا هئا، ۽ ان ڪري جيڪا وٽن ڄاڻ ۽ جذبو هيو ان وري مونکي بلوغت عطا ڪئي، جنهن ڪري مون چانگ صاحب جي اڳواڻي ۾ فلم “علي گوهر” ان ڳوٺ غلام محمد ٿهيم ۾ جتي هاڻ آئون پاڻ کي زميندار به مڃرائي چڪو آهيان، ڳوٺ ۾ مسجدون ۽ اسڪول آباد ڪري، هارين ۾ سجاڳي به آڻي چڪو آهيان، ۽ ٽي وي جي مقبوليت به منهنجي هارين جي لاءِ باعث عزت هوندي هئي، ان ڪري مونکي هارين جي سامهون ڏاڙهي لڳائي، اداڪاري ڪندي، زمينداري ڪرڻ ۾ به ڪا مشڪلات پيش نه ايندي هئي ۽ نه وري رويو مٽائيندو هوس، ابتدا ۾ هاري مون سان ڳالهائڻ وقت منهنجو گيٽ اپ ۽ ميڪ اپ ڏسي ڦڪا ۽ شرمندا ٿيندا هئا، پر اهو منهنجو روز جو ڪم ڏسي هو عادي ٿي ويا، ۽ پوءِ سڀ هاري منهنجي فلمن جا ڌاڙيل به هوندا هئا، هاري به هوندا هئا، پوليس وارا به هوندا، مطلب ته چپ چپات ۾ سڄو ڳوٺ جو ڳوٺ آٽوميٽڪ ايڪٽر ٿي ويو، ۽ مونکي فلم “علي گوهر” کان وٺي اڄ جي “باع جنت” تائين انهن جي گهرن ۾، انهن جي ٻنين ۾، انهن سان گڏ شوٽنگ، اداڪاري ۽ ڊائريڪشن ڪرڻ ۾ ڪا تڪليف نه ٿيندي آهي، چانگ صاحب وارن ٽنڊو آدم ۾ منهنجي شخصيت کي نروار ڪرڻ ۽ اثر رسوخ وڌائڻ ۾ ۽ منهنجي سموري فني سفر ۾ نيڪ نيتي سان ڀرپور ساٿ ڏنو، ۽ اڄ به ڏيندا رهن ٿا، ٽنڊو آدم جي زمينداري مون ٻارنهن هزارن جي مقاطعي کان شروع ڪئي ۽ الله جي فضل سان ڪروڙن تي پهچائي پنهنجي هڪڙي ڪاٽن فيڪٽري به پنجتني جي نالي سان کولي، پنج سال هلائي، سٺي آمدني ٿي، ڌنڌو ڪونه ڄاتوسين، منافعي ۾ وڪڻي وڃي زمينون ورتيوسين، جيڪو ڪم ڄاڻندا آهيون، ماشاءَ الله اڄ منهنجو ٻيو نمبر پٽ عمار ياسر سموري اسٽيٽ سنڀالي ٿو ۽ ڪوٽڙيءَ کان وٺي، نواب شاهه تائين ليبر انسپيڪٽر به آهي، ترقي ٿيڻي اٿس، الله وڌائيس، سموري زمين کي باغات ڪري ڇڏيو اٿس، ۽ سنجهوري ۾ پنهنجي وڏي ڀاءُ غلام مجتبيٰ شاهه عرف سائين علي کي به زمينداري ۾ مدد ڪري، مٿي آڻڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهي، جيڪو ويچارو پنهنجي طرفان پي ٽي وي نيشنل تي جيڪي ست سال نوڪري ڪري، بطور معاون پروڊيوسر نيشنل چينل پي ٽي وي جو هلائن جو سٺو تجربو رکندو هو، پر بدنصيبيءَ سان سندس هڪڙوئي پٽ چار سالن جو هڪ ميلاد دوران ڇت تان ڪري شهيد ٿي ويو، جنهن کان پوءِ اهو منهنجو پٽ ۽ ان جي اهليه جيڪا منهنجي محسن ۽ پيءَ برابر سائين عالم شاهه جي وڏي نياڻي آهي، ان وقت اها به آغا خان ۾ ڪراچي ڊينٽل ڊاڪٽر هئي، پر هڪڙو پٽ هلي وڃڻ تان ٻئي زال مڙس دماغي توازن وڃائي ويٺا ۽ اچي موڳا ٿي، مٽيارين ۾ ويهي رهيا، الله سائينءَ پنهنجن پيارن جي صدقي پهرئين سال ئي هڪ پٽ علي عباس ۽ ٻئي سال محمد حسين جي نالي ۾ موٽائي ڏنا، جنهن کان پوءِ منهنجو پٽ ۽ وڏي ننهن دنيا ۾ اٿڻ ويهڻ لڳا، ۽ هاڻ ماشاء الله ٽي وي ڇڏڻ کان پوءِ پهريون دفعو گذريل ٻن سالن کان زمينداري سکڻ لاءِ پاڻ همت ڪري، سنجهوري واري ٻنيءَ ۾ هٿ وڌائون ۽ اتفاق سان سڌرڻ جو اهوئي رويو ٿيس جيڪو مون پنهنجي ڀاءَ جاني شاهه جي ڀلي ٻني ۽ پاڻيءَ جو سوچڻ بدران ان جهڙا فصل پوکڻ لاءِ جڏهن 55 ايڪڙ ڪيلو پوکيو ۽ هارين کي گهر ويٺي اڌ ڏنو، باقي زمين ويران ٿي ويئي، پاڻي سڀ ڪيلو کڻي ويو، هاري اڌ پئسا وٺي، پيا گهمندا هئا، ڇو ته ڪيلي جي مزدوري ٺيڪيدار ڪرائيندو هو ۽ مون بيوقوفيءَ ۾ يا هنن جي ئي نصيب ۾ هارين کي ڪيلي جو ٻين فصلن وانگر اڌ حصو پئي ڏنو، جڏهن ته ڪيلي تي خرچ ايندڙ لاکون روپيه مون ڪيا، ۽ جڏهن ڪيلو ٺيڪيدار کنيو ته ان هارين جي ڪم کي قبول ڪرڻ بدران پنهنجي مزدورن جي ذريعي ڪيلي جون گڏون ڪڍرايون، ته هاري واندا ٿي ويا ۽ گهر ويٺي لاکون روپين جا مونکان وٺي، وڻج واپار ڪرڻ لڳا، مالن جا ڌڻ وٺڻ لڳا، منهنجي آس پاس ۾ مهاجرن جون زمينون ورتائون، بحرحال ان کان پوءِ به هو مون سان ۽ منهنجي پٽ سان مهاڏو اٽڪايو، اسان کي طاقتور بنائيندا پيا اچن ۽ سڌرڻ پيا سيکارين، ۽ اسان جو اولاد به الله ڪندو پنهنجا پير جهلي اها زمينداري ٽوٽل ليبر تي ڪندو، ۽ سنجهوري واري ٻني هارپي تي ڪمائيندا. سڀ هڪٻئي کي سڄاڻي ويا آهيون ۽ ٿهيم ۽ شورا گڏ پيا هلون، ڇو ته هاڻ گذريل ڇهن سالن کان سوائي هڪ ڇوڪري جي جيڪو اولاد وانگر نپائي وڏو ڪيوسين، ۽ پنهنجي مرحوم منڇي علي بخش جنهن منهنجو 30 سال ساٿ ڏيئي، مونکي زميندار ۽ خوشحال بنائڻ سان گڏ، منهنجي فلمن ٺاهڻ ۾ به منهنجو ساٿ ڏنو. مختيار شوري وارا جڏهن به آئون ڪو شو ڪندو هوس ته کائن فرنيچر وٺندو هوس، ڪڏهن زمينداري ۾ ٽريڪٽر ۽ پاڻيءَ جي به هجت ڪندا آهيون، اڄ هو منهنجي پٽ عمار ياسر کي هر طرح سان پنهنجن ٻچن وانگر ڀائي ٿو ۽ هر ڏک سک ۾ ساٿ ڏئي ٿو. ٿهيمن ۾ منهنجي نپايل اڄڪلهه خادم حسين ٿهيم جنهن کي به علي بخش ٿهيم وانگر پنجن سالن کان نپائي، پرڻائي، ڪاروبار ڏيئي، پنهنجو اڳواڻ ڪري ڇڏيو آهي، ۽ ان وري سندس مامي ماستر عبدالله ٿهيم سان تعلق رکرايو، جيڪو هڪ صوفي انسان آهي، جنهن هڪ دفعو پنج ڪروڙ درود پاڪ حضور پاڪن جي دربار ۾ موڪلڻ جو هڪ اجتماع ڪرايو، جنهن ۾ سندس مرشد جيڪو شاهپور چاڪر ۾ رهندو آهي، اهو خاص مهمان ۽ ٻيا به رسول پاڪ جي تعريف ڪرڻ وارا شاگرد ۽ مولوي هئا، اڄ کان ست سال اڳ اهو منظر ڏسي مون پنهنجي ڳوٺ ۾ پنهنجي طرفان قائم ڪيل مسجد ۾ ٻار پڙهائڻ، نماز باقاعده پڙهڻ ۽ هر ماهه پهرئين سومر تي درود پاڪ معصومن ٻارڙن کان پڙهائي، انهن ۾ خرچي ۽ ماني تقسيم ڪرڻ جو سلسلو شروع ڪيو، جيڪو هاڻ وڃي ان جاءِ تي پهتو آهي جو اهي درود پڙهڻ وارا ٻار، جن ۾ نياڻيون وڌي ويون آهن ۽ تعداد 5 سئو کان مٿي آهي، پر الله ڄاڻي الله جو اهو باغ ڄاڻي جنهن درود پاڪ مون کان پڙهارائي جيڪو هر ماهه آئون ٻه ڪلاڪ کن انهن ٻارن سان مسجد ۾ گڏ با آواز بلند دورد پاڪ پڙهندو ۽ آخر ۾ سورت فاتحه يعني الحمد شريف جي هڪ هڪ آيت ٽي دفعا بمع ترجمو ٻارن کان پڙهائي، آخر ۾ دعائون گهرائي، لنگر تقسيم ڪري، خرچي ڏيئي، ٻار روانا ڪندو آهيان. هاڻ اهي ٻار الله سائين ڪيڏانهن ڪندو، اهو پاڻ الله ڄاڻي، اسان جي دعا آهي ته جن کي ست سال درود پڙهي، سورت فاتحه جيڪا الله سائين پنهنجي محبوب نبي پاڪ کي تحفي طور ڏنو، جيڪو هن پنهنجي ڪلام پاڪ ۾ دهرائيندي چيو آهي ته “اي منهنجا محبوب، اسان جيڪو توکي ستن آيتن وارو تحفو عنايت ڪيو” الله سائين ڏسي پيو اهي ست سال اهي معصوم ٻار ٻاڪاري الله کي ايلاز ٿا ڪن ۽ ان ڳوٺ جو اهو اسڪول جنهن کي ڳوٺ وارن باٿ روم بنائي ڇڏيو، جنهن تي مون پنهنجي تازي فلم “باغ جنت” ٺاهي، جنهن جو مرڪزي ڪردار منهنجي پوٽي ياور عباس شاهه ڪيو ۽ ان پهريون دفعو اداڪاري ڪئي پر سموري فلم ۾ پنهنجي مڪالمن ۽ تاثرات سان تمام سٺو اثر ڇڏيو، پر جڏهن ڪراچي ۾ فلم “باغ جنت” جو پريس شو، ان وقت جي تعليم جي وزير نثار احمد کهوڙي جي هٿان پريس ڪلب ڪراچي ۾ ڪرايو، جنهن اسان کي وڏو مان ڏنو، پر اتي ئي سندس تقرير دوران مون آهستگيءَ سان کيس چيو ته سائين مهرباني ڪري ان زبون ٿيل اسڪول جي مرمت ڪرائي، ڳوٺاڻن کي اهو هڪ اسڪول چالو ڪرائي ڏياريانو ته وڏو احسان ٿيندو، نثار صاحب به آهستگيءَ سان ڪنڌ مون ڏانهن ڪري چيو ته اهڙا ته هزارين اسڪول بند پيا آهن، آئون هڪ کي اعلان ڪريان ته ٻيا ڳچيءَ ۾ پئجي ويندا ۽ ان کان پوءِ جڏهن ٽنڊوآدم ۾ ڊپٽي ڪمشنر خشڪ صاحب فلم “باغ جنت” جي شو جو مهمان خاص ٿي آيو ۽ هن متاثر ٿي ان وقت جي ايس ڊي ايم اعجاز جتوئي صاحب کي فورا اسڪول جو معائنو ڪري، رپورٽ ڪرڻ لاءِ چيو، اهڙي طرح مون ان اسڪول کي قائم ڪرڻ لاءِ استادن تي به بار وڌا، پر تعليم جي کاتي تي صرف حڪمرانن جي حجت هلي ٿي، سا به انهن جي يونين جي شرطن مطابق، ان ڪري فلم ٺهندي به پنج سال ٿي ويا، پر اسڪول نه ٺهيو، مون نيت ڪئي آهي ته ان فلم کي سڄي سنڌ ۾ نمائش ڪري، تعليمي جاڳڙتا مهم جو آغاز اڪيلي سر ئي ڪندس.
مون قصو ٽنڊي آدم جي زمينداري ۽ هاري نظام جو پي ڪيو، جنهن پڻ منهنجي زندگيءَ تي ۽ منهنجي خاندان تي وڏو اثر ڇڏيو آهي، ۽ ٽنڊو آدم منهنجي بلوغت جو اهو اسڪول آهي جنهن ۾ آئون نالي وارو فنڪار، فلمساز ۽ سماج سيوڪ ٿي اڀريس، جيتوڻيڪ مون ڳالهه پي ڪئي ته ٽنڊو آدم جي هارين کي علائقي جو زميندار رئيس حاجي گل محمد شورو جيڪو اڄڪلهه اسان جي علائقي جي نامور سياستدان مختيار شوري جو والد صاحب هو، جنهن مون سان ٻه ٽي جنگيون ڪري، مونکي به سنڌي وڏيرو ۽ زميندار ٿيڻ تي مجبور ڪيو، ۽ آخر ۾ ڪيسن جي ڪري مونکي ڪارو ڪوٽ پائي، وڪالت به ڪرڻي پئجي ويئي، پر سنڌ ۾ سول ميٽر جو انت خانگي فيصلا يا وڏيرڪا فيصلا ئي ٿيندا آهن ۽ مون سان به ائين ئي ٿيو، مخدوم خاندان جي تعاون سان آئون چاچا شاهنواز جي حڪمت عملي سان زمينون وٺڻ ۾ به ڪامياب ٿي ويس ۽ وڏيرن سان صلح ڪري، علائقي جي رسمن ريتن کي قبول ڪري، زمينداري شروع ڪيم.
انهن ڏينهن ۾ آئون تازو سنڌ يونيورسٽي جي چيئرمني دوران اخبارن ۾ ايندڙ مطالبن ۽ بيانن جي ڪري، نامور شاگرد اڳواڻ به ٿي چڪو هوس، ۽ ماڻهو مونکي منهنجي نالي سان ئي سڃاڻندا هئا، ۽ جيئن ته مٽيارين ۾ ڄاموٽن جي ٽڪ ڀريل اڳ ئي موجود هئي ۽ سڀ سياستدان ٿيڻ جي چڪر ۾ هئا تڏهن مون سوچيو ته اتي ڪنهن به قسم جي عزت ماڻڻ کي هي منهنجا مائٽ بدراشت نه ڪندا، ان ڪري ئي مون ٽنڊو آدم جي علائقي ۾ سماجيت به ڪئي، پر ات ٽنڊو آدم شهر جيڪو اڪثريت مهاجرن جي، سياسي قوت جماعت اسلامي جي ۽ چو طرف ڄامن، جوڻيجن، ڏيرن، شورن ۽ ورياهن جي اثر و رسوخ ۾ هو ۽ هميشه ٽنڊي آدم جي ميئرشپ يا چيئرمني سنڌين کي ئي نصيب ٿيندي هئي، پر هن سال ڏيرن ۽ جوڻيجن جي اختلاف سبب ۽ پنهنجي پارٽي سان بي وفائي ڪرڻ جي ڪري هي شهر اليڪشن ۾ جماعت اسلامي جي هٿن ۾ هليو ويو، اهڙي طرح ضلع سانگهڙ آهي ته پير پاڳاري ۽ حرن جي اثر هيٺ، پر جيئن ته وڏي پاڳاري جي انتقال کان پوءِ، هاڻ صورتحال تبديل ٿي چڪي آهي، پير پاڳاري جا پنهنجا خاص ماڻهو به پ پ ۾ هليا ويا آهن، اهڙي طرح مختيار شورو به جڏهن صوبائي اسيمبلي جي ٽڪيٽ ماڻي نه سگهيو تڏهن هن به وڃي موجوده پير پاڳاري جي پارٽي ۾ شموليت اختيار ڪري پوزيشن ٺاهڻ جي ڪوشش ڪئي، پر جڳهه ۽ گهربل مان نه ملڻ جي ڪري، واپس پ پ ۾ آيو پر هاڻ هن پاڻ کي غير متحرڪ رکيو آهي، ان ڪري ايندڙ صوبائي جي سيٽ به مشڪل سان مليس، ۽ هو پاڻ به هاڻ ڪاروباري ذهنيت کي وڌيڪ اهميت ڏيئي رهيو آهي، ۽ مون به جڏهن محسوس ڪيو ته اتي اهڙي کچڙي پڪل آهي، جنهن ۾ ساڙ کان سواءِ ڪجهه به نه آهي، ان ڪري خاموشيءَ سان پنهنجي ادبي ۽ فني زندگي ڏانهن متوجه ٿيس. حالانڪه ڪجهه وقت لاءِ علائقي جي هر مسئلي ۾ هٿ وجهي آئون غريب پروري ڪندو هوس.
جيئن ته منهنجي ٽنڊو آدم واري زمين ۾ صرف ٿهيم ذات جا ماڻهو منهنجا هاري هئا تن جي ڪري مرحوم عبدالسلام ٿهيم جيڪو ان وقت پيپلز پارٽيءَ جو ليڊر ٿي اڀريو هو تنهن وٽ گڏجي علائقي جي غريبن جا فيصلا پڻ ڪندا هئاسون، اچانڪ ڀر واري زميندار مختيار شوري جو والد صاحب مرحوم گل محمد شورو ۽ سندن عزيز ڪريم داد شورو مون سان هڪ قديم اسان جي اباڻي زمين جنهن جا کاتا ٽنڊي آدم جي مرين، مٺو خان ۽ سندن ڀائرن جي نالي هئا ۽ اسان جي وڏن جي ڏنل زمين وٽن قبضي ۾ هئي جنهن ۾ کاتن نه بدلجڻ ڪري اسان وٽ الڳ خريدار ۽ هنن وٽ الڳ خريدار ويندا هئا، هڪ دفعي جو واقعو جيڪو ذوالفقار علي شاهه ڄاموٽ جي ڪري مون سان وابسطه ٿيو هيو، اهو هن ريت هيو ته مٽيارين ۾ اسان ڪامريڊن جو طاقتور گروپ هو، ۽ سمورن سيدن پيرن جي گروپ هڪ رات سائين پير نور شاهه مرحوم جي بنگلي تي شهر ۾ لوڪل باڊيز جي اليڪشن ۾ اميدوار بيهارڻ جي گڏجاڻي ڪئي، جنهن ۾ سڀ موروثي سادات پنهنجي پاڙي جون سيٽون پاڻ کڻي اچي ويٺا، ۽ جيئن ته مونکي سڀ سادات، خاص ڪري ڄاموٽ صاحب ليڊر سڏيندو هو، ان منهنجو هئڻ ضروري سمجهيو ۽ مونکي ويهاري سڀني جي سامهون اليڪشن ۾ راءِ ڏيڻ لاءِ چيو، مون سڀني جي سامهون چيو ته سڀ اهي موجود آهيو، جيڪي مٽياري ۾ رهندا ئي نه آهيو، بلڪه پنهنجي شهر کي پوئتي پيل ۽ نڌڻڪو سمجهي پنهنجي نسل کي اعليٰ تعليم ڏيارڻ لاءِ حيدرآباد ۽ ڪراچي شفٽ ٿي ويا آهيو، ۽ هتي صرف هتي جا غريب خاصخيلي، ميمڻ، شيخ ۽ ٻيا رهن ٿا، ۽ خصوصا شيدي به ڪافي تعداد ۾ توهان جا پنهنجا ماڻهو رهن ٿا، تنهن ڪري هي سڀ سادات جيڪي پنهنجي پاڙي جي ميمبري پنهنجو خانداني حق سمجهن ٿا، اهي سڀئي هتي دائمي رهندڙ ذاتين جي غريب ڪلاس مان، هڏ ڏوکي نوجوان چونڊي انهن کي ڪائونسلري ڏياريو، باقي چيئرمني به ان کي ڏياريو جيڪو دائمي طرح هتي رهندو هجي، ۽ ماڻهن جي سڏ سور ۾ ماڻهن سان گڏ هجي، باقي هر اهو سادات جنهن وٽ هڪ ميمبري آهي، اهو چيئرمني جو خواب کڻي توهان جي سڏ تي آيو آهي، جيڪڏهن سڀ متفق ٿي ڪنهن اهل نوجوان ۽ هتي رهندڙ سادات کي چيئرمين نامزد ڪندا، ته پوءِ ٻيون سيٽون پنهنجن پاڙي وارن غريبن کي ڪم ڪار لاءِ ڏيندا، ته شهر ۾ ترقي ۽ سڌارو ٿيندو، باقي توهان هت چانهه پاڻي پي، پنهنجن بنگلن ۾ وڃي الڳ سياستون ڪندا، ۽ هڪٻئي جي مقابلي ۾ چيئرمني حاصل ڪرڻ لاءِ بيهي رهندا ته پوءِ آئون اعلان ٿو ڪريان، ته جيڪو به ان ميمبري کي پنهنجي ماروثي ٿو سمجهي، آئون ان جي خلاف سندن نوڪر يا پاڙي جو ڪو غريب اميدوار بيهاريندس.
سڀ خاموش ٿي ويا، ڄاموٽ صاحب مونکي چيو ته تون ٻڌاءِ ته ڪنهن کي چيئرمين ڪريون، ته مون چيو ته اهي سڀ جيڪي ويٺل آهيو، پنهنجو پنهجو نالو جيڪو دل ۾ رکيو ويٺا آهن، اهو ظاهر ڪن ۽ پوءِ اتفاق راءِ سان انهن ۾ جيڪو تعليم يافته، باصلاحيت يا عوامي خدمت جو جذبو رکندڙ، ۽ هتي در کولي ويٺل هجي، ان کي چيئرمين بڻايو. ان وقت ڄاموٽ صاحب مونکي ٻانهه کان وٺي سائين نور شاهه جي ڊائننگ هال ۾ وٺي ويندي، سڀني کي چيو ته هي توهان جي سامهون نٿو ٻڌائي، آئون ساڻس پنهنجي منهن ڳالهايان ٿو، جڏهن هو مونکي ڪمري ۾ وٺي هليو، ۽ ساڳيو سوال ڪيائين ته چيئرمين ڪنهن کي ڪجي...؟ ته مون فورا چيو ته نور شاهه مرحوم هر وقت مٽياري ۾ رهي ٿو، ۽ مسئلن کي منهن ڏيندو رهي ٿو، ان ڪري ان کي چيئرمين ڪيو وڃي، جنهن تي ڄاموٽ صاحب مونکي چيو ته نه...، تون چيئرمين ٿي، تڏهن مون چيو مانس ته آئون شاگرد سياست مان سنڌ جي سياست ڇڏي آيو آهيان، هن علائقي ۾ ۽ هن علائقي ۾ توهان ۽ مخدوم صاحب غريبن لاءِ استحصالي قوت آهيو، ان ڪري مون ڪڏهن به اليڪشن وڙهي، ته پوءِ منهنجو مقابلو توهان سان، يا طالب الموليٰ سان ٿيندو، باقي هي ننڍي سياست ۽ چيئرمني کان آئون وڏي سياست ڇڏي آيو آهيان، ۽ الله گواهه آهي ته آئون نبي پاڪ جي ان سنت تي عمل ٿو ڪرڻ چاهيان، جنهن موجب پاڻ فرمايو اٿن ته خدمت جي ابتدا پهرئين پنهنجي گهر، پوءِ پاڙي ۽ پوءِ شهر ۽ پوءِ صوبي جي ڪجي. بحرحال ان وقت سائين مصلحتن خاموش ٿي ٻاهر آيو، ۽ ميٽنگ برخواست ٿي، ۽ سڀني وڃي پنهنجا اميدوار بيهاريا، ۽ مون سڀني جي خلاف پنهنجا ڪامريڊ جيڪي گهڻو ڪري انهن جا ئي نوڪر يا غريب پاڙيسري هئا، جن ۾ باقر پوٽو خاندان جي پڳدار سان اسان جو ڪامريڊ ۽ صحافي نواز علي سمون مقابلي ۾ بيٺو، جڏهن ته جلال شاهه جي مقابلي ۾ اسرار مغل بيٺو، سيد حسيني شاهه جي مقابلي ۾ غلام حسين وڏيرو بيٺو، پير الهيار شاهه جي مقابلي ۾ عبدالڪريم پٺاڻ ۽ پير غلام شاهه جي سامهون لالو منگواڻو بيٺو، مطلب ته اسان جي ڪامريڊن جڏهن جلسا جلوس ۽ ريليون ڪڍيون، ته سڀني کي سر سان لڳي ويئي، ۽ سڀئي اسان کي جدا جدا منٿون ڪرڻ لڳا، اسان جو سياسي صلاحڪار ان وقت ادو “جي اين مغل” پڻ هو، جنهن جي ڪري ميڊيا ۾ اسان جو سچ ضرور ڇاپيو ويندو هو.
هڪ رات ڄاموٽ ذوالفقار مرحوم مونکي سندس شاهه عالم وسيءَ واري بنگلي تي سڄي رات ويهاري، اهو زور ڀريو ته پاڙي واري سيٽ تي تون فارم ڀر. مون کيس ٻڌايو ته اتي آئون حاجي امجد شاهه کي بلا مقابلا آڻڻ ٿو چاهيان، باقي باقر پوٽن ۾ منهنجو پڳ مٽ يار نعيم شاهه آهي، ان جي سامهون به استو علي محمد خاصخيلي سندن ئي ماڻهو خاصخيلي جماعت طرفان منهنجو اميدوار ٿي بيٺو آهي، اهڙي طرح اسان سڀني سيٽن تي مقابلو ڪيو، پر ڄاموٽ صاحب جي خواهش مون پوري نه ڪئي، جنهن تان سائين جن جي ناراضگي ۾ ٽنڊو آدم واري زمين جيڪا مٿي ڄاڻائي اٿم، ته مٺو خان وارن جي هئي، قبضو مون وٽ هو، وڏن جي ورهاست ٿيل هئي، اهي ڄاموٽ صاحب وٽ روز وفد جي صورت ۾ ويندا هئا، ته يار محمد شاهه وارن کان اسان کي وڏن جي سودي ٿيل زمين جو کاتو مٽرائي ڏيو. ان وقت سائين ڄاموٽ صاحب پنهنجي ڪاوڙ جو بدلو وٺندي، انهن کي اجازت ڏني ته توهان ڀلي اها زمين وڪرو ڪري ڇڏيو، جن اها زمين گل محمد شورو کي وڪرو ڪري، جڏهن دستاويز تي لکي ڏنو ته مونکي به اطلاع مليو، آئون مٺو خان جن جو پڳدار دائو خان وٽن وٺي ويس، جن ٻڌايو ته اسان کي ڄاموٽ صاحب اجازت ڏني آهي، تڏهن اسان وڪرو ڪيو آهي، مونکي اعتبار نه آيو ۽ مون کائن 24 ڪلاڪن جي مهلت گهري، جڏهن مٽياري ۾ اچي ڄاموٽ صاحب سان اليڪشن جي تڪرار کان پوءِ پهريون دفعو فون ڪري پڇيم، ته ڇا توهان ئي مرين کي اجازت ڏني آهي، ته پاڻ چيائون ته ها، پر توسان اها اڃان گهٽ ٿي آهي، تڏهن مون جواب ۾ چيو ته انشاءَ الله اها حاصل ڪري، پوءِ توهان جي بنگلي ۾ حاضر ٿيندس. ان ڪري اهي اسان جا ذاتي جهيڙا اسان کي وري هڪٻئي کان جدا ڪري ويا، ۽ مون ٽنڊو آدم ۾ جيڪي به ڪيو، ان ۾ مون کي ڀٽي صاحب جي نظريات جي سپورٽ هوندي هئي، ۽ آئون علائقي جي هارين ۾ اهوئي شعور ۽ جاڳڙتا مهم جاري رکندو پي آيس، ات جڏهن گل محمد شوري وارن اها منهنجي زمين زوريءَ قبضو ڪري حاصل ڪئي، ته پوءِ آئون مجبورن مخدوم خاندان ڏي ويس، ان وقت ۾ مخدوم خاندان سياسي طرح شورا برادري جي قومي ڪنونشن جيڪو ڄام شوري ۾ ٿي رهيو هو، جنهن ۾ مخدوم طالب الموليٰ کي مهمان خاص طور وڃڻو هو، تن شورن جو بيان ٻڌي انهن کي ٻني ڏيڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو، ۽ منهنجي خلاف عبرت اخبار ۾ ڌيان طلب ڇپيو ته طالب الموليٰ سائين جي حڪم مطابق هيءَ زمين اسان خريد ڪئي آهي، ۽ جيڪا يار محمد شاهه مختلف طريقن سان قبضو ڪرڻ ٿو چاهي، اهڙي شڪايت منهنجي ۽ هڪ مهاجر جي زمين بابت به مخدوم صاحبن جي فيصلي هيٺ پهچي ويئي، ان وقت آئون مخدوم صاحبن جي سڀني فرزندن سان امين فهيم کان سواءِ قريب ترين دوست هوس، ۽ سڀئي مون سان محبت ڪندا هئا، انهن ڏينهن ۾ چاچا شاهنواز جوڻيجو به انهن ۾ هڪ خاص مددگار جي حيثيت ۾ ايندو رهندو هو، ۽ ڪيترا فيصلا خليق الزمان ۽ امين فهيم جي ڪري ساڻن گڏجي ڪندو هو، ان وقت منهنجا ٻئي فيصلا جيڪي منهنجي طرفان خليق الزمان زور ڏيئي، منهنجي حق ۾ ڪرائن لاءِ وڏن سائين جن کي چوندو رهندو هو، تن جڏهن شاهنواز کي منهنجا فيصلا ڪرڻ لاءِ چيو، تڏهن چاچا شاهنواز مونکي چيو ته ڀائيٽيا (چاچا مونکي پيار مان چوندو هو) اهو فيصلو مخدوم هائوس بدران، منهنجي بنگلي تي ڪرائيندي ته بهتر ٿيندو ۽ پوءِ منهنجا اهي فيصلا چاچا شاهنوار جي ڳوٺ ۾ ٿيا، جن ۾ مونکي هن زمين واپس وٺرائي ڏني، پر جيتري ۾ هنن خريد ڪئي هئي، ان کان ٻيڻي رقم تي مونکي وٺڻ لاءِ چيو ويو، ۽ جيڪو منهنجي فصلن جو نقصان ٿيو اهو به مونکي ڀري ڏنو ويو، جڏهن ته مهاجرن واري ٻني شورن کي ڦٻي ويئي، ڇو ته اهو مون سان تپيدار جو فراڊ ٿيل هو، ۽ مون به ان تان هٿ ڍرو ڪيو هو، باقي مرين واري ٻني مونکي ملي، ۽ شورن سان منهنجو ڀائرن وارو رستو شروع ٿيو.
پيپلز پارٽيءَ جي عروج جي دور ۾ مٽياري ۾ اسان “شاهه ڪلچرل سوسائٽي” کان پوءِ سماجي سيوا لاءِ سماجي تنظيم “مٽياري ويلفيئر آرگنائزيشن” قيام به عمل ۾ آندو هو، جنهن ۾ سڀ ساڳيان ساٿي گڏ ٿي ڪم ڪندا هئاسون، اهي جيڪي اليڪشن ۾ بيٺا هئا، انهن جو انجام جيڪو ٿيو، اهو هن ريت هيو ته اسان جي اميدوارن کي وڏيرن اغوا ڪرڻ، مارون ڪڍڻ ۽ قرآن ڏيئي بيان ڦيرائن لاءِ چيو، پر هر ڪارڪن جو اسان وٽ به قرآن تي قسم کنيل هيو، جنهن جي ڪري هر وڏيري کي هنن چيو ته توهان اسان سان جيڪو وعدو ڪيو آهي، ته ٽي سيٽون وٺندئو ۽ ٻه ڏيندئو ته پوءِ اسين توهان جي حق ۾ هٿ کڻنداسين، ورنه اسان جو به قسم کنيل آهي.
ان رات اسان پنهنجن اميدوارن کي پاڻ اغوا ڪري، لڪائي رکيو، پر پير نور شاهه ۽ سيد خدا ڏنو شاهه اسان جا اميدوار لالو منگواڻو جيڪي مخدوم صاحبن جا مريد آهن، عبدالڪريم پٺاڻ جيڪو غريب هوٽل وارو هو، معاهدي مطابق ٻئي ڏينهن اسين اهي اميدوار اليڪشن آفيسر جي سامهون پيش ڪري هٿ کڻايون ها، ۽ هو پنهنجن اميدوارن کي هٿ کڻائين ها، جنهن ۾ اسان کي ٻه، ۽ هنن کي ٽي سيٽون نصيب ٿين ها، پر هنن اسان جي اميدوارن کي زبردستي مار موچڙو ڪري، مائٽن هٿان زبردستي اسان جي خلاف بيان ڏيارڻ لاءِ لڪائي وڃي ٻانهون پيرن جي حوالي ڪيون، جڏهن ته معاهدي مطابق صبح جو اسان سان هو گڏجي هلن ها، پر صبح جو سوير جي اين مغل صاحب مونکي اچي ٻڌايو، ته هو دغا ڪري اسان جي ئي اميدوارن کان، سندن اميدوارن جي حق ۾ هٿ کڻائڻ لاءِ وٺي وڃي رهيا آهن، يعني هو اسان جا نه بلڪه هنن جا ئي ماڻهو ٿي، هنن جي حق ۾ هٿ کڻندا، ان وقت آئون تيار ٿي نڪتس، منهنجو ڊرائيور استاد مرحوم منظور خاصخيلي، سائين پير نور شاهه جي پٺيان ۽ ٻي گاڏي سائين الهيار شاهه ۽ جلال شاهه جي پٺيان لڳي، ۽ اسان سندن فل اسپيڊ ۾ پيڇو ڪري هالا ڪورٽ جي احاطي مان، ٻئي اميدوار هٿن مان ڦري، گاڏين ۾ کڻي اچي مخدوم هائوس تي، طالب الموليٰ سائين ۽ امين فهيم وٽ پيش ڪيا، جن فيصلو ڪيو ته يار محمد شاهه سان جيڪو معاهدو ڪيو ويو آهي، اهو پورو ڪيو وڃي، پر مٽيارين مان خدا ڏنو شاهه ۽ هالا ۾ ويٺل اسان سان گڏ سائين نور شاهه، اسان سان سياڻپ ڪري اسان جي همراهه غلام حسين وڏيري کان مرحوم فضل علي شاهه، جيڪو پير نور شاهه جو ڀيڻويو پڻ هو، ان جي حق ۾ اسان غلام وڏيري کان هٿ کڻايو، جڏهن ته هنن کي اسان جي همراهه جي حق ۾ جلال شاهه کان هٿ کڻائڻو هيو، پر هنن وڏيرڪي سياڻپ سان صرف اسان جي همراهه کي هٿ کڻايو، جنهن ۾ سندن عزيز بنامقابلي چونڊجي ويو، جڏهن ته ٻين سڀني سيٽن تي ڀرپور مقابلو ٿيو، ۽ هر پولنگ تي اسان جا اعتراض ۽ سندن جهيڙا اسان سان جاري رهيا، ڪجهه سيٽون اسان کٽيون، اڪثريت هنن جي هئي، چيئرمني ساڳي پير نور شاهه کي ملي، ۽ پير نور شاهه کي پيپلز پارٽيءَ ۾ آڻڻ لاءِ مون مخدومن کي به چيو، ۽ ماحول به تيار ڪيو، ڇو ته مٽياري ساداتن جيڪو سادات اتحاد قائم ڪيو هو، ان ۾ سائين نور شاهه کي اهميت ئي نه ڏني ويئي هئي، ۽ ان وقت ئي مون پيپلز پارٽيءَ ۾ سائين قائم علي شاهه تائين پنهنجن وسيلن سان اهو مشورو ڏنو، ته پير نور شاهه کي اڪيلو ڪيو ويو آهي، ۽ هو پ پ جو حامي آهي، ان تي هٿ رکيو وڃي، ان کان پوءِ سڀ حالتون اهڙيون ٿيون جو سائين نور شاهه پيپلز پارٽيءَ ۾ شامل ٿيو، ۽ عملي سياست پنهنجي پٽ امير شاهه جي ايم پي اي ٿيڻ تائين جاري رکندو آيو، پر الله جنت نصيب ڪريس، بلدياتي اليڪشن ۾ اسان ساڻس دوبدو مقابلو ڪيو، جيڪا هڪ مريد جي حيثيت ۾ منهنجي جوانيءَ جي غلطي هئي، ۽ شهرين ۽ غريبن سان ڪيل واعدو پارڻ جي مجبوري به هئي، بحرحال سائين جي انتقال کان ڏهه سال اڳ مون کائنس پيرين پئي، پنهنجي بي ادبي جي معافي ورتي هئي، ۽ ساڻس سٺو رشتو نڀائيندو رهيس، ۽ اولاد سميت اڃان تائين هن گهراڻي سان پنهنجي وابستگي هڪ مريد جي حيثيت ۾ رکندو اچان، ۽ اسان جو موجوده گادي نشين پير الهيار شاهه جيڪو پڻ منهنجي هٿن جو ٻار هو، پر هن وقت هو اسان جو مرشد ۽ درگاهن جو گادي نشين آهي، ان سان اسان جي اخلاقي نيازمندي قائم آهي، جڏهن ته ان بلدياتي اليڪشن ۾ مون سندس مقابلي ۾ به اميدوار بيهاريو هو، جنهن جي حق ۾ کين هٿ کڻڻو هو، اهو معاهدو پير نور شاهه مرحوم ڪيو، پر صبح جو سندن ارادا بدلجي ويا هئا، ۽ منهنجي اميدوار کي حراسمينٽ ڪري هٿ کڻائڻ لاءِ هالا ڪورٽ ۾ پهچي ويا، ۽ مون ات وڃي پير نور شاهه جي هٿ مان لالو منگواڻو ۽ سائين الهيار شاهه جي هٿ مان عبدالڪريم پٺاڻ ٻئي پنهنجا اميدوار هالا ڪورٽ مان ڦري، پنهنجي گاڏيءَ ۾ چاڙهي غائب ڪيم، ۽ ان کان پوءِ ٻنهي کي چيم ته توهان هلو مخدوم صاحبن وٽ ته فيصلو ڪريون، جيڪو آئون مٿي ڄاڻائي آيو آهيان.
ٻڌائڻ اهو پئي چاهيم ته پير الهيار شاهه اڄ اسان جي لاءِ دل مان سموري ڪاوڙ ڪڍي، ٻچن مائٽن وانگر هڪ گهر جي حيثيت ۾ اسان سان نڀائيندو اچي، ۽ سندس ٻچا پڻ اسان سان پنهنجي عزيزن وانگر هلن ٿا، جڏهن ته سائين نور شاهه جو اولاد سان اسان جو تعلق به ساڳي محبت وارو آهي، پر ويجهڙائپ ۽ حجت پنهنجن واري نه آهي، تازو مرحوم جو ٻارهو ڪيو ويو، ۽ اسان مريدن کي ڪم ڪار لاءِ ۽ صلاح سوليءَ لاءِ دستور موجب سڏيو به نه ويو، نتيجن بدانتظامي جي ڪري مرحوم جي ٻارهين ۾ ڪيتريون شڪايتون ڌارين ۽ پنهنجن کي ٿينديون رهيون، مون هڪ ڳالهه محسوس ڪئي، جيڪا پڻ آئون تاريخ جو حق سمجهي تحرير ڪريان ٿو، سائين پير نور شاهه مرحوم جي طرفان هر سال ڏهين محرم جو، جنهن وقت سڄي شهر جا ماتمي جلوس، سخي بادشاهه تي اچي ويندا هئا، ته مغرب جي اذان وقت دعا ٿيندي هئي، ته ان وقت سائينءَ جي طرفان نياز ۾ 200 کن ديڳيون تقسيم ڪرڻ لاءِ، عوام اڳيان رکيون وينديون هيون، جيئن دعا ختم ٿيندي هئي، ته ماڻهو اهو نياز ديڳين مان ٽوالن ۽ ٿيلهين ۾ کڻي هاريندا، بي ادبي ڪندا ويندا هئا، ۽ سفيد پوش بيٺا اهو نظارو ڏسندا هئا، پر اهڙي حالت ۾ سفيد پوشن ۽ عزادارن کي اهو نياز صحيح معنيٰ ۾ نصيب نه ٿيندو هو، ۽ بي ادبي ۾ تقريبا گهڻي ڀاڱي غير مسلم باگڙي، جيڪي ان پريڪٽس جا ماهر ٿي چڪا هئا، يعني سڄي ديڳ لاهي، ڀاڻ جي ڪٽي ۾ اٿلائي کڻي هليا ويندا هئا، جنهن جي ڪري مونکي نياز جي بي حرمتي جي تڪليف ٿيندي هئي، ۽ آئون هر سال سائين جن کي ان نياز کي احترام سان کارائڻ لاءِ يا ورهائڻ لاءِ چوندو هوس، پر اها ڳالهه نه مرحوم مڃي، نه سندس اولاد ان ڳالهه تي توجهه ڏنو، نتيجو اهو ٿيو جو سندس ٻارهين تي سفيد پوش ۽ معززين بنا ماني کائڻ جي هليا ويا، ۽ اهي ئي ساڳيان هريل جيئن ئي ماني ٽيبل تي لڳي ٿي، ته هو ٿيلهيون ڀري کڻي هليا ويا، ۽ دعوتي ۽ سفيد پوش ڏسندا رهيا، بحرحال منهنجو فرض آهي ته هن خاندان جي اصلاح لاءِ آئون سندن هر غمي خوشي ۾ ساٿ ڏيندو رهان، اصلاح ڪندو رهان، ڇو ته سائين سخي هاشم شاهه اسان جو مرشد هو، ۽ جنهن بنگلي ۾ موسيٰ محلي يعني ڄاموٽ محلي ۾ جتي منهنجو بنگلو آهي، ان جي هڪ ڪمري ۾ اڄ کان سوين سال پهرئين جڏهن سخي هاشم شاهه، ميون سيد حاجي ۽ حبيب سائين (لطيف سرڪار جو والد) ان ئي جاءِ تي ڪچهرا ڪندا هئا، ۽ سخي هاشم شاهه جي دعا سان حبيب شاهه کي شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو فرزند عطا ٿيو هو، جيڪو پڻ پنهنجي ڦوهه جوانيءَ ۾ انهيءَ ئي جاءِ تي موسيٰ محلي ۾ ست سال قيام ڪري چڪو هو، جتي سندس صوفي فقير سڄي سنڌ مان اچي ساڻن ڪچهرا ڪندا هئا، وايون ڳائيندا هئا، ۽ سندن انتقال کان پوءِ صوفي فقيرن جو اهو سلسلو جاري هوندو هو، جيڪي پيدل سنڌ مان ايندا هئا، ۽ ان جاءِ تي وايون ڳائي حاضري ڏيندا هئا، ۽ منهنجو والد صاحب انهن کي ڪڻڪ جو ڏريو پاٽين ۾ کارائيندو هو، جڏهن اهي ويندا هليا هئا، ته آئون انهن جو نقل ڪندي، گيڙو پوشاڪ، قندُري ۽ ڪشتو هٿ ۾ کڻي، آئون به هڪ ڏينهن پنهنجي ڀاءُ سان گڏ، پيدل مانيون ٻڌي سفر تي نڪتس، اڃان اڌ ميل سفر ڪري ٿاڻي جي ڀر ۾، هڪ جهنگ وٽ قيام ڪري طعام کاڌوسين، ته ڀاءُ کي مائٽن جا موچڙا اچي ياد پيا ۽ اهو مونکي ڇڏي ڀڃي ويو، نتيجن آئون به آيس ۽ مون به ان عمل جا پادر کاڌا. اهو ذڪر ته لطيف سرڪار هن اسان جي آستاني تي 7 سال قيام ڪيو، ان جي تصديق ڪلچرل ڊپارٽمينٽ طرفان لطيف جو پنجابي ٻوليءَ ۾ انڊيا مان آيل ڪتاب جي مهاڳ ۾ لکيل اڄ به موجود آهي ته لطيف سرڪار مٽيارين جي موسيٰ ساداتن ۾ ست سال قيام ڪيو.
ٻالڪ پڻ ۾ انيڪ واقعا مون کان سرزد ٿيا، جن مان خاص خاص جيڪي ياد اچن پيا، تن ۾ اسڪول لائيف ۾ آئون اسڪائوٽ ڪيمپ لاءِ به گهران بنا اجازت ڀڄي نڪتس، ۽ اسڪول جي طرفان اسان ٻه شاگرد آئون ۽ ٻيو مرحوم منظور خاصخيلي منهنجو ڊرائيور ۽ استاد به جيڪو ڪلاسي به هو، ٻئي گڏ حيدرآباد ۾ لطيف آباد جي پوڻي ستين نمبر ۾ هڪ اسڪائوٽ ڪيمپ ڪئي ويئي هئي، جڏهن ته ان زماني ۾ ات چوطرف جهنگ ئي جهنگ ۽ ويراني هئي، ان جهنگ جي وچ ۾ اسان جا تنبو هڻي، ڪيمپ لڳائي، ٽي ڏينهن مختلف تربيتون ملنديون رهيون، جن ۾ رات جو ڪيمپ فائر تي ٽيبلو پيش ڪياسون، ۽ ٻي اسڪائوٽ جي ضروري تربيت حاصل ڪري، ٽن ڏينهن کان پوءِ واپس اچي مائٽن جا پادر کاڌاسين.
اهڙي طرح “شاهه ڪلچرل سوسائٽي” جو وجود به اسڪول دوران عمل ۾ آيو، جنهن ۾ ٻه اسٽيج ڊراما “راز” ۽ “بدلو” باقر پوٽن جي بنگلي ۾ ڪياسون. جن ۾ مرحوم محمد نعيم شاهه، ذوالفقار شاهه، حسين رضا شاهه، مرحوم امداد شاهه ۽ گل حسن شاهه، محمد علي شاهه، اسرار احمد مغل، غلام حسين ۽ ٻيا شامل هئا، جڏهن ته اسڪول ۾ به ڪيمپ فائر ٿي ته ان ۾ مون جسماني ڪرتب به ڏيکاريا، ۽ ٽيبلو به پيش ڪيا، جنهن تي مونکي انعام ۽ سرٽيفڪيٽ مليا. ان کان پوءِ هڪ دفعو ڏينهن جي ٽائيم تي هائي اسڪول ۾ اسٽيج ڊرامون پيش ڪيو ويو، جنهن ۾ مون ٺڳ جو رول ادا ڪيو، جنهن جي شڪايت مائٽن کي ملي، ان تان به مار ملي، وري جڏهن 1964 ۾ مئٽرڪ ۾ داخل ٿياسون، تڏهن سڀ ڊراما پسند دوست هڪ پليٽ فارم تي جمع ڪري “شاهه ڪلچرل سوسائٽي” جو وجود عمل ۾ آندوسين ۽ انهن جي طرفان پهريون اسٽيج ڊرامون ۾“ٺڳيءَ جو ٺاهه” هائي اسڪول جي پلي گرائونڊ تي پيش ڪيوسين، جنهن جو مهمان خاص لاءِ سائين پير نور شاهه کان واعدو ورتوسين، ۽ سڀ ساٿي چندو ڪري ڊيڪوريشن وغيره کڻي آياسين، اسڪولن مان بينچون ۽ ڪرسيون ڪڍيوسين، جن سيدن پيرن کي، وي آئي پي سمجهي، اڳيان ويهڻ جا دعوت نامه ڏناسون، انهن وٽان صوفا به کنياسون، ڊرامون ون ايڪٽ هو جنهن جو ليکڪ، هدايتڪار ۽ مرڪزي ڪردار مون ڪيو، ڊرامي جو نالو “ٺڳيءَ جو ٺاهه” هو، ۽ هي ڊرامون منهنجي طرفان ڏنل اخبار ۾ فلم ٺاهڻ جو اعلان، ۽ اداڪارن جي ڀرتي جو هو، جنهن ۾ مختلف مزاجن جا ماڻهو اداڪاريءَ جي لاءِ اچن ٿا جن ۾ ٻين اداڪارن ۾ غلام حسين ميمڻ، سيف الدي قاضي، اسرار احمد مغل، نواز علي سمون، پير بهائوالدين سرهندي، پير آغا عبدالرحيم جان سرهندي، پير وهاب الدين سرهندي، گلزار کوسو، مٺو ڏاهري، ماما لالو (اصلي) ۽ ٻيا دوست شامل هئا، جيئن ته ڊرامو ون ايڪٽ هو، ۽ پهريون دفعو ايڏي وڏي ليول تي شهر ۾ ڊرامو ٿي رهيو هو، ان ڪري مهمان خاص دير ڪئي ۽ عوام ۽ ٻيا وي آئي پيز ڪافي انتظار ڪري چڪا، ته مون ڊرامون شروع ڪري ڇڏيو، ڊرامون رات جي 10 بجي شروع ٿيو، فجر تائين هلندو رهيو، ۽ جيڪي شهر ۾ نالي وارا چرچي باز هئا، جن ۾ ابراهيم حجام، سڪيلڌو حجام سنڀري ٽوڪون هڻڻ لاءِ اچي ويٺا، تن کي اسان جي طرفان اسٽيج تان اهڙا جواب مليا جو هنن جي بولتي بند ٿي ويئي، ۽ ڊرامون ايترو ڄمي ويو، جو بس اسٽينڊ تان ويندڙ ٽريفڪ بيهي رهي، ماڻهون بسن مان لهي آيا، گهرن مان مائٽ اولاد کي ڳولهڻ آيا، اهي به ڊرامون ڏسڻ ۾ مهو ٿي ويا، ۽ مهمان خاص سائين پير نور شاهه کي اچانڪ مون اداڪاري ڪندي ڏٺو ته هو ورانڊي ۾، پائي جي پٺيان، لڪي ڊرامون ڏسي رهيو هو، مون نموني سان ڪنهن کي چيو ته وٺي اچي سائينءَ کي ويهاريو، پر آئون جيئن ته مرڪزي ڪردار ڪري رهيو هوس، ۽ سڀ مون وٽ انٽرويو ڏيڻ لاءِ اچي رهيا هئا، ۽ جن کي ڇڏي آئون سائين کي وٺڻ لاءِ وڃي نه پئي سگهيس، ۽ سائين آخر تائين بيهي ڊرامون ڏٺو، ڊرامي ختم ٿيڻ تي اسٽيج تي اچي ڀاڪر پائي، مونکي چيائين ته تون کي خبر نه آهي، ته آئون ٽن ڪلاڪن کان بيهي ڊرامون ڏسي رهيو آهيان، دير جي معافي ٿو وٺان، مون سمجهيو ته ڪا ٻاراڻي ڳالهه آهي، سو وڃي ڪجهه دير لاءِ ٿي ايندس، پر هتي اهڙو مزو آيو جو نه ٿڪ جو احساس ٿيو ۽ نه ئي وري وقت جو ڪو احساس ٿيو، ان کان پوءِ “شاهه ڪلچرل سوسائٽي” جي طرفان مٽياري ۾ گورنر رحمان گل ڀٽ شاهه جي ميلي ۾ مهمان خاص هيو، ۽ ريڊيو پاڪستان حيدرآباد جا سمورا نامور فنڪار ميلي تي آيل هئا، اسان مٽياري ۾ سائين محبوب علي شاهه جي ڪارخاني واري پلاٽ ۾ ڊرامون “ڏکايل دليون” جيڪو مون ڊاڪٽر ابراهيم خليل جي لکيل ڪتاب “عبرت ڪده” تان متاثر ٿي لکيو، جنهن جو تت اهو هو ته آئون چرين جو ڊاڪٽر آهيان، پير بهائو الدين منهنجو ڪمپائونڊر آهي، معاشري جا بگڙيل نوجوان سندن والدين جي معرفت مون وٽ اسپتال ۾ علاج لاءِ اچن ٿا، جنهن ۾ معاشري جا سڀ ڏک سور گهاريندڙ ڪردار اچن ٿا، آخر ۾ جڏهن صحافي انهن جو انٽرويو ڪرڻ اچن ٿا، ۽ انهن جي چريائپ وارين ڳالهين تي ٽهڪ ڏين ٿا، ته ڊاڪٽر به بيوس ٿي چريو ٿي پئي ٿو، ۽ مريضن کي چوي ٿو ته هي توهان کي معاشري جو سٺو انسان بنجڻ ڪونه ڏيندا، هر هنڌ توهان کي تماشو بنائڻ جي ڪوشش ڪندا، توهان کي تڪليفون به هنن ڏنيون آهن، ۽ توهان کي به انتقام هنن کان ئي وٺڻو آهي، اڄ کان توهين آزاد آهيو، ائين چئي ڊاڪٽر مريضن جي هٿن ۾ مري وڃي ٿو ۽ پير بهائو الدين آخر ۾ روئيندو چوي ٿو ته ڊاڪٽر تون ئي ته هنن جو ماءُ پيءُ هئين، تون هنن کي ڪنهن جي آسري ڇڏيو پيو وڃين...؟؟؟، لاش چرين جي هٿن ۾ آهي ۽ پير بهائو الدين تي گانو “او دور ڪي مسافر، هم ڪو ڀي ساٿ لي لي، هم رهه گئي اڪيلي” بيڪ گرائونڊ ۾ هلايو ويو، ان منظر تي اهي شائقينن به روئيندا رهيا، جن کان پهريون دفعو ويهه رپيا ۽ پنجاهه رپيا ٽڪيٽ ورتي هئي سون، جنهن مان خرچ مس ڪڍي سگهياسين، پر ان وقت ڀٽ شاهه جي ميلي مان واپسيءَ تي حيدرآباد جي ريڊيو جا سڀ فنڪار ۽ پروڊيوسر اهو ڊرامون ٽڪيٽ وٺي، بيهي ڏسڻ لڳا، جن ۾ مرحوم سيد صالح محمد شاهه، الهه بخش شاهه بخاري، عبدالحق ابڙو، مراد علي مرزا ۽ ٻيا شامل هئا، جن پڻ اسٽيج جي پٺيان اچي، مونکي داد ڏيندي چيو ته اهڙو زبردست ڊرامون تون اسان سان گڏ حيدرآباد ۾ اوپن ايئر ٿيٽر ۾ گڏجي ڪر. ان کان پوءِ ٻالڪ پڻ ۾ آئون “ڪراچي هوٽل” حيدرآباد ۾ پنهنجي دوست نواز علي سمي سان گڏ وڃي ويهندو هوس جتي ان وقت جي سنڌي فنڪارن جن ۾ مشتاق چنگيزي، مصطفيٰ قريشي، عبدالحق ابڙو، صالح محمد شاهه، انور سولنگي، مشتاق مغل ۽ عبدالڪريم بلوچ سان ملاقات ٿيندي رهندي هئي. ڪراچي ٽيليويزن جو وجود عمل ۾ اچي چڪو هو، ۽ جنهن تي روز هڪ سنڌيءَ ۾ پروگرام نشر ٿيندو هو، جنهن ۾ هڪ ڏينهن ۾“ناٽڪ رنگ” ته ٻئي ڏينهن “ڪچهري” وري “ٻارن جو پروگرام” نوجوانن جي ڄاڻ جو پروگرام “پرک” ۽ آبادگارن جا زرعي پروگرام به هلندا هئا، پر بلوچ صاحب “ناٽڪ رنگ” ۾ اڄ جا سڀ نامور سنڌي پروڊيوسر، فنڪار ۽ رائيٽر متعيارف ڪرايا، جيئن مرحوم طارق اشرف پنهنجي “سهڻي” رسالي جي ذريعي سنڌ جا سمورا نامور شاعر ۽ ليکڪ نروار ڪيا، تيئن پي ٽي وي تي پروڊيوسر عبدالڪريم بلوچ هو، جنهن سنڌي زبان ۽ ثقافت ۽ فنڪارن جي خدمت ڪئي ۽ پنهنجي ٻوليءَ جي هر شعبي کي بين الاقوامي سطح تي ممتاز مرزا سان گڏ ثقافت جي سيڪريٽري حميد آخوند سان ملي ڪري، علڻ فقير، مائي ڀاڳي، زرينه بلوچ، مصري جوڳي، خميسو خان، الهه بچايو کوسو، اقبال جوڳي ۽ ٻين ڪلاڪارن کي سنڌ جي ڪلا سميت نروار ڪيو. انهن ڏينهن ۾ بلوچ صاحب مون سان دوستي رکي ۽ مون ڪراچي هوٽل واري ماحول ۾ پاڻ کي ان وٽ بطور فلمساز پيش ڪيو، ۽ فلم ٺاهڻ جي خواهش ڪئي، عبدالڪريم بلوچ روز مون سان رات جو ڪچهري ڪندو هو، عبدالرحمان ميمڻ جيڪو سندس دوست هو ۽ ڪراچي ٽيليويزن تي فلم ايڊيٽر پڻ هو، اسان ٽئي ڄڻا روز ڪا نه ڪا ڪهاڻي ٺاهيندا هئاسون، ان دوران اتفاق سان مرحوم مظفر حسين سومرو جيڪو سائين شهاب الدين شاهه ۽ سائين فيروز دين شاهه جو قريبي ساٿي هو. جيڪو لاهور فيملي پلاننگ جي محڪمي ۾ نوڪريءَ لاءِ انٽرويو ڏيڻ وڃي رهيو هو، آئون به فارغ هوس ۽ مون خواهش ظاهر ڪئي ته سائين مونکي لاهور وٺي هلي، هن آمادگي ڏيکاري ۽ آئون حسب معمول لڪي، بنا اجازت جي، ڪپڙن جي بيگ ڀري، لاهور لاءِ ان سان گڏجي ويس، ان زماني ۾ لاهور ۾ بيل باٽم پتلون پاتي ويندي هئي، جڏهن ته ڪراچي ۾ ٽاپ ٽيڊي پائي ويندي هئي، سڄي سفر ۾ لاهور پهچڻ تائين اهو سوچيندو رهيس ته، پنهنجي چاچي حاجي فضل علي شاهه ڄاموٽ عرف “ايس گل” ۽ “گل حيدر” کي ڪيئن آماده ڪريان ته هو مونکي فلم ۾ چانس ڏياري، جڏهن ته هو اسان جي خاندان جو پهريون فرد هو جنهن انڊيا ۾ وڃي اداڪاري ڪئي، فلمسازي ڪئي ۽ برصغير جي مشهور هيروئن راگني کي پاڻ سان گڏ وٺي آيو، جيڪا ساڻس گڏ گلبرگ ۾ رهندي هئي، ۽ پاڻ اداڪار، موسيقار ۽ فلمساز جي حيثيت ۾ ڪئين ڪارناما ڪيائون، پر آخر ۾ کين سنڌ ۾ اچي سنڌي فلمون ٺاهڻيون پيون. مون چاچا کي آماده ڪرڻ لاءِ ڪئين ڳالهيون گهڙيون، پر جڏهن هوٽل مان وٽس ملاقات لاءِ ويس ته پاڻ اچڻ جو سبب پڇيائين، مون ٻڌايومانس ته ڪاليج جي موڪل آهي، ويڪيشن گذارڻ لاءِ ڪجهه دوستن سان گڏ آيل آهيان، پاڻ ان وقت ڊرائيور ۽ گاڏي ڏنائين ته وڃي هوٽل تان سامان کڻي اچي هتي بنگلي ۾ رهه، آئون ڏاڍو خوش ٿيس ۽ ڊرائيور سان گڏ وڃي، سامان کڻي بنگلي تي آيس جتي مون لاءِ هڪ ڪمرو مخصوص ڪيو ويو. صبح ساڻ خان صاحب مرحوم اميد علي خان گويو جيڪو کين رياض ڪرائڻ لاءِ 8 بجي صبح جو اچي ويو هو ۽ مون اچانڪ سندس ڪمري ۾ رڙيو ٻڌيون ته آئون خوفزدهه تي ويس، پوءِ آهستي سندس ڪمري ڏي آيس ته پاڻ خان صاحب اميد علي خان گڏ ڪلاسيڪل راڳ ۾ پلٽا هڻي رهيا هئا، آئون خاموشي اختيار ڪري پاسو وٺي ويهي رهيس، ۽ چاچا سان صبح جو ناشتو ڪيم، چاچا اميد علي خان کي گهر ڇڏڻ لاءِ نڪتو ته مونکي به پاڻ سان گڏ گاڏيءَ ۾ وهاريائين، خان صاحب اميد علي خان کي ڇڏڻ کان پوءِ، سندن مال روڊ تي پيٽرول پمپ پٺيان قائم آفيس ۾ اچي ويٺاسون، اتي سندن سيڪريٽري شاهه جي ۽ مشهور اداڪار ۽ صحافي اسد جعفري ويٺل هئا، جن کي چاچا ڪجهه پئسا ۽ گاڏي ڏيئي چيو ته توهان وڃي هن کي سڄو شهر گهمايو، ۽ آئون پاڻهي ٻي گاڏي ۾ گهر هليو ويندس، توهان شام جو هن کي اتي ڇڏڻ اچجو، هو جڏهن مونکي گاڏي ۾ وٺي شهر ۾ هلڻ لڳا، ته مون کان پڇيائون ته ڪيڏانهن هلجي، ته مون وراڻيو ته مونکي اسٽوڊيوز ۾ وٺي هلي فلمن جون شوٽنگون ڏيکاريو، جڏهن اسان باري اسٽوڊيو ۾ پهتاسين ته ان وقت مشهور فلم “بدنام” جو گانو “بڙي بي مروت هين يه حسن والي” اداڪاره زمرد تي شوٽ ٿي رهيو هو، مونکي ڪرسي رکي شوٽنگ ڏسڻ لاءِ ويهاريو ويو، ۽ چاچا جي اسٽوڊيو ۾ آفيس به هئي، ۽ وڏي عزت به هئي، تنهن ڪري سڀ مونکي عزت ڏيڻ لڳا، ان وقت جي مشهور اداڪاره رخسانه منهنجي ڀر ۾ ڪرسي رکي اچي ويٺي، ان کان پوءِ وري ٻئي سيٽ تي محمد علي ۽ زيبا جي فلم “انسانيت” جي شوٽنگ ٿي رهي هئي، ۽ هدايت ڪار ايس سليمان زيبا سان هڪ طرف ڪارنر ۾ ڇيڙخاني به ڪري رهيو هو، جڏهن ته محمد علي ۽ زيبا جي ان وقت اڃان شادي ڪانه ٿي هئي.
شوٽنگ وقت هڪ هدايتڪار جهانگير جيڪو ان وقت فلم “الفت” ٺاهي رهيو هو، ۽ ان فلم جا ڪجهه سيٽ به هن ئي اسٽوڊيو ۾ لڳل هئا، نمايان اداڪارن ۾ حبيب ۽ ٻيا شامل هئا، مون اسد جعفري جي معرفت هدايتڪار جهانگير کي سندس فلم ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ گذارش ڪئي، جنهن منهنجو جائزو وٺي، مون سان ها ڪئي، پر شرط اهو وڌو ته مونکي ايس گل صاحب چوندا ته پوءِ توهان لاءِ ڪردار ڪڍي وٺبو، مون گهر اچي چاچا سان ماني کاڌي، ان وقت چاچا جي سموري فيملي جن ۾ پٽن جو تعارف ڪرائڻ ضروري ٿو سمجهان، هڪ فاروق شاهه جيڪو اڳتي هلي پي آئي اي جو ڊي جي ٿيو، ۽ ٻيو حسنين شاهه جيڪو آغا خان ۾ اڄ به فزيشن آهي، ۽ سندس شادي ان وقت جي وزيراعظم محمد خان جوڻيجو جي نياڻي سان ٿي، اهو اڃان تائين مون سان نڀائيندو اچي، ۽ ان مونکي ۽ چاچا کي قريب ترين ڏٺو، خير قصو لاهور جو آهي ته لاهور مان نڪرون، مون مانيءَ جي ٽيبل تي سڀني فيملي فردن جي وڃڻ کان پوءِ چاچا کي چيو ته توهان مهرباني ڪري هدايتڪار جهانگير کي چئون ته هو مونکي سندس فلم “الفت” ۾ ڪو ڪردار ڏي، تنهن تي چاچا سنجيده ٿي ويو، ۽ مونکي هڪ ڪلاڪ جو اهڙو ليڪچر ڏنو، جو مون سوچيو ته هاڻ هڪ لمحو به آئون هن گهر ۾ نه رهندس، پاڻ ڪمري ۾ ويا ته مون ڊرائيور کي چيو ته هو مونکي ريلوي اسٽيشن تي ڇڏي اچي، بنگلي کي الوداعي نظر وجهندي چاچا کان موڪلائڻ کان سواءِ، اکين ۾ لڙڪ آڻي، ٿڌو ساهه ڀري، پاڻ مرادو چيم ته چاچا هڪ ڏينهن توهان کي منهنجي ضرورت ضرور پوندي، ۽ پوءِ ٽرين ۾ ابن صفي جو ناول پڙهندي، اچي حيدرآباد نڪتس. ان کان پوءِ وري شاهه ڪلچرل سوسائٽي جي ساٿين کي گڏ ڪيم، پر ان وچ ۾ مونکي پنهنجي خانداني حيثيت جو به احساس ٿيڻ لڳو، ته اسان ٽي ڀائر آهيون ۽ ڇهه ڀينرون، والده ۽ والد صاحب جيڪو ڪن ماڻهن جي سازش ۾ ۽ پنهنجي شوق شڪار ۾ هميشه گهر کان پري رهيو، گهوڙا، ڪڪڙ، ڪتا، باز، تتر سندس شوق رهيو، ان شوق ۾ هو اڪثر لاهور يا اتر ۾ وقت گذاريندو هو، ۽ زمينون تقريبا مقاطعي ۾ يا وڪرو ڪري چڪو هو، سندن ماما سيد خدا ڏنو شاهه ۽ سيد شاهه محمد شاهه جن جون زمينون هيون، نياڻيون هيون، پر پٽڙا ڪونه هئا، پٽن جي جاءِ تي هو اسان کي پٽ سمجهي پيار ڪندا هئا، ۽ اسان به سندس خدمت ڪندا هئاسون، والد صاحب باقي 40 ايڪڙن جو هڪڙو ٽڪرو هو، جيڪو هڪ زوراور هاريءَ جي قبضي ۾ هو جيڪو بابا کي صرف پنهنجي گهوڙيءَ لاءَ ٻاجهر جا ٻه ٽي مڻ ڏيندو هو، مون جائزو ورتو ته هاڻ پنهنجي مدد پاڻ ڪرڻ گهرجي، سو جڏهن ان ٻنيءَ تي شوق سان ڪڻڪ جو فصل پوکيم، ۽ خواب ڏٺم ته فصل لهندو ته آئون هيئن ڪندس يا هونئن ڪندس، پر فصل لهڻ تي بابا ۽ امان پنهنجي پسماندگيءَ جو احساس ڏياريندي چيو ته فصل گهر ۾ ايندو، تونکي جيڪا ضرورت هوندي اها ڏني ويندي، مون بغاوت جو علم بلند ڪيو، ۽ ان وقت گهر ڇڏي حيدرآباد ۾ گنج بخش شاهه جي پڙ ۾ پنهنجي پيءَ جي ڀڦي جنهن کي اسان ڏاڏي به چوندا هئاسون، پر هو تعويذ ٽوڻا ڪري جيڪو ڪمائيندي هئي، اهو مون تي خرچ ڪندي ۽ منهنجو چاچو مرحوم پريل شاهه، جيڪو ان وقت مخدوم طالب الموليٰ ۽ پير غلام رسول شاهه جيلاني جو قريب ترين هو، ۽ فاطمه جناح واري اليڪشن ۾ ايوب خان جي مدد ۾ طالب الموليٰ سائين کي ٿرپارڪر جا ڪيترا ميمبر هٿ ڪري آڻي ڏنا، مون چاچا جو پاسو جهليو، ان زماني ۾ چاچا مونکي روز 500 روپين جي خرچي ڏيندو هو، ۽ چوندو هو ته ڪنهن ٽانگي يا رڪشا ۾ چڙهڻ بدران، وڏي گهوڙي گاڏيءَ ۾ چڙهندا ڪريو، پر آئون نئين نئين سائيڪل هلائڻ سکيو هوس، سو کائنس پئسا وٺي لڪ ۾ وڃي سائيڪل هلائيندو هوس، ۽ ان وقت ۾ سچل آرٽس ڪاليج ۾ فرسٽ ايئر ۾ داخلا به ورتي هيم، اوچتو مونکي نوڪري ڪرڻ جو جنون جاڳيو، ميٽرڪ پاس هوس، بابا جي پياري دوست مرحوم نيهال شاهه جنهن جي نالي سان حيدرآباد ۾ نيهال شاهه جو پڙ به مشهور آهي، ان وٽ نوڪريءَ لاءِ ويس، جيڪو سائين جي ايم سيد جو فرزند مرحوم امداد شاهه وٽ وٺي هليو، جنهن ان وقت ۾ ڊائريڪٽري ايجوڪيشن مرحوم سائين غلام مصطفيٰ شاهه کان مونکي ٽنڊو جان محمد جي ڊگري ڪاليج ۾ ڪلارڪي جو آرڊر وٺي ڏنو، جنهن ۾ هڪ سو ڏهه روپيا ميٽرڪ پاس جو پگهار ٿيندو هو، پر هنن مونکي هڪ سو ويهه رپيا انٽر وارو پگهار ڏيئي منظور ڪيو، آرڊر کڻي آئون ٽنڊو جان محمد وڃڻ لاءِ ريل ۾ چڙهي اچي اسٽيشن تي لٿس، وائڙن وانگر وات پٽي هيڏانهن هوڏانهن ڏسي رهيو هوس ته اوچيو ته هڪ همراهه اچي مون کان هٿ مان بيگ ڦري هليو ويو، آئون تڪڙو تڪڙو سندس پٺيان اچي رسيس، ته هو هڪ ٽانگي وارو هو، جو سڄو ٽانگو کدڙن سان ڀريو ويٺو، ۽ منهنجي ويهڻ جي جڳهه به ڪانه هئي، پر پوءِ به بيگ رکيو مونکي سڏي رهيو هو، ۽ کدڙا به تاڙيون وڃائي مونکي گڏ هلڻ لاءِ سڏي رهيا هئا، آئون ڪنڌ هيٺ ڪري ٽانگي ۾ ويٺس، کدڙا شهر ۾ لهي ويا، آئون شهر کان ٻاهر ٽنڊو جان محمد جي ڊگري ڪاليج ۾ اچي لٿس، ۽ گيٽ وٽ هڪ ڇولن وارو گاڏو لڳايو بيٺو هو، جنهن کان مون ڪاليج بابت پڇيو، اتي هڪ خانداني سهڻو ڇوڪرو مير ظفر الله نالي بيٺو هو، جيڪو اڳتي هلي منهنجو دوست به ٿيو ۽ منهنجو ٽنڊو جان محمد ڇڏڻ جو جواز به بنيو، مون ڪاليج ۾ جوائننگ وٺي، اڪيلي ۽ ويران هاسٽل ۾ قيام ڪيو، ان وچ ۾ شهر مان ڊراما گروپ ڇوڪرا مون سان اچي مليا، ۽ روز منهنجو دعوتون ڪرڻ لڳا، هڪ ناٽڪ منڊلي وارا اسٽيج ڊرامون “پٿر ڪي صنم” جي نالي سان ڪرڻ جي تياريءَ ۾ شاگردن اسٽيج ڪرڻ لاءِ تياريءَ ۾ منهنجو تعاون حاصل ڪيائون، ۽ مون اسٽيج ڊرامي واري ڏينهن، پنهنجو پاڻ کي ان ڊرامي جي خالق، مالڪ، ڪارڪن سمجهي اداڪارن کي سمجهاڻي، موسيقارن کي سمجهاڻي ڏيئي، ڊرامون فلمي انداز تي، ٽائيٽل سميت پيش ڪيو، هيروئن جو ڪردار کدڙو ڪري رهيو هو، جيڪو سچو بچو شهر جو هڪ سهڻو کدڙو هيو، اسٽيج تي جنهن وقت بطور طوائف هو هيرو جي اڳيان ڊانس ڪري رهيو هو، ته ان وقت عوام مان کيس 100 جا نوٽ ڏيکاريا ويا، هو اسٽيج ڇڏي اوڏانهن هليو ويو، ۽ اسان مجبورا کيس عوام کان اسٽيج تي آندو ۽ اهڙي طرح شهر جي ڊراما ڪندڙ ٽولا به منهنجا دوست ٿي ويا. ان کان پوءِ مير ظفر الله سان دوستي حد کان وڌي ويئي ۽ سڄو ڏينهن هو مون سان گڏ هوندو هو، هڪڙي ڏينهن چيائين ته ائين نه ٿئي جو توهان جي بدلي ٿي وڃي ته آئون توهان سان گڏيو هليو هلان، يا توهان منهنجي ڪري نوڪري ئي ڇڏي ڏيو، ان جو اهو اکر منهنجي دل تي اهڙو ويٺو، جو مون فيصلو ڪري ڇڏيو ته ڇا ڪرڻو آهي...؟؟؟، ٻئي ڏينهن ڪنهن کان به موڪلائڻ کان سواءِ، سامان ٽانگي ۾ کڻي، جڏهن ريلوي اسٽيشن تي پهتس ته پوءِ اوچتو سڄي شهر کي خبر پئجي ويئي، ڪاليج وارا ۽ مير ظفر الله وارا اچي مونکي منٿ ميڙ ڪرڻ لڳا، ته توهان نه وڃو ۽ اسان کي معاف ڪريو، مون چيو ته توهان سچ چيو، ۽ مونکي هاڻ هتي وڌيڪ رهڻو نه آهي، بحرحال مير ظفر الله ۽ اسان ٻنهي جيمس آباد اسٽيشن تائين هلندي ريل ۾ گيٽ وٽ هڪٻئي کان روئي موڪلايو ۽ جدا ٿيو.
ڳوٺ واپس اچي جلدي پنهنجي ٽرانسفر ڪرائڻ لاءِ هٿ پير هنيم، ۽ ان وقت وري سائين پناهه علي شاهه ڊائريڪٽر ايجوڪيشن حيدرآباد پڻ هيو، جنهن منهنجي گذارش قبول ڪئي ۽ مونکي ٽنڊو ڄام هائي اسڪول جيڪو زرعي يونيورسٽي جي پٺيان هو، جڏهن ٽرانسفر ٿي ته ان وقت جون جولاءِ وئڪيشن شروع ٿي چڪي هئي، ۽ اسڪول ۾ اسٽاف ۾ صرف آئون اڪيلي سر جونيئر ڪلارڪ هوس، پر استادن جا پگهار ٺاهڻ ۽ منٿلي بلن کي منهن ڏيڻ، ۽ خزاني آفيس مان پگهار کڻي اچڻ ايتريون نيون ذميواريون مٿي تي اچي ويون، جن جو ڪوبه تجربو مونکي نه هو، ڇو ته جڏهن ٽنڊو جان محمد ۾ نوڪري ڪري رهيو هوس، ته ان وقت مونکي پنهنجي چاچي پريل شاهه طرفان هر مهيني جي آخر ۾ ڪجهه ڏوڪڙ ملندا هئا، جنهن مان آئون ميرن ۽ ٻين سکين ستابين سان اٿندو ويهندو هوس، جن مان مير ظفر الله جو سوٽ يا مامو مير جميل منهنجو گهرو دوست هو، ۽ مون جيڪو بنگلو مسواڙ تي ورتو هوم، ان ۾ کاروڙي جو سادات ۽ اڄ جو نامور سياستدان علي مردان شاهه، جيڪو ڪاليج ۾ پڙهندو هو، ۽ مسواڙ واري جاءِ تي مون سان گڏ رهندو هو، ۽ منهنجي چاچي پريل شاهه پنهنجي سڀني واسطيدارن کي منهنجي پارت به ڪئي هئي، جنهن ڪري صوفي فقيرن يا ٻين وٽان منهنجي لاءِ تحفا، مکڻ، ماکي ۽ کٿيون وغيره ڏيڻ ايندا هئا، جنهن جي ڪري شهر تي منهنجو اثر ظاهر ٿيو، ۽ هڪ شاگردن جي اليڪشن ۾ مون بيڪ گرائونڊ ۾ رهي ڀرپور حصو ورتو، ۽ پنهنجا بيهاريل اميدوار مير صاحبن جي تعاون سان ڪامياب ڪرايم، هاڻ منهنجي حيثيت ان شهر ۾ هڪ ڪلارڪ جي نه بلڪه مٽيارين جي ڄاموٽ خاندان جي هڪ فرد جي هئي، جنهن جي لاءِ تاثر اهو هو ته هي شوق ۾ نوڪري ڪري رهيو آهي، پر هاڻ وري هت ٽندو ڄام ۾ اڪيلائي، کيسي ۾ پئسو به نه، ۽ ڪم جي ڄاڻ به نه، ڇو ته ٽنڊو جان محمد ۾ سڀني جو دادلو هئڻ جي ڪري ڪوبه ڪم نه پئي ڪيو، ۽ نه سکيو، صرف آئوٽ ورڊ بڪ سنڀاليو ويٺو هوندو هوس، ۽ ڪجهه ٽائيپ سکڻ جي ڪوشش به ڪندو هوس، پر هت معاملو الڳ هو، نه ڪو اوهي نه ڪو واهي، شاگرد ۽ استاد به موڪل تي، ۽ آئون اڪيلو ٻه ٽي رپيا ڀاڙي جا هٿ ڪري، اچي ويٺس، هڪ ڏينهن ياد اٿم ته واپسيءَ لاءِ پئسو ڀاڙي جي لاءِ ڪونه هيو، ۽ اسڪول ويران، نه ڪو واقف ڪار ڪو هو، ائين استادن جو پگهار کڻي اچڻ جو ٿيلهو، جيڪو هو ته خالي پيو، پر مون توڪل ڪري تلاشي شروع ڪئيس ته متان ڪو ڪنڊ پاسي ۾ رپيو اٺ آنه ملي پون ۽ بس الله سائينءَ به ايترو ٻڌو هڪ رپئي جو نوٽ ويڙهيل ۽ ٻيو اٺ آنه جو سڪو مون کي هٿ آيو، ۽ اهو ڏينهن ٽنڊو ڄام جي اسڪول کي آخري ۽ الوداعي ڪري، بنا استعفا ڏيڻ جي گهر اچي ويس، پوءِ وري “شاهه ڪلچرل سوسائٽي” جي طرفان شهر ۾ ڊرامه ڪرڻ لاءِ دوستن سان گڏجاڻيون شروع ڪيوسين، جيئن ته مالي حالت اڃان تائين خاندان جي مستحڪم نه ٿي هئي، منهنجو ننڍو ڀاءُ نور مصطفيٰ شاهه عرف جاني شاهه جيڪو ننڍي هوندي کان ئي ڪنجوس ۽ واپاري ذهن، جاکوڙي مزدور هو، جنهن شيون شڪليون، بيدا، ڪڪڙ وڪرو ڪري، پي گهر جي پورت ڪئي، ۽ مون تي به ذميواري هوندي هئي ته آئون ڪجهه نه ڪجهه آڻيندو رهان، ان وقت اسان جي والد صاحب جا ماما هر هڪ سيد شاهه محمد شاهه ۽ سيد خدا ڏنو شاهه ٻئي اڪثر ٽنڊوآدم ۽ سنجهورو پنهنجي زمينن تي ويندا هئا، سائين شاهه محمد شاهه درويش سڄي زندگي گهوڙي تي سفر ڪندو هو، ۽ ماڻهن کي ڌاڳا وٽي ڏيندو هو، جڏهن ته سائين خدا ڏنو شاهه شوقين، خوشحال ۽ ڏيا وارو هو، جيڪو جڏهن بيمار ٿيو ته آئون سندس خدمت ۾ ساڻس گڏ ڪار ۾ ٻنيءَ تي شهر ۾ وڃڻ لڳس، جتان هو مونکي جيڪي ڪجهه بطور خرچي يا ڪا شي شڪل وٺي ڏيندو هو ته آئون پنهنجي ڀاءُ ڀيڻن لاءِ کڻي ايندو هوس، اسان جي ماءُ ۽ وڏي ڀيڻ اسان ڀائرن ڀينرن کي پورهيا ڪري پاليو، بکون ڪاٽي پاليو، پر هر حال ۾ علم جاري رکيو، ان وچ ۾ منهنجو ٽيون نمبر ننڍو ڀاءُ ڊاڪٽر نديم شاهه عرف غلام شبير شاهه جيڪو هن وقت لمس ۾ سرجن آهي، ان کي مون پٽ وانگر پاليو، ۽ پڙهايو، ۽ ٽنڊوڄام مان نوڪري ڇڏڻ جي ڪري، هاڻ صرف سائين خدا ڏنو شاهه ۽ منهنجو چاچو حاجي پريل شاهه منهنجي مالي ضرورتون پوريون ڪندا هئا، پر وڌيڪ تنگي هئڻ جي ڪري، وري سائين پناهه علي شاهه کان نوڪري مڊل اسڪول جي ماستري سيکاٽ مڊل اسڪول ۾ ورتم، جتي اسان جي مرحوم استاد سائين احمد سونارو، جنهن کان اسان تمام گهڻو متاثر هئاسون، ڇو ته هو به اڌ چريو ۽ چرين جي اسپتال ۾ رهيل مريض هو، ان جو سبب هن مس مريزم ۽ هيپناٽيريزم سکڻ جي ڪوشش ڪئي، جنهن ۾ سندس طبعيت خراب ٿيڻ جي ڪري، سندس وارثن کيس چرين جي اسپتال ۾ ڪجهه وقت علاج لاءِ رکيو هو، حالانڪه هو چريو نه اسين سڀ چريا هئاسين، هو انتهائي ذهين هو، ۽ هر ماڻهو سان ان جي نفسيات مطابق ڳالهائيندو هو، جيئن اسان جي ڪلاس ۾ ايندو هو ته ڪڏهن به ڪرسيءَ تي ويهي، اسان کي نه پڙهائيندو هو، پر ڪتاب هٿ ۾ کڻي، انگريزي جو سبق پهرئين ترجمو ڪري سنڌيءَ ۾ هڪ آکاڻيءَ وانگر ائين ٻڌائيندو هو، جو اهو سبق برزبان ياد ٿي ويندو هو، پوءِ سائين ڏکيا اکر به آسانيءَ سان لکائيندو هو، جنهن ڪري سائين جو انداز پڙهائڻ وارو ۽ ياد ڪرائڻ وارو ۽ سٺو شاگرد ٿيڻ لاءِ سندس ليڪچر اسان کي اهڙو ياد ٿي ويو جو مون به ماستري ڪرڻ دوران، سندس نقل ڪيو، ۽ آئون به ڪڏهن ڪرسيءَ تي ويهي نه پڙهائيندو هوس، جيئن ته سيکاٽ مٽيارين جي لڳ، ۽ سيکاٽ جا سمان اسان سان مائٽ اولاد وانگر آهن، ۽ انهن جا ٻچا جيڪي مون وٽ پڙهندا هئا، ۽ مرحوم محمد هاشم ابڙو بائوديري وارو وڏيرو ان جا فرزند به پڙهندا هئا، ۽ تر ۾ سڀ واسطيدار هئڻ جي ڪري وڏي عزت ڏيندا هئا، ۽ مون اسڪول ۾ 14 آگسٽ کي اهڙي اهتمام سان ملهايو، جنهن ۾ شاگردن کان ٽيبلو ۽ گيت به ڳارايا، جو شهري تمام گهڻو متاثر ٿيا، ۽ مون سان ملڻ ۽ ڪچهري ڪرڻ ايندا هئا. ان وچ ۾ وري سائين پناهه علي شاهه ويو هليو، ۽ استادن جي رڊڪشن ۾ جيڪي استاد هٽايا ويا، تن ۾ آئون به شامل هوس ۽ اچي ڳوٺ اچي وري “شاهه ڪلچرل سوسائٽي” جي سرواڻي ڪري سنگت کي ساٿ ڪيو، پر انهن ڏينهن ۾ سائين حسيني شهاب الدين شاهه واري خاندان سان منهنجي وري نعيم شاهه جي دوستي جي ڪري، وڏي ويجهڙائپ هئي ۽ شهاب الدين شاهه فيملي پلاننگ ۾ ايف پي او مٽياري ٿي، چارج ورتائين ته مونکي ميل آرگنائيزر ڪري رکيو، روز فارم ڀري، ماڻهن جا نالا لکي، مردن جا نس بندي ۽ عورتن جا ڇلا چاڙاهائڻ وارا هزارين نالا لکي، ڪوڙ جا پيٽ ڀريندا هئاسون، انهن ڏينهن ۾ آئون مزاحيه خاڪا يا انڊيا جا گانا ٻڌائي منصوبه بندي جي خوبصورت ڇوڪرين کي جيڪي روز نيون نيون اينديون هيون، تن کي وندرائيندو هوس، پوءِ هڪ دفعو جڏهن مٽياري ۾ شهاب الدين شاهه سڄي ضلعي جي خانداني منصوبه بندي جي آفيسرن کي سڏيو ته ان ۾ چار سو کن ليڊيز ۽ اترائي مرد آفيسر شامل ٿيا، مون کي تفريحي پروگرام پيش ڪرڻ لاءِ ڪنهن فنڪار کي آڻڻ لاءِ چيو ويو، انهن ڏينهن ۾ آئون بابا جي دوست ۽ برصغير جي وڏي گائيڪ بڙي غلام علي خان جي ننڍي ڀاءُ امانت علي خان جيڪو سائين پير حاجي محمد زمان شاهه وٽ رهندو هو ۽ سندس رکيل هير ۽ عابده پروين کي راڳ سيکاريندو هو، آئون به سندس شاگرديءَ ۾ راڳ سکندو هوس، ان وقت وٽس طبلي تي مرحوم الله رکيو طبلي نواز موجود هو، ۽ مشهور سنگر سينگار علي سليم جيڪو پڻ استاد جو شاگرد هو، انهن کي آئون هن محفل ۾ وٺي آيس، جيئن ته سڀ نوجوان هئا ۽ ڪلاسيڪل ته سمجهندا ئي ڪونه هئا، پر جيئن استاد شروع ڪيو ته سڀني رڙيون ڪري، ڪو غزل ڳائڻ ۽ پڪو راڳ بند ڪرڻ جي فرمائش ڪئي، استاد وري “لال ميري تپت رکيو ڀلا” جهونگاريو ته ان کي به بند ڪري، ڪو غزل ٻڌائڻ جي فرمائشون ڪيون ويون، مجبورا مون استاد کان هٿ ٻڌي معافي ورتي، ۽ مون پاڻ فلمي گانا ۽ مهدي حسن جا غزل ڳائي محفل مچائي، خاص ڪري جنهن وقت مهدي حسن جو اهو غزل عورتن ڏانهن هٿ کڻي ڳائڻ لڳس ته “حسن تيرا اي صنم، خاڪ ۾ مل جائي گا، جس پي تجهه ڪو ناز هي، وه فنا هوجائي گا”، بس اڃان ٻه سٽون چيم ته نوجوانن جون سيٽيون ۽ ونس مور شروع ٿي، اهڙي طرح آئون ان ڏينهن کان پوءِ خانداني منصوبه بنديءَ جي پروگرامن ۾ مزاحيه خاڪا به ٻڌائيندو هوس ۽ مهدي حسن ۽ مڪيش جا گانا ۽ غزل به ٻڌائيندو هوس، جنهن ۾ مرحوم فيروز گل ۽ رجب علي به مون سان گڏ انهن محفلن ۾ هوندا هئا. اهڙي طرح نوڪري ۽ شهرت شروع ٿي، ۽ فن کي تسڪين ملڻ جو سلسلو شروع ٿيو.
انهن ڏينهن ۾ ڀٽو صاحب پاڻ پنهنجي دور کي، انقلاب کي شروع ڪري چڪو هو، ۽ اليڪشن ٿي چڪي هئي، پاور تي تڪرار هلي رهيو هو، ان وقت ۾ ڀٽي صاحب جي نظريات جو آئون لاشعوري حامي ٿي ويو هوس، ۽ مون ان نظرئي جي بنياد تي “شاهه ڪلچرل سوسائٽي” هڪ ڊرامون “واهه سائين واهه” لکيو ۽ پيش ڪيو، جنهن ۾ مون ڏيکاريو ته وڏيرڪي نظام ۾ هڪڙو وڏيرو جنهن کي پهرئين شاديءَ مان ڪو اولاد نه آهي ۽ ٻي شاديءَ مان جيڪو پٽ آهي، اهو 22 سالن جو ٿي ويو، پر ان جو طهر نه ٿي سگهيو آهي، ان جو سبب اهو آهي ته هو دادلي زال جو دادلو پٽ آهي، رئيس ڀت ڪري راڄ گهرائيندو آهي، ۽ جيڏي مهل ان جي سنت جي تياري ٿيندي آهي، ۽ حجم پاڪي ڪڍندو آهي ته هو روئڻ شروع ڪندو آهي ته سندس ماءُ جو طرف وٺڻ تي وڏيرو طهر ڪرڻ کان پٽ کي بچائيندي بچائيندي بالغ ڪري ويهي رهيو، وٽس منشي ڀيڄو مل جي نالي سان هڪ هندو هوندو آهي، جيڪو غلام حسين ڪردار ادا ڪيو، ۽ وڏيرو گل حسن شاهه (مشهور صحافي سيد فدا حسين شاهه جو والد) جنهن کي ٻيو نوڪر مرحوم اسرار احمد مغل ڪاميڊين چوندو آهي، ته سائين هاڻ ڇوڪرو طهر نه ويٺو ته راڄ ڀاڳ پاڻ کان ڪاوڙجي ويندو، ڇو ته اهي چون ٿا ته، رئيس واڻئي منشي جي صحبت ۾ اچي واڻيو ٿي ويو آهي. وڏيري صلاح پڇيس ته هن چيو ته سائين هيل ڀت نٿا ڪريون، صاحبزادي کي ٺڳيءَ سان ريجهائي طهر ڪري، پوءِ طهر وليمو ڪنداسين، جيئن ته اهو ڪردار وڏيري جي پٽ جو نواز علي سمون ڪري رهيو هو، جيڪو هڪ وڏيري جي پٽ جي مشابهت سان به هو، ۽ اهو ڇوڪرو ان وقت ڊرامون به ڏسي رهيو هو، ۽ هن محسوس ڪيو ته اها ڪهاڻي منهنجي پئي هلي، ڪاوڙ ۽ کل ۾ اسان جڏهن اسٽيج تي سينسر جو خيال رکندي، اٽڪل سان اسٽيج تي نواز علي سمي کي طهر ويهارڻ جو ماحول ٺاهيو، ان وقت وٺ وٺ جي ماحول ۾ سيف الدين قاضي سندس ڀاءُ ارشاد قاضي، ان سچيوشن کي منهن ڏيڻ لاءِ ڪات ڪهاڙا کڻي اچن ٿا، جيئن جيئن اسان ڏيکاريو پي ته حجامن جا اوزار مڏا ٿي ڀڄي رهيا آهن، تيئن عوام کي ايڏو مزو ۽ کل پي آئي، جو ماڻهن کلي کلي بينچون ڀڄي ڇڏيون، ڇو ته اهو منظر ته هڪ چڳو ڀلو، ٿلهو ٿمڀرو همراهه اسٽيج تي طهر ويهارڻ لاءِ، حجامن جي ڪوشش ۾ پاڪيون ۽ ڇريون ڀڄن ٿيون، ۽ ننڍا پاٽوڙا ڀڄن ٿا، ته پوءِ ڇوڪري کي ٻڌڻ لاءِ وٿاڻ مان زنجيرون ۽ ٺڪر جا ڪونڊا آڻي رکيا ويا، جنهن تي زبردستيءَ زنجيرن سان ٻڌي وڏيري جي پٽ کي ويهاريو ٿو وڃي، ۽ وڏيرو روايت موجب ٺڪر جي پاٽ ۾ پير وجهي، قرآن مٿي تي رکي، الله کي ستائي رهيو هو، ۽ بار بار حجام کي دڙڪا به ۽ پئسا به ڏيئي رهيو هو، جنهن وقت حجام کان پاڪيون ۽ ڇريون ڀڄي پيون، ته ان وقت وٿاڻ مان ڪتر ڪرڻ وارو ڪات گهرايو ويو، جنهن سان سنت ڪامياب ٿي، پر حجام سڄو رت سان ڀرجي ويو، ان ڊرامي ۾ اسان ڀٽي صاحب جو نظريو به پيش ڪيو، ۽ هزارين ماڻهون اهو ڊرامون ڏسڻ آيا، جنهن تي نامور اخبار هلال پاڪستان ۾ مڪمل فيچر لکندي، اسان جي پياري دوست ۽ محسن ۽ صدارتي ايوارڊ يافته صحافي جي اين مغل صاحب هيئن لکيو ته ان ڊرامي اونچن ايوانن ۾ ڏار وجهي ڇڏيا، اهڙي طرح “شاهه ڪلچرل سوسائٽي” ۽ “مٽياري ويلفيئر آرگنائزيشن” جي ساٿين جي ساٿ سان علائقي ۾ ڊگري ڪاليج ٺهرائڻ، مٽياري تعلقو ۽ سب ڊويزن کان ضلعو ڪرائڻ تائين پهچائڻ جي تحريڪ، اجرڪ جي بچاءُ جي تاريخ، مرحوم مير رسول بخش گورنر سنڌ سان گڏ سنڌ ليول تي هلائي ۽ اصلي اجرڪ کي بچائڻ لاءِ ڪارخانيدارن، هنرمندن جي حقوقن جي لاءِ پنهنجو نئون پليٽ فارم “مٽياري ويلفيئر آرگنائيزيشن” جو وجود عمل ۾ آڻي، مٽيارين جون آفيسون جيڪي حيدرآباد ۾ ڪم ڪري رهيون هيون، انهن کي به مٽياري شفٽ ڪرڻ لاءِ احتجاج جاري رهيا، ان ٻاراڻي دور ۾ وڏيون ۽ ننڍيون ڪيتريون اڃان ڳالهيون آهن، جيڪي اڳتي ياد آيون ته وري لکنداسون پر هي اڄوڪو ٻالڪ پڻ وارو چيپٽر، جيڪو اسان مختلف نشستن ۾ هيستائين پهچايو آهي، ان کي اڻ پورو سمجهي في الحال مڪمل ٿا ڪريون، ۽ پاڻ هاڻ هيٺ بلوغت جي دور جون يادگيريون سهيڙڻ جي ڪوشش ڪنداسين.