دور بلوغت
جيتوڻيڪ ان وچ ۾ مٽيارين ۾ ٻه ڊراما “شادي تادي” ۽ “ اذان ۽ آهه” پيش ڪيو هو، انهن ڏينهن ۾ منهنجو دوستيءَ جو سلسلو ٽنڊو آدم ۾ شاهه اسد هدايتڪار جي ڀاءُ سيف الله شاهه سان ٿيو، جن سنڌي فلم “رنگ محل” ٺاهي هئي، ۽ منهنجي اٿي ويٺي انهن سان وڌي، جن وٽ تبليغ جماعت جو ماحول هو، ۽ منهنجو ٻيو دوست سيد انور شاهه جيڪو ٽنڊي آدم جو هو ۽ هن وقت مٽياري شگر مل ۾ منيجر آهي، ان وقت انهن سان گڏ تبليغ جماعت وارن سان چلو ڪٽڻ لاءِ پهرئين رائيونڊ وياسون، جتان اسان جي تشڪيل سرگودها لاءِ ٿي، هڪ هفتي لاءِ سرگودها جي مختلف مسجدن ۾ تبليغ وارن سان گڏ رهياسون، پر تبليغ وارن جي انداز جي مونکي آخري ڏينهن تي، جڏهن آئون تبليغ وارن جي اثر هيٺ مسجدن ۾ سمهي سمهي الله جي قربت ۾ ايترو ويجهو ٿيو هوس، جو روئڻ بيهندو ئي نه هو، قرآن کوليا ته به روئڻ، نماز پڙهان ته به روئڻ، ۽ جنهن مهل بيان ٻڌا، تنهن وقت به روئڻ، اهو سهرو تبليغ جماعت جي مشهور اڳواڻ ٽنڊي آدم جي ڀائي الله بخش جي سر تي آهي، جنهن جي قائل ڪرڻ تي آئون ويس، پر سرگودها ۾ آخري ڏينهن تي جنهن مهل بيان مهل آئون گهڻو روئي رهيو هوس ته مون محسوس ڪيو ته منهنجا ٻئي اڳواڻ، سيف الله شاهه ۽ انور شاهه ڪنڌ گوڏن ۾ هڻي کلي رهيا هئا، تڏهن مونکي ڏک ٿيو هي مونکي وٺي آيا آهن، ۽ آئون رويو رويو ساڻو پيو ٿيان، ۽ هي پيا کلن، ته مون جڏهن آهستي ڪري هنن کان پڇيو ته ڇو ٿا کلو، ته پوءِ هو وڌيڪ کل ۾ خطا ٿي، مسجد ڇڏي ڀڄي ويا، ۽ آئون به ٻاهر نڪري ساڻن حجم جي دڪان تي وڃي مليس، جنهن کان پوءِ مون قسم وڌا، ته ٻڌايو ته اصل ڳالهه ڇا آهي ته هنن ٻڌايو ته ڀائي الله بخش چيو ته هي هڪڙو شيعو، ٻيو پهريون دفعو ٿو هلي، ۽ آئون جڏهن بيان ۾ دوزخ جي ڳالهه ڪري خوف ڏياريان ۽ پنهنجي شڪل روئڻ هارڪي ڪريان ته توهان به منهنجو ساٿ ڏجو، پر اڃان هو شروع مس ٿو ٿئي، ته تون بي خطا رويو ڏين، جنهن ڪري اسان کي اڳواٽ کل اچيو وڃي، بس ان کان پوءِ نه ڪو مونتي تبليغ جو اثر ٿيو، ۽ نه ئي مون رنو، ها تبليغ جماعت مان جيڪا هڪ شي اهم مونکي نصيب ٿي، جيڪا منهنجي زندگي ۾ اڃان تائين مدد ڪندي اچي، اهو آهي منهنجو ذهن تي ڪنٽرول ڪرڻ...، واقعو هن ريت آهي ته جڏهن رائيونڊ پهتا هئاسون ته هڪ پروفيسر جنهن پنهنجي حياتي رٽائرمنٽ کان پوءِ رائيونڊ لاءِ مخصوص ڪري ڇڏي هئي، تنهن سان منهنجو تعارف ڪرايو ويو، ته هن مون تي توجهه ڏيئي الياس پالن پوريءَ جو ڪتاب پڙهڻ لاءِ ڏنو، جڏهن ته ان وقت رئيس قيصر خان راڄڙ ميرپورخاص وارو هڪ ڪامريڊ ۽ ڪميونسٽ وڪيل امان الله، جيڪو تازو جيل مان نڪتو هو، تنهن کي به سنوارڻ لاءِ هو تبليغ ۾ وٺي آيا، آئون شيعو ۽ هو ڪميونسٽ، ٻئي تبليغ وارن سان گڏ هئڻ جي باوجود به سڀني جون گلائون گڏجي ڪندا هئاسون، ۽ رات جو جائزو وٺندا هئاسون ته ڪٿان ٽرڪ ۾ سامان ٿو اچي، ۽ ڪهڙا ڪهڙا ماڻهو هنن جي اڳواڻن سان ملڻ ٿا اچن، رات جو رائيونڊ ۾ هڪ کليل هوٽل ۾ چانهه پيئڻ وياسون، جتي امرتسر تان ٽيليويزن تي بليڪ اينڊ وائيٽ انڊين فلم هلي رهي هئي، اها ڏٺي سون، هوٽل واري ٻڌايو ته اسان جا تبليغ وارن سان جهيڙا ٿيل آهن، اسان جا ماڻهو ماريا ويا هئا، ان ڪري اسين هنن کي هتي هوٽل تي اچڻ ڪونه ڏيندا آهيون، بحرحال منجهند جو ويلو وڏن عالمن پاڻ سان ويهاري کارايو، ۽ مون نوٽ ڪيو ته سڄي پاسي نهاريا ته کٻي پاسي ويٺل مولوي ٻوٽيون کڻي منهنجي پليٽ ۾ وجهيو ڇڏي، وري کايو کٻي پاسي ڏانهن نيهاريا ته سڄي پاسي وارو مولوي به ائين ڪريو ڇڏي، بحرحال وڌيڪ قربت ۽ ميزبانيءَ کان ڏاڍو متاثر ٿيس، هٿ ڌوئي جنهن وقت هال ۾ اچي رهياسون، ته مون ان وقت ان پروفيسر کي ڪنڊ ۾ پٺ ڏيئي ڪجهه کائيندي ڏسي، سوچيو ته ڪهڙا ماڻهو آهن پاڻ طعام لڪيو پيا کائين، بس اهو منهنجو سوچڻ هيو، فاصلو به چاليهن گزن تائين هيو، پر پروفيسر ان وقت ڇرڪ ڀري جيڪي کائي رهيو هو، اهو سڌو کڻي مون وٽ آيو ۽ مونکي چيائين ته اچي کاءُ، مون هن جي اکين ۾ عجيب قسم جو جلال ڏٺو، ۽ خوفزده ٿي ويس ته هن منهجي ذهن جي سوچ کي ڪيئن پڙهي ورتو، ان وچ ۾ مونکي سيف الله شاهه ۽ انور شاهه چيو ته ميان تون خوش نصيب آهين، جو هي تو لاءِ کڻي آيو آهي ۽ توکي چئي رهيو آهي، پر تون کائي ڇو نٿو...؟؟؟، مون ڏٺو ته صرف ٻه بسڪيٽ ۽ سليماني چانهه جو مگ هن جي هٿ ۾ هو، مون کي وڏو خوف ٿيو ۽ سمجهيم ته هتي اهڙا بزرگ آهن جو ذهن ۾ جيڪي سوچيون ٿا، اهو به محسوس ڪريو ٿا وڃن، ان وقت کان وٺي مون ڪميونسٽ امان الله جو به ساٿ ڇڏيو، ۽ پاڻ به غلط سوچڻ ڇڏي ڏنو، ۽ الله جي فضل سان اها قوت منهنجي ذهن ۾ اڄ به قائم آهي، ۽ نماز ۾ ڪم ايندي آهي. مونکي سيف الله شاهه سان گهڻي محبت هئي، هو ڳائيندو به هو، آئون به ڳائيندو هوس، مون اڪثر ڪيترا سبجيڪٽ ساڻس فلم ٺاهڻ متعلق ڊسڪس ڪيا، ۽ سندن “رنگ محل” واري تجربي مان ڪافي ڄاڻ حاصل ڪئي، ساڳئي وقت هڪڙي ڏينهن ٽنڊي آدم ۾ ايراني هوٽل ۾ آئون ۽ نواز علي سمون ويٺا هئاسين، ته ان وقت مرحوم مشتاق جسڪاڻي جنهن کي آئون “رنگ محل” فلم ۾ بطور حجام ۽ ڪوڪڙيءَ جي ڏسي پسند ڪري چڪو هوس، اهو سامهون ويٺو هو، مون ساڻس وڃي ملاقات ڪئي، ۽ پنهنجو تعارف ڪرايو، ۽ ان وقت منهنجي ذهن ۾ آيل فلم جي ڪهاڻي ۽ گانا جنهن جو نالو مون رکيو هو “بشني باشا” جيڪا هڪ جيب ڪتري جي ڪهاڻي آهي، جنهن جا گانا ۽ ڌنون به مون ٺاهيون هيون، اها جسڪاڻي صاحب کي ٻڌايم پاڻ به ڀرپور داد ڏنائين، پر ٻڌايائين ته هو اڄ ڪلهه سندس پنجابي فلم “وفا ياران دي” جي نالي سان ٺاهي رهيو آهي، جيڪا هن اسان جي پياري دوست عبدالحڪيم کوسو نامور وڪيل ۽ اداڪار جي ذاتي زندگيءَ تي سنڌي ۾ “ڌنار” جي نالي سان شروع ڪئي، پر سنگت جي صلاح سان سڄي پاڪستان ۾ ريليز ڪرائڻ لاءِ اسان سندس نالو پنجابي ۾ “وفا ياران دي” رکيو آهي، ۽ ان جي آخري شوٽنگ رهيل آهي، ۽ جسڪاڻي صاحب ٻڌايو ته هو ئي ان فلم جو هدايتڪار، رائيٽر، شاعر ۽ اداڪار آهي، جڏهن ته هيروئن اڄ جي اولڊ ڪريڪٽر ڪندڙ ۽ اداڪار نبيل جي والده افشان قريشي آهي، هوءَ فلم جي هيروئن ۽ عبدالحڪيم کوسو ۽ مراد بلوچ هيرو آهن ساڳي وقت نامور پشتو اداڪار بدر منير، شهباز دراني، محبوب عالم، ملڪ انوکو، انور سولنگي پڻ ان فلم ۾ ڪم ڪري رهيا هئا، مونکي جسڪاڻي صاحب قائل ڪيو ته هو مونکي گيسٽ اداڪار طور پنهنجي فلم ۾ کڻندو، پر ان کان اڳ آئون پنهنجي فلم جو افتتاح، سندس ڊائريڪشن ۾ ڪرايان ۽ ٻه عدد گانا به ريڪارڊ ڪرايان، مونکي شوق ته عروج تي هو، پر مالي حالتن جو سلسلو اڃان بهتر نه ٿيو هو، ڇو ته منهنجي والد صاحب جي ٻنهي مامن يعني شاهه محمد شاهه ۽ خدا ڏنو شاهه جي انتقال کان پوءِ، انهن کي نرينه اولاد نه هئڻ سبب سندن ملڪيت اسان ڏانهن منتقل ٿي، پر ٽندو آدم واري زمين صرف ٻارنهن هزار روپين ۾ سال جي مقاطعي تي پوڻا ٽي سو ايڪڙ ڏنل هئي، جڏهن ته سنجهوري ۾ 500 ايڪڙ 25 هزارن ۾ وريام فقير جي والد صاحب محمد بچل فقير ۽ موٽو مل کي ڏنل هئي، ڏاڏن جي انتقال کان پوءِ مونکي ڪجهه مقاطعي جا پئسا ملندا هئا، جيڪي وٺي آئون خواتين وارثن تائين پهچائيندو هوس، ۽ ڪجهه خرچ پنهنجي لاءِ به رکندو هوس، اهڙي طرح اڃان آئون پاڻ پنهنجن ڀائرن ڀينرن کي سيٽ ڪرڻ ۾ لڳو پيو هوس، ته مٿان وري هي شوق ۽ جسڪاڻي صاحب شرطيه معاهدو تنهن منهنجي دل ٽوڙي وڌي، ۽ جسڪاڻي صاحب جي گهاٽي دوست منهنجي نئين دوست سيف الله شاهه جنهن جو مامو نامور شاعر موسيٰ ڪليم ۽ هدايت ڪار ايس وائي احمد يعني بابو ڀائي جن “رنگ محل” ٺاهي هئي، اهي ساڻس گڏ هئا ۽ پاڻ مونکي موسيٰ ڪليم سان ملائڻ لاءِ ڪراچي هوٽل وٺي آيا، موسيٰ ڪليم کي هائي نيڪ ۽ وار اڇا، شخصيت مونکي فلمي لڳي، ۽ پهرئين نشست ۾ جيڪا خيال جي ڏي وٺ ڪئي سون، ان ۾ اسان پهرئين فلم “غيرت جو سوال” گڏجي ٺاهڻ جي شروعات ڪئي، موسيٰ ڪليم مقامي اداڪارن جن ۾ مشتاق چنگيزي، چڪوري، شهباز دراني، آئون ۽ سابق ڊي آئي جي ذوالفقار علي شاهه اداڪار هئاسون، ابتدا ۾ ڪهاڻيءَ تي ويٺاسون، ان بهاني ڪراچي هوٽل ۾ روز ٽيبلن تي شوقين فلمون ٺاهيندا، ريليز ڪندا، هڪڙي چانهه جي ڪوپ تي چار ڄڻا ويهندا، ۽ شام جو اٿڻ وقت امام الدين کي جيڪو هوٽل جو بيرو هو، ۽ سڀني فلمي مريضن جو پاليندڙ هو، ڇو ته هڪڙي ڪوپ اسپيشل واري ۾ پاڻي وڌيڪ وجهندو هو، جنهن مان پيئڻ وارا چار ڪوپ ٺاهيندا هئا، ۽ لکڻ لاءِ پنا به وٺي ڏيندو هو، انجام ڪار ان هوٽل مان نڪرندڙ نامور اداڪار ڪراچيءَ جي ماڊرن ۽ ايسٽرن اسٽوڊيوز ۾، سنڌي فلمن جو بنياد مشهور فلم “شهرو فيروز” جي ڪاميابيءَ کان پوءِ سنڌي فلمن جا افتتاح ۽ گانا ٺاهڻ لڳا، خبرون اخبارن ۾ ڪور تي اچڻ لڳيون، مون موسيٰ ڪليم سان گڏ اڃان “غيرت جو سوال” ٺاهڻ جي تياري پي ڪئي ته ان وقت “مٺڙا شال ملن” سنڌي فلم، سعيد هارون ايسٽرن اسٽوڊيو جي مالڪ ٺاهي، جنهن ۾ عبدالغفور جو ڳايل شيخ اياز جو ڪلام “سنڌڙي تي سر ڪير نه ڏيندو” شامل هو، ۽ فلم سپرهٽ هئي، جنهن کان پوءِ اڙدو فلمساز به سنڌي فلمون ٺاهڻ لاءِ ميدان ۾ اچي ويا.
موسيٰ ڪليم ان وقت سنڌي فلم انڊسٽري جو گاڊ فادر ليکيو ويندو هو، پارٽيون ڦاسائڻ، افتتاح ڪرائڻ، گانا رڪارڊ ڪرائڻ، منهنجي ٻالڪ پڻ جي دوست مرحوم ابو بلاول کي لاهور ۾ “شيدي ان لاهور” جي نالي سان فلم ۾ چانس ڏياريائين، اها فلم ته ٺهي ڪانه سگهي، پر ان کان پوءِ وڏي فلم “کوٽي سڪي” ۽ ٻين ۾ ابو بلاول کي چانس مليو، ۽ سنڌي فلم “بادل ۽ برسات” ۾ ٻيو نمبر ڪردار ڪيائين، اهڙي طرح رشيد خمار کي به ساٿ ڏيندو هو، عابد نويد کي به گڏ کڻي هلندو هو، انهن ئي ڏينهن ۾ هو پنهنجي پراجيڪٽ تي مونکي به گڏ کڻي هلندو هو، اچانڪ جڏهن اسان رونا ليليٰ جي آواز ۾ پهريون گانو فلم “غير جو سوال” جو “دلبرا لڪين ڇو ٿو” ريڪارڊ ڪرايو ته ان ۾ شاعري تي اختلاف ٿيو، جنهن ۾ هن لکيو هو ته “ٿاڻي وڃي رپورٽ لکائيندس، صوبيدار سان چغلي کائينديس” مون ان تي اعتراض ڪيو ته اهو سنڌي جملو نه آهي، چغلي ماني ڪانهي جو کائجي، چغلي هڻبي آهي کائبي ڪانهي، پر هو سينئر هو بضد رهيو، مون خاموشي اختيار ڪئي، جيئن ته هو پاڻ اڙدو اسپيڪنگ هو، شاهه اسد ۽ سيف الله جو مامون هو، رشيد هميراڻي جنهن کي سنڌي فلم“رنگ محل” ۾ هنن هيرو طور کنيو هو، اهو به سندس ڀاڻيجو هو، انهن کي به اڳيان ڪرڻ وارو موسيٰ ڪليم هو، پر هو سوچيندو هو، اڙدو ۾ ۽ ڪم سڄو سنڌي ۾ ڪندو هو، ان ڪري ٻوليءَ جي گڙبڙ رهندي هئي، ۽ آئون برداشت ڪري ويندو هوس، اچانڪ ٻن گانن رڪارڊ ڪرائڻ کان پوءِ، موسيٰ ڪليم مشورو ڏنو ته ڇو نه پاڻ هن فلم کي پنجابي ۾ ٺاهيون، ۽ پوءِ سنڌي ۾ به ڊب ڪريون، ان ڪري لاهور کان وڏا اداڪار صبيحه خانم، ڪيفي، عشرت، افضال، ننها ۽ ٻيا کڻي، فلم مڪمل ڪرڻ جو پلان ترتيب ڏيڻ لڳو، ان وقت مون وٽ آمدني ڪجهه ٻنيءَ مان، ڪجهه ٻنيءَ جي وڪيل ٽڪري جي مليل رقم مان ڪم کي هلائيندو رهيس، پر جڏهن لاهوري ايڪٽرن جي پيمنٽ، هوائي جهازن جون ٽڪيٽون، فائيو اسٽار هوٽلن جا ڪمرا، ٻڌم ته ارواهه کڄڻ لڳو، ۽ ڀڄڻ جي نيت ڪيم، ان وقت مرحوم شاهه اسد جيڪو اسان جي فلم ۾ بطور شاعر محبوب ترمذيءَ جي نالي سان منهنجي معاونت به ڪري رهيو هو، ۽ موسيٰ ڪليم جو بهترين شاگرد ٿي، هر ڳالهه تي ڪم ڪندو رهيو، ۽ جڏهن مون ارادتن جهڳڙي بدران پئسن تان هٿ کڻي، ان پراجيڪٽ تان ڀڄڻ جو سوچيو، ته ان وقت شاهه اسد سان گڏ “موج ٽنڊوي” سونارو ٽندو آدم وارو، جيڪو فلم ۾ ڪاميڊين به هو، اهو شاهه اسد، موسيٰ ڪليم کي ٽنڊو آدم جي رئيس غلام عباس مري وٽ آيا، ۽ ساڳيو خواب ان کي ڏيکاريائون، جنهن جو بيڪ گرائونڊ مذهبي هو، ۽ سندس والد حاجي جان محمد مرحوم نيڪ نمازي، پورهيت ۽ پئسي وارو هو، پر هن پٽ کي فلم ۾ هٿ وجهڻ شرط ئي پاڻ کان پري ڪيو، جڏهن ته مون جيترا ڏينهن گانن ۽ اسڪرپٽ جي تياريءَ ۾ يونائيٽيڊ ۽ سلاطين هوٽل صدر ڪراچي واري ۾، روزانه رات جو جيڪي دوست فجر تائين محفل مچائي ويهندا هئا، تن ۾ سعيد هارون، موسيٰ ڪليم، ايس وائي احمد، دستگير ڀٽي، مشهور صحافي عبدالقادر نظاماڻي، موسيقار غلام علي، فيروز گل، عبدالرحمان ميمڻ، عبدالڪريم بلوچ ۽ ٻيا سڀ منهنجي ڪمري کي، ان وقت انڊسٽري جي نگاهن جو مرڪز سمجهي ايندا هئا، ۽ مون وٽ کين ويهارڻ لاءِ ٻه ڪمرا ڪرائي تي هوندا هئا، يعني فلم شروع ٿيڻ کان اڳ ئي فلم ڳچيءَ ۾ پئجي ويئي، ۽ اسان الهه تلهه چٽ ڪري واپس ڳوٺ اچي سماج سيوڪ کي سنڀاليو.
ان وچ ۾ جسڪاڻي صاحب جا ڪافي فون ايندا رهيا ۽ منهنجي فلم جو افتتاح ڪرڻ لاءِ سڏيندو رهيو، تيستائين آئون ڪجهه ڪجهه فلمي دنيا کي سمجهي چڪو هوس، ۽ پاڻ کي هاڻ وري ڪنهن نئين نقصان لاءِ تيار ڪرڻ جو سوچي، پاڻ کي مليل زمينون انهن کي آباد ڪرڻ ۽ ڀاءُ کي ميڊيڪل ۾ ڊاڪٽر چونڊائڻ ۽ ننڍي ڀاءُ کي ڳوٺ ۾ بابا جي 40 ايڪڙ ۽ ڏاڏا وارن وٽان مليل 65 ايڪڙ ڏيئي، زميندار بڻائي گهر کي هلائڻ جهڙا ٿي وياسون.
مون جڏهن ٽنڊو آدم ۾ پير رکيو ته ان وقت مرحوم مشتاق جسڪاڻي، سنگر دين محمد شيخ، شاهه اسد، سيف الله شاهه، سهتو خان ورياهه، عبدالله ورياهه، فيض علي شاهه، نياز حسين مري، موج لال چند (فلم ساز جلال چانڊيو، پرو ۽ شهيد)، منهنجي ادبي نشستن کي سنوارڻ ۽ فنون لطيفه کي بلوغت کي پهچائڻ ۾، ان سٿ جو ڀرپور ساٿ رهيو پر منهنجي خواهشن کي پورو ڪرڻ وارا مزدور ساٿي، جن ۾ محمد بخش چانگ، امداد راهي، گلفام ۽ ٻيا اهي مزدور هئا، جيڪي منهنجي هر پراجيڪٽ جي مزدوري ڪندا هئا، ۽ مونکي ڪامياب ۽ مانائتو ڪرڻ ۾ انهن جو پگهر ۽ پورهيو شامل هو، مثلا جيڪڏهن مون اسٽيج شوز ڪيا ته به انهن جي ڪارڊن جي ڪليڪشن ڪرڻ، اسٽيج سينگارڻ، مهمانن جي آجيان ۽ الوداع تائين، هي گروپ منهنجي مشينري هو، جنهن تي اڄ به مونکي فخر آهي، ڇو ته مون کان پوءِ چانگ صاحب ڪيتريون ٽيلي فلمون، وڊيو گيت مالائون، اسٽيج ڊراما ۽ ڪيترا شوز ڪيا، ۽ اڄ ٽنڊو آدم جي هر وڏي ماڻهوءَ جي شادي غمي جي تقريب يا سياسي ميڙاڪي ۾ به چانگ صاحب جي صلاح ۽ صلاحيت ضرور شامل هوندي آهي، جڏهن ته امداد راهي صحافت جي دنيا ۾ پاڻ کي مڃرائي، پنهنجي خاندان وارن کي به ان فيلڊ ۾ لاٿو، پر اڄ پاڻ ضلعي سانگهڙ جو هڪ نامور صحافي ۽ ڪي ٽي اين جو رپورٽر پڻ آهي، مون سان محبت قائم رکندا اچن، الله ڪري مرڻ تائين نڀائيندا رهو، انهن جا قصا فلمن، ڊرامن ۽ شوز جي متعلق ڄاڻ ڏيڻ ۾ دهرائبا رهبا، مثال جي ڳالهه هنن مون سان پهريون تعلق رکيو ته ان وقت هو ٽنڊو آدم جي سئنيما ۾ سنڌي فلمن جو ميلو منعقد ڪري رهيا هئا، ۽ ان جي مهمان خاص لاءِ منهنجي چاچي ايس گل کي به سڏيو ويو هو، ۽ ساڳي وقت اداڪار حبيب جنهن جو ناٺي گلو شاهه هنن جو ساٿي ۽ مددگار هو، ان جي ڪري اڪثر اداڪار حبيب هنن وٽ ايندو هو، ۽ هي انهن سان شامون ملهائيندا هئا، منهنجي ۽ شاهه اسد جي ڏنل ڄاڻ مان چانگ صاحب جيترو پرايو، ان مان اداڪار حبيب فائدو وٺي سندس فلم “الهه بچايو” جيڪا اڙدو فلم “ريشمي رومال” هئي جنهن جي سنڌيءَ ۾ ڊبنگ ڪئي ويئي هئي، اهڙي نموني سان “باغي” به ترجمو هو جنهن جون ڊبنگون ۽ ڪجهه شوٽنگون چانگ صاحب ڪرائي ڏنيون، ساڳي وقت شاهه اسد جي “جيئي لطيف” ۽ منهنجي فلم “علي گوهر” ۽ “محب شيدي” ۽ اڙدو فلم “مهلت” ۾ پاڻ معاونت سان گڏ، منهنجي هر ڪم جي نگراني ڪندو رهيو.
آئون جڏهن ٽنڊو آدم جي حلقي ۾ زميندار طور متعارف ٿيس ته ان وقت منهنجي مالي حالت ڪا خاص نه هئي، منهنجو نوڪر ماما لالو جنهن مونکي ٻالڪ پڻ ۾ آڱر کان وٺي هلڻ سيکاريو، پاڻ ڪڏهن به جتي پير ۾ نه پاتائين، ۽ ڪپڙن جو وڳو جڏهن ڦاٽڻ جهڙو ٿيندو هوس ته پوءِ لاهيندو هو، ۽ ان کان پوءِ اهو ڏينهن منهنجي لاءِ عيد جهڙو ڏينهن هوندو هو، جنهن ڏينهن آئون ڪپڙن جو ٻيو وڳو اڳٺ وجهي، باٿ روم ۾ رکي ۽ کيس غسل ڪري ڪپڙا پائي اچڻ لاءِ چوندو هوس، ۽ اهو ڏينهن ماما لالو تي ڳرو گذرندو هو، ڇو ته هو پٽ ۽ مٽيءَ تي ويهڻ وارو ۽ سڄو ڏينهن موالين جي حاضري ڀرڻ وارو، سڀني دلين کي خوش ڪرڻ وارو، ۽ گلي مان ايڏو سريلو ۽ مٺو جو رات جو پوئين پهر اٿي الله کي ايلاز ڪرڻ لاءِ جڏهن لطيف سرڪار ۽ ٻين صوفين جا راڳ، پنهنجي سر ۾ ڳائيندو هو ته اوڙي پاڙي وارا گهرن جا ڀاٿي دل و جان سان کيس ٻڌندا هئا، اڪثر سر راڻو ڳائيندي روئندو رهندو هو، هونئن ته ماما لالو جون ايتريون سارونيون منهنجي سيني ۾ آهن، جو ايمانداريءَ سان مٿس لکڻ شروع ڪيان ته ڪئين ڪتاب لکي سگهان ٿو، مسٽر عبدالمنان عباسي جيڪو منهنجي طرفان ڪي ٽي اين لاءِ ٺاهيل پروگرام “ماما لالو” ۾ مشهور ٿيو، اهو ماما لالو جي دل سان عزت ۽ خدمت ڪندو هو، ۽ مون وٽ شاهه اسد جي معرفت آيو، ۽ پوءِ “محب شيدي” ۾ معاون هدايتڪار رهيو، ۽ پوءِ مون کيس ۽ سندس سڀني دوستن کي ڪي ٽي اين جي پروگرام “ٽاڪوڙا” ۽ “ماما لالو” ۾ متعارف ڪرايو، اهو تاريخي سچ لکڻ جو مرحلو اچي ويو آهي، ته پوءِ سنڌ واسين جو حق آهي ته آئون پنهنجي ان سچ جي تاريخ به قلمبند ڪري ڇڏيان، جيڪا ڪي ٽي اين ۽ ان جي پس منظر سان تعلق رکي ٿي، اصلي ماما لالو جي ڪهاڻي کي في الحال بريڪ ٿا هڻون. ٿيو هيئن جو ناز سهتو صاحب جي محبت ۾ اسان سنڌ جي ثقافت، موسيقي کي پروموٽ ڪرڻ لاءِ گڏجي ڪم ڪندا هئاسون، منهنجي صلاحيتن کان ناز صاحب ۽ ظفر صاحب ان زماني ۾ ايترو متاثر ٿيا، جو منهنجو هڪڙو وڏو انٽرويو ڪاوش لاءِ سندن جاءِ تي ورتائون، جنهن ۾ سڄو ڏينهن ختم ٿي ويو، پر منهنجو انٽرويو پورو نه ٿيو، اهو ڪاوش جو ابتدائي عروج هو، جنهن ۾ منهنجو انٽرويو ٻن ايڊيشنن ۾ مڪمل ساڍا ٽي وڏا پيج ڇاپيا ويا، ناز سان محبت قائم هئي، ۽ ڪاڪا وڊيو تي گانن جي تياري ۽ ڪليڪشن جو سلسلو به هلندڙ هو، ان وچ ۾ ناز صاحب جي ڪوشش سان علي قاضي صاحب سان هڪ نشست ٿي، جنهن ۾ هڪ سنڌي فلم “ڪارو ڪاري” ٺاهڻ جو پروگرام طي ٿيو، ۽ زوار نقوي جي معرفت گڏجي اسان ادي نورالهدي شاهه کان فلم لکائڻ لاءِ نشست ڪئي، ٻن نشستن کان پوءِ جڏهن اديءَ پنهنجون لکيل سينون ٻڌايون ته پوءِ ٻاهر نڪري علي صاحب جيڏي مهل گاڏيءَ ۾ واپس وڃڻ لڳاسون ته چيائين ته بي بي صاحبه ته ڪا نئين ڳالهه لکي ڪانه، جيڪا مون ٻڌائي، ان تي کڻي ڪجهه سينون لکيون اٿس، مون ڏٺو ته علي صاحب مطمئن نه آهي ۽ اديءَ کان آئون گهڻو واقف هوس، ان ڪري سوچيم ته اهو ساٿ اڳتي هلي ڪا تخليقي شي نه آڻي سگهندو.
ان وقت آئون پي ٽي وي کان روزانه وارو ڪلاڪ سنڌيءَ جو خريدڻ ۽ سنڌي پروگرام ٺاهڻ ۽ پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هوس، مون علي قاضي صاحب کي به ان ۾ ساٿ ڏيڻ لاءِ چيو، پاڻ پنهنجي سر قيصر نظاماڻيءَ سان گڏ هڪ ٽي وي چينل آڻڻ لاءِ هڪ ڏيساوري دورو ڪري چڪو هو، ۽ آئون انهن ڏينهن ۾ ايران زيارتن لاءِ هڪ مهيني لاءِ ويو هوس، واپس اچڻ تي مونکي گهر ۾ اطلاع مليو، ته علي قاضي صاحب فون ڪندو رهيو آهي، ۽ اخبارن مان ڪي ٽي اين چينل جي نشر ٿيڻ جي خبر به ملي چڪي، بحرحال علي صاحب سان ملاقات ٿي، نشستون هليون، ابتدائي زرعي پروگرام “گلڻ خان”، فلمي پروگرام “فلمي دنيا” ۽ اليڪشن جو خاص پروگرام “اليڪشن آکاڙو” ريڪارڊ ڪري ڏنو، ان کان علاوه روز جي بنياد تي ڏهن منٽن جو هڪ خاڪو “ٽاڪوڙا” منهنجي طرفان ٺاهڻ جي ذميواري قبول ڪئي ويئي، ۽ ان وچ ۾ علي قاضي صاحب بي انتها خرچ ڪري، ڏوڪڙ گهڻي ڀاڳي ضايع ڪري چڪو هو، ۽ مختلف نون ماڻهن کان ڊراما ريڪارڊ ڪرائڻ جو ٺيڪو ڏيئي، نامور پي ٽي وي انجنيئرن جا قائم ٿيل مهانگا اسٽوڊيو ڪرائي تي بمع ٽيڪنيشن حاصل ڪري چڪو هو، ۽ سموري رقم جيڪا هن چينل لاءِ رکي هئي، اها انهن ادارن ڏي هلي ويئي، وٽس هڪ ننڍي ڪئميرا جنهن کي سوني جي “پي ڊي ون ففٽي” چيو ويندو هو، انهن کي خريد ڪري ان تي سندس پروگرام “اڄ جي ڳالهه” ريڪارڊ ڪندو هو، ۽ ڪئميرا مين مرحوم مصطفيٰ اها ريڪارڊنگ ڪندو هو، مونکي منهنجن پروگرامن مان سٺي روزي ملندي هئي، انهن ڏينهن ۾ هڪ عيد پروگرام جي ٽن ڏينهن جي نشريات لاءِ نامور فنڪار ميزبان ٿيا، جنهن ۾ هڪ ڏينهن آئون به هوس، ۽ ٻيا مهنگا ڊراما ريڪارڊ ٿيا ۽ نشر ٿيا، اشتهار اڃان گهٽ ملندا هئا، ان وقت علي قاضي صاحب هڪ ڏينهن جڏهن مونکي خبر پئي ته مالي بحران وڌي ويو آهي، خرچ تمام گهڻو ٿي ويو آهي، ان وقت هن مونکي اسٽوڊيوز جي خرچن کي بچائڻ لاءِ مونکان پڇيو ته ڇا پاڻ ڊرامه “پي ڊي ون ففٽي” ڪئميرا تي ريڪارڊ ڪري سگهون ٿا...؟؟؟ جيڪا ان وقت صرف نيوز ۾ ڪم ايندي هئي، ۽ ٺهي به ان لاءِ ئي هئي، مون کيس مرڪي جواب ڏنو ته جيڪڏهن بي سري کي چئبو ته ڪا ڌن ٺاهي ڏي، ته هو يڪدم ٺاهي ڏيندو پر جيڪڏهن ڪنهن سريلي کي چئبو ته ڌن ٺاهي ڏي ته هو سوچ ۽ سمجهه کان ڪم وٺي، صحيح راڳ ۽ راڳڻيون استعمال ڪري ۽ شاعريءَ مطابق ڌن ٺاهڻ ۾ وقت وٺي ڇڏيندو، تڏهن هن مونکي اداس لهجي ۾ طعنو هنيو، ته توهان به ته پي ٽي وي وارا ئي آهيو...، اها طنز ٻڌي مونکي ڏک ٿيو، ۽ مون مصطفيٰ ڪئميرامين کي چيو ته تون هڪ ڏينهن جي شوٽنگ لاءِ مون وٽ اچ، گهر پهتس ته منان عباسي پنهنجي آڊيو ڪيسٽ جا باڪس کڻي منهنجي گهر شانتي نگر ۾ ويٺو هو، ۽ مونکي اهي ڪيسٽون جيڪي هن ناز پروڊڪشن طرفان بسن ۾ مقبول ڪيون هيون، جن ۾ مزاحيه گانا ۽ خاڪا به شامل هوندا هئا، اهي ٻڌايائين ته مون انهن مان ڪجهه خاڪا ۽ گانا کڻي اداڪاره نسرين ناز کي گهرائي، لائيٽون ۽ مائيڪ بليو ايپل اسٽوڊيو مان پنهنجي دوست گوهر نقوي صاحب کان، جيڪو پي ٽي وي جو چيف انجنيئر هو، کان وٺي آيس ۽ مون 3 عدد خاڪا ۽ 3 عدد گانا ڪمرن ۾، آئوٽ ڊور ۾ ڏينهن جو ۽ رات جو شوٽنگ ڪري، منان، نسرين ناز ۽ ٻين کي کڻي، مختلف ورائٽين جا خاڪا ٺاهي کيس ڏيکارڻ لاءِ نڪتس، ان وقت مونکي گوهر صاحب چيو ته اهو ڪم نان پروفيشنل آهي، ڊرامن کي پروفيشنل ڪيمرائن سان ڀريو ويندو آهي، نه ڪي خبرن واري ڪيمرا سان، اهو طريقو نان پروفيشنل آهي، جڏهن ته سندس اسسٽنٽ باقر رضوي جيڪو اڄ وڏو انجنيئر آهي، ۽ تقريبا گهڻن ٽي وي چينلن جو انجنيئر به آهي، ماهواري سڀني کان چيڪ اپ ڪرڻ جو معاوضو به وٺندو آهي، ان کي مون جڏهن آماده ڪيو پئي تڏهن ان به ساڳي گوهر صاحب واري ڳالهه ڪئي، پر مون باقر کان پڇيو ته ڇا هن ڪيمرا سان ايڏي رزلٽ خراب ايندي...؟؟؟، هن وراڻيو ته هن جو لينس به ننڍو ۽ ميگنيٽ به ننڍو آهي، ۽ هن کي نائيٽ ۾ ججهيون لائيٽون ڏيڻيون پونديون آهن، پر اهي ڳالهيون پاڻ پروفيشنل ئي سمجهي سگهيون ٿا، نه ڪي ڏسڻ وارو، ۽ تو وارو مالڪ علي قاضي صاحب ان ڳالهه کي سمجهي ئي نه سگهندو، ان ڳالهه منهنجي همت وڌائي ۽ مون باقر جي تعاون سان اهو 17 منٽن جو پروگرام شوٽ ڪيو، ۽ علي قاضي صاحب کي جڏهن ڏيکارڻ لاءِ کڻي آيس، ته ان وقت ڪي ٽي اين اداري جو اصل ماهر ۽ ماسٽر مائينڊ ريحان صاحب، جيڪو “جيو” ۾ به ڪم ڪندو هو، ۽ اسان جا سڀ شعبا سندس مرضيءَ جا محتاج هئا، تنهن کي ڏيکارڻ لاءِ مون ڪيسٽ نور صاحب وٽ رکي ڇڏي، ۽ کيس چيم ته علي صاحب کي ٻڌائي ڇڏجو ته ڏسي ڇڏي، آئون واپس وڃڻ لڳس، علي صاحب مونکي فون ڪيو ته اچو ته ڏسون، مون چيو مانس ته ريحان صاحب کي ويهاربو ۽ ان کي اهو نه ٻڌائبو ته يار محمد شاهه هي سڀ ڪهڙي ڪيمرا تي ريڪارڊ ڪري آيو آهي، بلڪه اهو ٻڌائبو ته يار محمد شاهه هي گند ڇاپي آهي، ۽ چوي ٿو ته هرو ڀرو عيد تي مزاحيه پروگرامن ۾ هلايو، توهان ڏسو هلڻ جهڙا هجن ته هلايون...؟؟؟
طي ٿيل پروگرام مطابق ريحان صاحب جيڪو ڪنهن اداري جي طرفان اسان جي پٺيان بجيٽ ختم ڪرائڻ، ۽ سنڌي ٽي وي چينل هلائڻ کان اڳ ئي ناڪام بنائڻ لاءِ ئي ويٺو هو، ۽ منهنجا ساڻس بحث ٿيندا رهندا هئا، پر علي صاحب ڀائرن سميت کائنس مرعوب هو، ان ڪري هو اسان کي خاموش ڪرائي ڇڏيندو هو، ايتري قدر جو برصغير جو نامور مارڪيٽنگ جو ماڻهو ريحان مرچنٽ آئون اشتهارن لاءِ وٽس وٺي آيس، پر کيس ان ڳالهه جو احساس نه ٿيو، ۽ پاڻ نقلي ريحان جي چوڻ تي اسان کي مارڪيٽنگ کان به پري رکيائين، ۽ اصلي ريحان سان ملڻ کان لنوايائين، جنهن جي اشتهارن تي اڄ به سڀ اخبارون ۽ ٽي وي چينل هلي رهيا آهن.
علي قاضي صاحب ۽ اسان جڏهن گڏجي مون وارا ٺاهيل تجرباتي ٽڪرا ڏٺا، ۽ علي صاحب خراب منهن ڪري ريحان صاحب کي محسوس ڪرايو، ته مونکي پسند نه آهن، توهان ٻڌايو ته هلڻ جهڙا هجن ته عيد تي هلايان...؟؟؟، ڏسڻ کان پوءِ ريحان ڪابه غلطي ڪڍي نه سگهيو، هڪ هنڌ منان ۽ نسرين جي گاني دوران ڀت تي هڪ لائيٽ هارڊ ٿي ويئي هئي، جنهن جي نشاندهي ڪيائين باقي چيائين ته هي هلائي سگهجي ٿو. ريحان جي وڃڻ کان پوءِ علي صاحب جي اکين ۾ پاڻي آيو، ۽ مونکي ڀاڪر پائي، ڇاتيءَ تي کڻندي چيائين ته يار محمد شاهه توهان اڄ ڪي ٽي اين کي بچائي ڇڏيو، ۽ ان کان پوءِ پاڻ فورا ڪمپيوٽر ۽ ڪيمرائن جا آرڊر ڏيئي ڇڏيائين، مون به اجازت گهري ته مونکي به پنهنجي ڪيمرا وٺڻ جي اجازت ڏيو ته آئون به پنهنجي سسٽم تي توهان جو مٽيريل شوٽ ڪندو رهان، ان فراخ دليءَ سان اجازت ڏني، ۽ منان جي خاڪن کي عيد تي هلائڻ جي اجازت به ڏني، مون اچي منان کي مبارڪ ڏني ۽ خاڪن جي پروپگرام ۾ مزيد ٻيا خاڪا وجهي، ان پروگرام جي شوٽ جي ٽائيمنگ سترنهن منٽ هئي، ۽ مون مزيد خاڪا وجهڻ لاءِ هن جي ساٿين کي دادو مان گهرايو، پنهنجي گهر ۾ ترسائي ماما لالو جي پهرئين قسط، جنهن جو گانو يعني ٿيم سانگ جنهن جا ٻول هئا “آهي سورن ۾ ويچارو ماما لالو، ڪيڏانهن وڃي ڪيڏانهن وڃي، هيڏانهن وڃي هوڏانهن وڃي يا ڪيڏانهن وڃي ڪيڏانهن وڃي” اهو ماما لالو اصلي جو جملو هو، جيڪو بار بار سڀني جي کيس ڪم ڪار لاءِ سڏڻ تي وات مان نڪري ويندو هو، ته مون پني تي لکي ان وقت ڌن جو ميٽر ٺاهي، منان کي چيو ته هن بيٽ تي ناز پروڊڪشن مان وڃي ڪو ميوزڪ ٽريڪ هٿ ڪر، جيڪو هن رات وچ ۾ هٿ ڪيو ۽ دادوءَ جا مشڪرا فنڪار گهرائي، منهنجو گهر ڀري ڇڏيو.
هڪ ڏينهن نور جوکيو صاحب جنهن جا سڀ فيملي وارا منهنجي بي حد عزت ڪندا هئا، ۽ آئون به کيس ڪلچرل رپورٽون لکرائي، ڪلچرل رپورٽر بنائي سنڌي فنڪارن سان سنگت ڪرائي چڪو هوس، پر علي قاضي صاحب ڪي ٽي اين جي ڪمن ۾ سندس گهڻي مداخلت نه پئي چاهي. هڪ ڏينهن آئون ۽ علي صاحب ڪمرو بند ڪري، ميٽنگ ڪري رهيا هئاسين ته نور جوکيو پروڊيوسر مرحوم منظور مگسي کي اسڪرپٽ سميت وٺي آيو، در کولڻ تي ٻڌايائين ته هو ڊرامي جي لاءِ پي ٽي وي پروڊيوسر کي وٺي آيو آهي، علي صاحب ناراض ٿيندي چيس ته آئون ڪنهن به پي ٽي وي پروڊيوسر سان ڪم نٿو ڪرڻ چاهيان، تون روز روز ماڻهو وٺيو بيٺو آهين، ۽ هن وقت به اسان ميٽنگ ۾ آهيون ڇو مداخلت ڪيئي...؟؟؟، گيٽ آئوٽ. مون ٻاهر نڪري ڏٺو ته نور کي اکين ۾ لڙڪ هئا، مون ڀاڪر پائي کيس چيو ته تون دل نه لاهي، هڪ ڏينهن توکي آئون ان شيشي جي گهر ۾ ويهاريندس، جڏهن مون گهر ۾ ڏٺو ته دادوءَ مان مشڪرا، سانگهڙ مان مشڪرا، ۽ مختلف علائقن کان آيل اسٽيج مشڪرا گهر ۾ موجود هئا، ته مون نور کي ۽ منان کي ويهاري مسخرن جو ملاکڙو ڪرايڻ جي تجويز ڏني، ۽ پوءِ لياقت لائبريري جي آڊيٽوريم ۾ ان جي لائيو ريڪارڊنگ ڪئي ويئي، هاڻ عيد تي اسان وٽ ماما لالو جي پهرئين قسط ۽ مسخرن جي ملاکڙن جون ٽي قسطون عيد تي هلائڻ لاءِ تيار هيون، مون سمورو ڪريڊٽ نور صاحب جي نالي ڪندي، علي قاضي صاحب ۽ سندس ڀائرن کي ٻڌرايو ته هي سڀ ڪوششون، ڪاوشون ۽ جاکوڙ نور صاحب جي آهي، ان کانپوءِ نور صاحب کي هو پاڻ سان گڏ ڪرسي تي ويهارڻ لڳا، جڏهن عيد الاضحيٰ ۽ عيد الفطر جي پروگرامن ۾ ڪتب ايندڙ بجيٽ تي ڊسڪس ڪئي، ته اطهر صاحب جيڪو فرق ٻڌايو اهو زمين ۽ آسمان جيترو هو ۽ مون ان موقعي تي قاضي صاحبن کي احساس ڏياريو ته اهو سڄو ڪريڊٽ نور جوکئي جو آهي، الله جي فضل سان اڄ نور جوکيو پنهنجي صلاحيتن سان قاضي صاحبن جا ٽئي چينل ڪاميابيءَ سان هلائي رهيو آهي، ۽ ڪروڙين روپيا ڪمارائي ڏيئي رهيو آهي، ۽ ويچارو شروع ۾ منهنجي اولاد وانگر مون سان رويو رکندو هو، ۽ منهنجي محرم واري مجلس تي پنهنجي اسٽاف سميت نياز کائڻ محرم جي پهرئين تاريخ ضرور ايندو هو، موٽ ۾ ٻئي ڏينهن آئون سندس حڪم تي ڪي ٽي اين اسٽوڊيو ۾ وڃي تحت اللفظ محرم جا ٽي ڏينهن هلائڻ لاءِ بنا معاوضي، عبادت سمجهي ريڪارڊ ڪرائيندو هوس، جڏهن ته ڪي ٽي اين جو پهريون محرم به مون پنهنجي طرفان مڪمل علماءِ، نوحه خواني، ڏهن ڏينهن جا سمورا پروگرام بنا معاوضي نياز سمجهي، پاڻ ارينجمنٽ ڪري، ريڪارڊ ڪري، پهريون محرم سڄو هلايا، اتفاق سان هالا ۾ هڪ امام بارگاهه ۾ نوحو ريڪارڊ ڪرائيندڙن ٽيبل پوش، جنهن تي علي ولي الله لکيل هو، ان لاءِ پاڻ مونکي مٽياري فون ڪري چيائون، ته اسان کي دبئي مان فون آيو آهي، ته هي شيعن جو چينل آهي ڇا...؟؟؟ تنهن ڪري اهو لفظ ڪٽيو، مون ٻڌايو ته آئون محرم کان پوءِ ايندس، توهان کي تجويز ڏيا ٿو ته اهو ڪم مون ارادن نه ڪيو، ۽ نه ئي ائين پڙهڻ ۾ پيو اچي، پر جنهن کي ڏکيو لڳو آهي، ان کي خوش ڪرڻ لاءِ ايڊيٽر کي چئو ته ان جو نعمل بدل شاٽ لڳائي ڇڏي، پر اهو سندس وس ۾ نه هيو، ۽ پاڻ نه ڪري سگهيا، ۽ ان پهرئين اختلاف اسان جي محبت کي ۽ ڪاروبار کي پري ڪيو، اداري ۾ مون ايترا شوقين ۽ مفت خور ڀرتي ڪري ڏنا، جو اهي بنگلا، موٽرون، ڪارون، مانيون ٽڪيون کارائي ڪي ٽي اين جا پروگرام مفت ۾ ريڪارڊ ڪرائيندا هئا، خاص ڪري جن ۾ جهنڊي وارا پير مرحوم سائين پير مظهر الحق ۽ سندس فرزند امداد شاهه جيڪو اڳتي هلي ڪي ٽي اين جو ڊائريڪٽر به ٿي ويو، ۽ مون ان جي ڊائريڪشن ۾ به ڪم ڪيو ۽ منان جي ٽيلي فلم ۾ به ڪم ڪندي بي عزت محسوس نه ڪئي، ۽ اهڙي طرح سڄي سنڌ ۾ جيڪي شوز ڪيا ويا ان ۾ پهريون دفعو ڀٽي صاحب جي جلسي کان پوءِ عورتون، مرد وڏي تعداد ۾ شرڪت ڪرڻ لڳا ۽ قاضي صاحبن پنهنجو سفر جاري رکيو، ۽ اڄ تائين ڪاميابيءَ سان هلي رهيا آهن، ۽ جيئن ته منهنجو هاڻ وٽن هئڻ مهنگو به هو، ۽ سندن معيار مطابق به نه هو، حالانڪه ماما لالو جڏهن مونکي ريڪارڊ ڪرڻ لاءِ چيو ويو، ته مون منان عباسي کي پيش ڪيو ۽ علي صاحب کي منٿ ڪئي ته هن کي ئي ڊائريڪٽر جو شوق آهي، ۽ اهو پروگرام هن جي ئي معيار جو آهي، ۽ خالص عوامي پروگرام آهي جنهن جي تاعيد سندن مارڪيٽنگ انچارج اسلم لغاري پڻ ڪئي. اسانجي پاڻ ۾ ٻي اڻ بڻت جو سبب زرعي پروگرام “گلڻ خان” عروج تي هو، اسان کي اينگرو يوريا وارن گهرائي، پروگرام مڪمل اسپارنسر ڪيو، ريٽ به طي ڪيو، مون ۽ اسلم صاحب صحيح ڏيئي اچي علي صاحب کي ٻڌايو، جيڪو پهرئين ته ڏاڍو خوش ٿيو، پر پوءِ جيڏي مهل ڪلڪيوليٽر کڻي حساب ڪيائين ته هن پروگرام کي ٻه دفعا رپيٽ ڪرڻ واري ٽائيمنگ جو اندازو لڳائي هن افسوس ڪيو ته توهان سان گهٽ پئسا طي ڪيا ويا آهن، اسان کيس قائل ڪيس ته رپيٽ ڪرڻ چينل جي مجبوري آهي، ڪلائنٽ جي ضرورت نه آهي، پر پوءِ به علي صاحب مونکي چيو ته توهان وڃي کين سمجهايو ته توهان ٻڌڻ ۾ غلطي ڪئي آهي، ان جا پئسا الڳ لڳندا، مون انڪار ڪيو. اهڙي طرح ٽيو واقعو اسان يارن ۾ وڇوڙي جو هن ريت آيو ته ڪنگ ڪيسٽ ڪمپني وارا مارڪيٽ مان ڪيمرائون خريد ڪري رهيا هئا، ان وقت علي صاحب جو دادلو ۽ ڪنگ وارن جو مددگار ممتاز مون کي مليو، جنهن چيو ته اسان ٽي وي چينل لاءِ سامان پيا خريد ڪيون، توهان اسان جي مدد ڪندئو، منان اسان کي ٻڌايو ته ڪي ٽي اين کي شروع ڪرڻ ۾ توهان جو وڏو هٿ آهي، ته مون چيو ته هڪ سنڌي چينل جي کلڻ جي حيثيت ۾ مونکان جيڪا مدد گهرندا مان ضرور مدد ڪندس، ممتاز اها ڳالهه اچي علي قاضي کي ٻڌائي، جنهن تي علي قاضي ڏکارو ٿي اها دانهن به نور جوکيو صاحب کي ڏني، جنهن مونکي سندس ڏک سڻايو، اهڙي ريت ڪي ٽي اين ۽ مالڪن جون سڀ ضرورتون پوريون ٿينديون رهيون، ۽ آئون هاڻ سندن ڪم جو نه رهيس، ان ڪري منهنجا پروگرام بند ڪري مونکي نوان آئڊياز ڏيڻ لاءِ چيو ويو، پر مون ڏٺو ته هاڻ منهنجي کين بلڪل ضرورت نه آهي، ۽ گاڏي روڊ تي هلي پئي آهي، نور جوکيو صاحب به شيشي جي ڪمري ۾ ويهي رهيو، ۽ هاڻ هن کي اسان جي مجلس جو نياز کائڻ جي فرصت به نه آهي، اهڙي ريت ڪي ٽي اين جي ڪهاڻي مختصر ڪري ٻڌائڻ مان مقصد ماما لالو کي، انهن جي حوالي ڪري ۽ ڪي ٽي اين ۽ ماما لالو لازم ڪرائي، پاڻ پنهنجي دنيا ۾ هليا وياسون، هاڻ قصو اڳتي نشست ۾ وري اتان ٽنڊو آدم کان کڻنداسون، جتي ماما لالو مون سان گڏ پنج ميل پيدل پيتي کڻي، منهنجي ٻنيءَ تي هلندو هو، جتي اسان مهينن جا مهينا مشتاق جسڪاڻي ۽ شاهه اسد سان فلمون ۽ ڌنون روز ٺاهيندا، روز ڊاهيندا هئاسون.
جيئن ته اڳيان ڪجهه ترتيب ٻئي طريقي جي ڏينداسون، پر زندگيءَ تي ماما لالو (اصلي) جو وڏو قرض آهي، جيڪو لاهي نٿو سگهان، پر ڳائيندو ته رهان...، هو ٻالڪ پڻ ۾ جڏهن اسين سيداڻا ڇوڪرا پاڻ ۾ پنهنجا غريب پاڙيسري ڇوڪرا ساڻ کڻي پيا گهٽين ۾ وڙ ڪندا هئاسون، ڪنهن سان مسڪري، ڪنهن سان جهيڙو، ڪڏهن ڪرڪيٽ، ڪڏهن گلي ڏڪر، ڪڏهن والي بال، ڪڏهن ڪوڏي ڪوڏي ته ڪڏهن ملهه به. هڪ دفعو ملهه وڙهندي ماما لالو جو ڀاڻيجو محمد حسين ميربحر جيڪو عمر ۾ مون کان گهڻو وڏو هو، تنهن سان ملهه وڙهندي مون ان کي جيڪو ڌڪو ڏنو ان ۾ هن مسڪين جي ٻانهه ڀڄي پئي، جنهن کان پوءِ اهي شوق ڇڏياسون، ماما لالو شهر جي هڪ ٻئي مشهور غريب، مزدور لونگ شوپانگ جيڪو طاقتور به هو، جو اڍاڻي مڻ واريون چار ٻوريون کڻي ويندو هو، ڪوڪن واري تختين تي سمهي، ڇاتيءَ تي پٿر ٽوڙائيندو هو، مطلب ته ماما لالو کي گڏ کڻي هو شهر ۾ اڪثر مزاحيه ۽ منفرد ائٽم پيش ڪري ماڻهن جو توجهه پاڻ ڏانهن ڇڪائيندا هئا، ۽ مونکي انهن جي فنڪاريءَ مان مزو ايندو هو، آئون ۽ اسان جو عزيز شبير شاهه ۽ ٻيا گڏجي اهي حرڪتون ڏسندا هئاسون، ڪڏهن ڪڏهن ته ماما لالو وارا اصلي نانگ ٽوڪريءَ ۾ وجهي، ڪنن ۾ والا ۽ مرلي هٿ ۾ کڻي، شاهي بازار ۾ دڪاندارن وٽ پنڻ ويندا ۽ نانگ ڪڍندا هئا ته ماڻهو خوفزده ٿي، هنن کي انعام ڏيئي روانو ڪندا هئا. هڪ دفعي مٽياري بس اسٽيڊ تي لونگ شوپانگ صوبيدار جهڙي وردي پائي، جنهن تي ڦل به لڳل هو، آفيسر ٿي هڪ گاڏيءَ ۾ ويهي چيڪنگ ڪرڻ لڳو، ۽ ماما لالو سنجيدگيءَ سان پوليس ورديءَ ۾ ٽرڪن وارن کي بيهاري، ڪاغذ کڻي اچي صوبيدار صاحب کان چيڪنگ ڪرائڻ لاءِ چوندو رهيو، هڪ ٽرڪ وارو جيڪو مٿي ڦريل هو تنهن جيڏي مهل صوبيدار کي ڪاغذ ڏنا ته لونگ شوپانگ جيڪو اڻپڙهيل هو، تنهن رعب سان ڊرائيور کي ڏسندي ڪاغذ ابتا جهليا، ۽ جڏهن ڊرائيور کي چيو ته “يه ڪاغذ ٺيڪ نهين هين” ته ڊرائيور ڪاوڙ ۾ چمبو هڻندي چيس ته “انڌا... الٽا پڙهه رها هي، پڙها لکا هي يا نهين...؟؟؟”، لونگ ڪاغذ هن کي هٿ ۾ ڏيئي ٻئي در کان ڀڄندي چيو “ڀڄ ماما لالو ڀڄ” هي ڇتو ٿي پيو اٿئي.
ان کان علاوه ماما لالو منهنجي ٺاهيل ڌنن ۾ پنهنجي گلي سان سر وجهندو هو، جنهن کان پوءِ منهنجو ننڍي هوندي کان ڌنون ٺاهڻ وارو شوق تڪميل تي اچڻ لڳو، جڏهن مون ٽي وي ڊرامن ۾ ڪم ڪيو، تڏهن پي ٽي وي تان اسان جي اشرف اسڪوائر واري فليٽ تي ايندڙ سڀ فنڪار ۽ پروڊيوسر ماما لالو کي پيار ۾ ماما لالو ئي چوندا هئا، ۽ ماما لالو به سڄي رات سندن خدمت ڪندو هو، هو اسان سان گڏ پي ٽي وي تي به هلندو هو ته پروڊيوسر اقبال لطيف، منظور قريشي، فيض ٻگهيو، محمد بخش سميجو ۽ ٻيا به کيس ننڍڙي ڪردار ۾ ڪاسٽ ڪري ڇڏيندا هئا، ۽ جيئن ته ماما منهنجي هر اسٽيج ڊرامي ۾ يادگار ڪردار، وڏي اعتماد سان ڪيا، ان ڪري کيس ڪابه هٻڪ يا جهجهڪ نه ٿيندي هئي، پاڻ فلم “علي گوهر” ۽ “محب شيدي” ۾ به ننڍا رول پر جاندار طريقي سان ڪيائين، ان کان علاوه ماما اڪيلي سر جڏهن مون سان گڏ ٽنڊوآدم ۾ هلندو هو، ته آئون کيس 1971ع واري زماني ۾ هڪ رپيو خرچڻ لاءِ ڏيئي ويندو هوس، ته واپسيءَ تي هو ٻارنهن آنا مونکي واپس ڪندي چوندو هو ته هنن کي آئون ڇا ڪريان...؟؟؟، مون چئي آني جو ڪي ٽو سگريٽ جو پاڪيٽ وٺي ڇڏيو آهي. اهڙي طرح ماما کي جتي پائڻ جو چوڻ معنيٰ کيس ڀڄائڻ برابر هوندو هو، ۽ ماني پوري سوري کائيندو هو، نشي ۾ ڀنگ، چرس جيڪي به موالي مٽياري جي اوطارن ۾ پيئندا هئا سي سڀ کيس وٺي ويندا هئا ۽ ڀنگ به گهوٽرائيندا هئا، ۽ صلفيون به ٺهرائيندا هئا، پر کيس ڪوبه وڏو نشو اثر نه ڪندو هو، جيتوڻيڪ نشو نه ملڻ تي هو ڪچو ڌتورو به پٽي کائيندو هو،
پاڻ ڪڏهن ڪڏهن جهنگ ۾ خود ساخته جلاوطني ڪري، قبرستانن ۾ ڏينهن جا ڏينهن لڪي، جن ٿي وڃي ويهندو هو، ۽ رات جو ان رستي تان اونداهه ۾ گذرندڙن جي اڳيان اوچتو ظاهر ٿي، ڪڏهن ٽهڪ ڏيندو هو ته ڪڏهن سگريٽ گهرندو هو ۽ ماڻهو کيس جن سمجهي ڇرڪي ڀڄي ويندا هئا، پاڻ قبرن سان گڏ قبرستانن ۾ ستو پيو هوندو هو ۽ کائڻ پيئڻ لاءِ ڪجهه نه ملندو هوس ته ڪڙا ٽوهه ڪچا پٽي کائيندو هو، اهڙي طرح منهنجي ٽنڊوآدم، مٽياري ۽ ڪراچيءَ جي بيٺڪن تي منهنجي لاءِ ماما لالو ماءُ پيءُ ۽ ڇپر ڇانو ۽ روح جو آساس هو، دنيا ۾ اهوئي مونکي اڪيلو بي مطلب ساٿي مليو جنهن جي من ۾ ڪابه تمع نه هوندي هئي، آئون به سندس جهان ڇڏڻ کان پوءِ سندن ٻچن سان نڀائيندو اچان، ۽ الله ڪندو ته منهنجا ٻچا به انهن سان نڀائيندا رهندا.
هاڻ قصو هن طرح سان ڪريون ته پنهنجي زندگيءَ جي سڃاڻپ وارن شعبن کي الڳ الڳ ترتيب سان ساروڻين ۾ ٿا سمايون، يقيننا انصاف ڪري نه سگهنداسون، پر زندگيءَ جي انيڪ ڳالهين کي قلم بند ڪرڻ جي ڪوشش ضرور ڪنداسين.
سياست جيڪا مون کان نه پڳي ۽ آئون ان ۾ جيترو به ڪردار ڪري سگهيو آهيان، ان کي درج ڪرڻ ۽ ريڪارڊ ۾ ضروري ٿو سمجهان ته پهرئين عنوان آهي “سياست سان وابستگي”.