باب ستون: هڪ شھري مذاق
رات جي ماني کانپوءِ مون ديول جي سلامتيءَ جي دستوري صحت جام پيڻ جي شروعات ڪئي، جنھن لاءِ پادريءَ منھنجي شڪر گذاري ڪئي. هن چيو تہ تہ ديول ئي سندس اڪيلي محبوب هئي، زميندار پنھنجي دستوري عياريءَ سان چيو تہ ”جرمن نسل وارا اچ، سمجهہ تہ هڪ طرف تنھنجي موجودہ محبوب ديول ريشمي چوغن ۾ ملبوس ٿيل ۽ ٻئي طرف ”مس صوفيا“ مذڪورہ چوغن کان سواءِ بيٺل آهي، اسان کي ايمانداري سان ٻڌاءِ تہ تون ڪنھن کي پنھنجو ڪندين؟“ يقيناً ٻنھي کي “، پادريءَ واڪو ڪري چيو، زميندار وڏي آواز ۾ چيو، ”ٺيڪ، ڇا ڪاڻ تہ هڪ خوبصورت ڇوڪري سڄي ڪائنات ۾ پادريءَ جي شايان شان حڪمت عمليءَ جي قيمت رکي ٿي، جيڪڏهن ائين نہ هجي تہ پوءَ ڀلي هيءَ گلاس مون کي گهٽي وجهي، ڇا ڪاڻ تہ هي ڏهون حصو ڏن ۽ حرفتون ڇا آهن؟ محض محصول، اها صرف پڪي مڪاري آهي ۽ آءٌ اهو ثابت ڪري سگهان ٿو“ منھنجي پٽ موزز چيو، آءٌ چاهيان ٿو تہ تون اهو ثابت ڪرين ۽ آءٌ سمجهان ٿو تہ مان تو کي ان جو جواب ڏيئي سگهندس“ زميندار چيو، ”سائين تمام چڱو“ ۽ يڪدم هن ڏانھن غور سان نھارڻ شروع ڪيائين، ”جيڪڏهن تون انھيءَ موضوع تي ٿڏي سيني سان بحث ڪرڻ جي فائدي ۾ آهين. تہ آءٌ تنھنجي للڪار قبول ڪرڻ لاءِ تيار آهيان، پر پھريائين ٻڌاءِ تہ تون پنھنجي بحث جي ترتيب منطقي طرح ڪندين يا غير منطقي طرح؟“
منھنجي پٽ مناظري جي اجازت تي خوش ٿي چيو، ”آءٌ ان کي عقلي طور تي ترتيب ڏيڻ جي فائدي ۾ آهيان.“ ”زياده چڱو“ زميندار چيو ”پھريائين مون کي اميد آهي تہ تون ان کان ڪو نہ نٽائيندين، تہ جيڪي آهي، تنھن کي وجود آهي، جيڪڏهن تون اها ڳالھہ قبول نہ ڪندين تہ آءٌ اڳتي نہ هلندس.“ ”موزز“ وراڻيو، ڇو، منھنجو خيال آهي تہ آءٌ اهو قبول ڪريان، ۽ ان مان بھترين فائدو حاصل ڪريان“ زميندار جواب ڏنو، ” آءٌ اميد رکان ٿو تون اهو پڻ قبول ڪندين، تہ هڪ حصو سڄي کان گهٽ . آهي.“ موزز جواب ڏنو”آءٌ اهو پڻ قبول ڪريان ٿو . اهو چوڻ بلڪل صحيح ۽ مناسب آهي،“ زميندار چيو. ”مون کي اميد آهي تہ تون ان کان پڻ انڪاري نہ ٿيندين تہ هڪ ٽڪنڊي جون ٽي ڪنڊون ٻن گوني ڪنڊن جي برابر آهن.“ ٻئي جواب ڏنو، ڪا بہ ان کان وڌيڪ صحيح ۽ پڌري ڳالھہ ٿي نٿي سگهي ۽ چوڌاري دستوري فوقيت سان نھاريائين، زميندار تڪڙو ڳالھائيندي چيو، ”تمام چڱو، مقدمات جي ان نموني ۾ فيصل ٿيڻ تي آءٌ هن چوڻ سان اڳتي وڌان ٿو، تہ شخصي وجود جو هڪ ٻئي تي مدار رکندڙ شين جو سلسلو نقل واريءَ نسبت ۾ هو بھو وڌيندي فطري طرح بحث مباحثي لائق گفتگو پيدا ڪري ٿو، جا ڪجهہ قدر ثابت ٿي ڪري تہ روحانيت جو جــوهــر، ”ارســطــوءَ“[1] جي منطقي مـحـمـول[2] جي سپرد ڪيو وڃي.“ ٻئي چيو، ”جهل جهل آءٌ ان کان انڪاري آهيان، ڇا تون سمجهين ٿو تہ آءٌ ائين ڍرائيءَ سان اهڙن بي ديني جي اصولن اڳيان جهڪندس“؟ زميندار جذبات ۾ اچي جواب ڏنو، ”ڇا تون قبول نہ ڪندين! مون کي هڪ سنئين سڌي سوال جو جواب ڏئي، ڇا تون ارسطوءَ کي صحيح ٿو سمجهين، جڏهن هو چوي ٿو تہ سڀ رشتيدار پاڻ ۾ هڪ خاص نسبت رکندڙ آهن؟“ ”بيشڪ“ ٻئي جواب ڏنو، زميندار چيو. ”جيڪڏهن ائين تہ پوءِ جيڪي آءٌ پيش ڪريان ٿو، ان جو سڌي طرح جواب ڏي، جيڪڏهن تون منھنجي قياس استشنائيءَ واري نامڪمل نسبت جي طور تي يا بہ لحاظ منفي پھرئين جي تجزي جي طريقي واريءَ تحقيقات سان فيصلو ڪرين ٿو تہ آءٌ چوان ٿو تہ ، سڌيءَ طرح مون کي پنھنجا دليل ڏي، موزز چيو ”آءٌ اعتراض طور چوان ٿو تہ آءٌ توهان جي بحث جي معنيٰ پوريءَ طرح سمجهي نٿو سگهان. مگر جيڪڏهن ان کي ڪنھن سوليءَ ٻوليءَ ۾ ترتيب ڏنو وڃي تہ آءٌ ڀانئيان ٿو ، تہ پوءِ شايد ان جو جواب ڏيئي سگهان ٿو.“ زميندار چيو، ”او سائين آءٌ اوهان جو نماڻو خادم آهيان. آءٌ سمجهان ٿو تہ توهين چاهيون ٿا تہ آءٌ اوهان کي دليل ۽ فھم فراست پھچايان، نھ، آءٌ دعويٰ سان ٿو چوان تہ توهين مون سان بحث ۾ تمام سخت آهيو.“ هن موثر طريقي ۾ غريب موزز جي مٿان کل کي اڀاريو، جو ئي صرف خوش مزاج چھرن جي ٽوليءَ ۾ غم جو مجسمو بنيو ويٺو هو، هن سڄيءَ وندر جي عرصيءَ ۾ هڪ بہ وڌيڪ ڀڻڪو نہ ڪڍيو.
جيتوڻيڪ هن سجهي روئداد مون کي ڪو بہ مزو ڪو نہ ڏنو، پر ”اوليويا“ تي ان جو تمام منفرد اثر پيو، هن غلطي کان ان گفتگوءَ کي خوش طبعي ڪري سمجهيو، ۽ انھيءَ ڪري زميندار کي هڪ نھايت شريف ماڻھو ڪري سمجهيو، اهي جي سھڻي صورت، عمده ڪپڙن ۽ دولت کي ڪنھن بہ شخص لاءِ تمام طاقتور شيون سمجهن ٿا، سي کيس سھوليت سان معاف ڪندا، مسٽر ”ٿارنھل“ باوجوديڪ سندس اڻ ڄاڻائپ جي آزاديءِ سان ڳالھايو ۽ تمام معمولي موضوعن تي بيحد تڪڙائيءَ سان تفصلي وار بيان ڪرڻ لڳو، اها ڇوڪري جيڪا تعليم سان شڪل شبيھه جي پنھنجي اندر ۾ قيمت ڪرڻ سکي آهي، سا ٻئي ۾ پڻ ان جي قيمت رکي سگهي ٿي ۽ جيڪڏهن مٿي بيان ڪيل لياقتون سندس پيار حاصل ڪن تہ ان ۾ ڪو بہ شڪ ڪونھي.
نوجوان زميندار جي رواني ٿيڻ تي، اسين وري سندس خوبين بنسبت بحث مباحثي ۾ لڳي وياسون. جيئن تہ هن پنھنجويون نگاهون توڙي گفتگو، ”اوليويا“ ڏانھن مخاطب ٿي ٿي ڪئي، تنھن ڪري گهڻو وقت شڪ ڪرڻو نہ پيو، مگر خاطري ٿي تہ هوءَ ئي هڪ مقصد هئي، جنھن کيس اسان جي ملاقاتي ٿيڻ لاءِ آماده ڪيو هو، ”اوليويا“ سندس ڀاءُ ۽ ڀيڻ مٿان ان موقعي تي ٿيل ناحق ٺٺوليءَ تي گهڻو ناراض ڏسڻ ۾ نہ آئي، مورڳو ”ڊيبورا“ پڻ ان ڏينھن جي خوشين ۾ حصو وٺندڙ ڏٺي ويئي ۽ پنھنجي ڌيءَ جي ڪاميابي تي گهڻي خوشي ڪرڻ لڳي... هن مون کي چيو پيارا، آءٌ دعويٰ سان چونديس، تہ اها آءٌ ئي هيس، جنھن پنھنجي ڌيئرن کي زميندا جي خطابن جي حوصلي افزائي ڪرڻ لاءِ هدايت ڪئي هئي، اها ئي منھنجي دلي تمنا هئي ۽ هاڻي تون ڏسين ٿو تہ آءٌ صحيح هيس، ڇا ڪاڻ تہ ڪنھن کي خبر تہ آخر ڇا ٿيڻو آهي.؟“ مون ڪنجهڪار ۾ جواب ڏنو، ”ها بيشڪ، اهو ڪير ڄاڻي ٿو، آءٌ پنھنجي سر پڻ ان کي پسند نٿو ڪريان، آءٌ هن خوبصورت، دولتمند ۽ بي دين سکر ماڻھوءَ کان وڌيڪ ان ماڻھوءَ کان خوش ٿي سگهان ها، جو غريب ۽ ايماندار هجي، ڇا ڪاڻ تہ اها خاطري ڪر تہ جيڪڏهن هيءُ اهڙو آهي، جھڙو مون کي هن ۾ شڪ آهي تہ پوءِ ڪو بہ آزاد ماڻھو منھنجي ٻارن کي پنھنجو نہ ڪندو.“
”موزز“ چيو ”تحقيق بابا توهان انھي ۾ مڪمل طرح غلط آهيو، ڇاڪاڻ تہ آسمان ڪڏهن بہ انسان کي ان لاءِ ڏوهي نہ ٺھرائيندو، جيڪي هو ويچاري ٿو، پر ان لاءِ ڏوهي ٺھرائيندو، جيڪي هو ڪري ٿو، هر ڪنھن ماڻھو کي دل ۾ هزارين خيال پيدا ٿين ٿا. جي سندس دٻاءَ جي طاقت نہ هئڻ سبب اڀرن ٿا، دين بابت آزاديءَ سان خيال ڪرڻ، هن سکر ماڻھوءَ لاءِ شايد بغير ڪنھن خواهش جي هجي، انھي ڪري جيڪڏهن کڻي هن جي جذبن جو غلط هئڻ قبول ڪجي، تہ بہ جيئن تہ هي انھن کان دٻائي ڇڏڻ کان مجبور آهي، انھيءَ ڪري هو انھيءَ شھر جي گورنر کان وڌيڪ مياري نہ آهي، جنھن شھر کي بچاءُ جون ديوارون نہ آهن ۽ گورنر دشمن کي اجهي ڏيڻ لاءِ مجبور ٿي پوي ٿو.
مون چيو، ”منھنجا پٽ، سچ، پر جيڪڏهن گورنر دشمن کي اتي مدعو ڪري، تہ پوءِ انصاف جي تقاضائن مطابق قصور وار آهي ۽ اهائي حالت هميشہ انھن ماڻھن جي آهي، جيڪي غلطي کي اختيار ڪن ٿا، جيڪي ثابتيون، هو ڏسن ٿا، انھن کي قبول ڪرڻ ۾ خرابي نہ آهي، مگر جيڪي ثبوت سندن اڳيان پيش ٿين ٿا، انھن مان گهڻن ڏانھن غور چشميءَ ۾ آهي، انھن لاءِ جيتوڻيڪ اسان جا غلطين وارارايا، جڏهن جڙن ٿا، تڏهن کڻي غير ارادي هجن، تہ بہ جيئن تہ اسين عمدا خراب ٿي پيا آهيون. يا انھن جي بنائڻ ۾ تمام بي توجهہ ٿيا آهيون، تہ پوءِ پنھنجي بڇڙاين سبب اسين سزا يا پنھنجي چڪن سبب حقارت لائق آهيون.“
منھنجي زال هاڻي پنھنجي گفتگو شروع ڪئي، حالانڪ ان لاءِ کيس ڪو بہ موزون دليل نہ هو، هن چيو ”اسان جي واقفيت وارن ماڻھن مان ڪيترا ماڻھو آزاد خيال رکندڙ هئا. تہ بہ اهي چڱا خاوند ٿي پيا ۽ مون کي ڪن سمجهدار ڇوڪرين جي خبر آهي، جن پنھنجن مڙسن کي ديني ڳالھين ۾ ڦيرايو ۽ منھنجا پيارا ڪنھن کي خبر، تہ اسان جي ”اوليويا“ ڇا ڪري سگهندي.“ هن پنھنجي ڪلام جو سلسلو جاري رکندي چيو،“ ڇوڪري کي گهڻو مواد هر ڪنھن موضوع تي چوڻ لاءِ آهي ۽ منھنجي ڄاڻ موجب هوءَ مکيہ نازڪ مذهبي مباحثن ۾ تمام قابل آهي.“
مون واڪو ڪري چيو، ”ڇو منھنجي پياري! هوءَ ڪھڙي مباحثو جو مطالعو ڪري سگهندي؟ مون کي ڪڏهن بہ ياد نٿو اچي، تہ مون ڪو اهڙا ڪتاب هن جي هٿن ۾ ڏٺا، تون سچ پچ تہ هن جي لياقت جو وڌيڪ اندازو لڳائين ٿي. ”اوليويا“ جواب ڏنو، ”بابا سائين، سچ پچ تہ هوءَ منھنجي بنسبت وڌيڪ اندازو نٿي لڳائي، مون مباحثن جو ڪافي مواد مطالعو ڪيو آهي. مون ”ٿواڪم ۽ شڪائر“[3] ”رابنسن ڪروزو جهنگلي فرائيڊي“[4] جي مباحثن جي احوال پڙهيو آهي، ۽ مان هاڻي ديني شادين جي آغازي مــحــبــت[5] جي مطالعي ۾ مصروف آهيان،“ مون واڪــو ڪري چيو، ”تمام چڱو، تون سٺي ڇوڪري آهين، مان سمجهان ٿو تہ تون مڙسن جي فطرت کي ڦيرائڻ جي اهل آهين، پر هاڻي وڃي، پنھنجيءَ ماءُ کي شراب ٺاهڻ ۾ مدد ڪر.
_____________
1. ارسطو (Aristotle) : 384-322ق.م) وڏو يوناني فيلسوف هو، اٿينس ۾ پئلٽو (plato) جي زير نظر تعليم حاصل ڪيائين، اتي ويهه سال رهيو، جلد فلپ مقدونيا جي بادشاهه کيس پنهنجي پٽ سڪندر جو استاد مقرر ڪيو، جڏهن سڪندر (335ق م) تخت تي ويٺو، تڏهن ارسطو اٿينس ڏانهن واپس آيو، اتي هن وڏن تعليمي ماهرن کي ڪيترا خطبا ڏنا ۽ پنهنجي تصنيفن جو وڏو انداز جوڙيائين. هن جون تنصيفون جن جو ذهن تي تمام گهڻو اثر پوي ٿو اهي جدا جدا ڪيترن ڪلمن تي آهن. منطق، اخلاق، علم نفسيات، نظم، علم، طبعي، علم حيوانات ۽ علم انشا، هن جون نهايت ئي اعليٰ تصنيفون علم اخلاق ۽ سياست تي آهن، جيتوڻيڪ سندس سياست جي عمل جو دائرو صرف شهري حڪومت تائين محدود آهي.
[2] يونائي منطق ۾ محمولات (predicables) جي سلسلي ۾ ارسطوءَ (384-322 ق.م) کان اڳ محض محمول اول رواج ۾ هو، ۽ ٻيو نمبر محمول ثانيہ دليل چٽو ڪرڻ لاءِ ارسطوءَ رواج ۾ آندو.
[3] ٿواڪم ۽ شڪائر؛ فيلڊنگ جي ناول ٽام جونس (Tom jonus) جا ٻہ اداڪار آهن، جي پاڻ ۾ جدا جدا مسئلن تي دليل دلائل ڪن ٿا.
[4] رابنس ڪروزو ۽ فرائيڊي؛ هڪ ناول رابنسن ڪروزو نالي ”ڊينئل ڊيفو“ (1660-1731) جو لکيل آهي، ان ۾ ڏيکاريل آهي تہ هي هڪ ڏينھن سفر تي نڪتو، جهاز جي ڀڄي پوڻ ڪري هڪ ٻيٽ تي اچي پھتو، ڪيترا ڏينھن تنھا گذرڻ بعد هن اتي هڪ “ريڊ انڊين“ کي ڏٺو، جنھن کي آدم خورن اتي آندو هو، هن کيس آزاد ڪرايو، اهو ڏينھن جمعي جو هو، انھيءَ سبب هن جو نالو فرائيڊي (Friday) رکيائين ۽ کيس پنھنجو ساٿي نوڪر ڪري رکيائين.
[5] ديني شادين جي آغازي جي محبت؛ هن نالي تي هڪ ڪتاب”ڊينئل ڊيفو“ (Danial Defoe) (1731ع-1660) جو لکيل آهي، جنهن ۾ شادين جي ابتدائي محبت بنسبت نهايت ئي گهڻي خوش اسلوبيءَ سان منطقي بحث ٿيل آهي. ”ڊينئل ڊيفو“ Danial Defoe ؛1731-1660ع ) هي لنڊن جي هڪ ڪاسيءَ جيمس فو Uames foe) جي گهر ۾ پيدا ٿيو، 1703ع ۾ ويلم ٽئين ۾ پنهنجو نالو بدلائي ڊيفو (Defoe) رکيائين، منمائوٿ انقلاب ۾ بهرو ورتائين ۽ 1688ع ۾ وليم ٽئين جي لشڪر ۾ داخل ٿيو، سن 1701ع ۾ هڪ ڪتاب (دي ٽرو بارن انگلش مئن) (The true born Englishman) ”خلف الصدق انگريز“ نالي تصنيف ڪيائين، 1704ع ۾ (دي شارٽ وي وٿ دي ڊسينٽرس) (The short way with the Dessenters) ڪليسا جي مخالفن سان ڇوٽي ۾ ڇوٽو پنڌ، لکيائين، هڪ بهترين خيالي ناول رابنسن ڪروزو نالي (1719ع ۾ سندس قلم مان نڪتو، (The religious courtship) پڻ هڪ چڱو ممتاز درجو رکي ٿو.