باب اٺون: عشق نہ آهي راند
اسان جي ڪٽنب ٻنيءَ ۾ ماني کاڌي، ۽ اسين مانيءَ جي چوڌاري ويٺا هئاسون ۽ اسان جو دستر خوان سڪل گاھہ مٿان وڇايل هو، ان وقت ”مسٽر برچل“ اسان جي کاڌي جي مجلس کي مسرت پئي ڏني. اسان جي تسڪين کي اوج تي پھچائڻ لاءِءَ ٻن انگريزي ڪوئلن آمھون سامھون لوڙهن تا، هڪ ٻئي کي جواب پئي ڏنا ۽ ڳاڙهي ڇاتي واري چيھي پکي اسان جي هٿن مان اچي ڀور چونڊيا ٿي. انھيءَ مسرت بخش عالم ۾ سندس هرڪو آواز صرف آسائش ۽ آسودگيءَ جو پڙاڏو ڏسڻ ۾ ٿي آيو. ”صوفيا“ چيو” آءٌ ائين ڪانہ ويٺي آهيان، پر آءٌ ”مسٽر گي“ جي تمام سٺي طريقي سان بيان ڪيل انھن ٻن عاشقن بابت ويچار پيئي ڪريان جيڪي هڪ ٻئي جي ٻانھن ۾ ماويا، ان احوال ۾ اهڙي ڪا دلسوز ڳالھہ آهي ، جو مون ان کي وري وري سوين دفعا نئين شوق سان پڙهيو آهي، منھنجي پٽ چيو، ”منھنجي راءِ ۾ ان جا بھترين ضرب ”اووڊ جي ائڪس“ ۽ ”گئليٽا“ واري نظم ۾ آيل ضربن کان گهڻو گهٽ آهي، رومي شاعر تضاد جو استعمال بھتر ڄاڻي ٿو، ۽ هنر سان سنواريل انھيءَ صنعت تي دلسوزي جي سموري طاقت مدار رکي ٿي، مسٽر برچل چيو، ”اها قابل ذڪر ڳالھہ آهي، تہ جن ٻنھي شاعرن جوذڪر اوهان ڪري رهيا آهيون.انھن پنھنجن سڀني نظمن کي صفاتي جملن سان بار گير ڪري پنھنجن جدا جدا ملڪن ۾ غلط طرز کي رواج ڏيڻ لاءِ هڪ جيترو حصو ورتو آهي. ٿوري استعداد وارن ماڻھن انھن کي پنھنجيءَ غلط فھميءَ سبب آساني سان نقل ٿيندو ڏٺو ۽ انگرزي نظم روم جي آخرين شھنشاهيت واري وقت جي نظم وانگر هن وقت بغير آکاڻيءَ يا لاڳاپي جي صرف عيش عشرت جي عڪس جي ملاوت کان سواءِ ٻيو ڪجهہ بہ نہ آهي، هن وقت جو انگريزي نظم ڪنھن بہ مطلب بر آمد ٿيڻ کانسواءِ صرف هڪ صفاتي جملن جي لڙهي آهي، جا آواز کي سڌاري ٿي، محترمہ خاتون، تون شايد ائين واجبي سمجهنبدين تہ جھڙيءَ طرح آءٌ ٻين تي الزام رکان ٿو، تھڙيءَ طرح مناسب آهي تہ آءٌ کين پڻ اهو وجهہ ڏيان تہ هو مون کان پنھنجو عيوضو وٺي سگهن، سچ پچ تہ مون هي رايو صرف مجلس کي هڪ گيت ٻڌائڻ جي وجهہ ملڻ لاءِ ڏنو آهي، ان گيت ۾ ٻيون کڻي ڪھڙيون بہ خاميون هجن، مگر آءٌ سمجهان ٿو تہ ڪم از ڪم جيڪي نقص مون مٿي بيان ڪيا آهن. انھن کان پاڪ آهي.
گيت
(1)
مون شريف سنياسي ماٿريءَ وارا،
رهنمائي ڪر منھنجي اڪيلائي واري رستي جي،
اوڏانھن جتي موم بتي ماٿريءَ کي روشن ڪري ٿي،
ساڻ مھمان نواز ڪرڻي.
(2)
ڇاڪاڻ تہ هتي وساريل ۽ وڃايل آئون هلان ٿو،
ساڻ ماندن قدمن ۽ ڍلو،
جتي جهنگل بيشمار پکڙجن ٿا،
پسجن ٿا وڏا ٿيندا، جيئن آئون هلان ٿو.
(3)
”صبر ڪر منھنجا پٽ“ راهب دانھن ڪري ٿو،
تغريب ڏيڻ کان ان خوفناڪ ماٿريءَ کي،
ڇا ڪاڻ تہ پريان بي ايمان وهمي صورت اڏامي ٿي،
لالچائي ڦاسائڻ لاءِ تو کي تنھنجي آخرت ڏانھن.
(4)
هتي ضرورت واري بي گهر ٻار لاءِ،
منھنجو دروازو کليل آهي اڃا تائين،
۽ جيتوڻيڪ منھنجو حصو آهي مگر ٿورو،
آءٌ ڏيان ٿو اهو گهڻي خوشيءَ سان.
(5)
پوءِ موٽ اڄ رات ۽ آزاديءَ سان حصو وٺ،
جيڪي ڪي منھجو غار عنايت ڪري ٿو،
منھنجو گاھہ وارو غار ۽ غريباڻو، منھنجي دعا ۽ آرام.
(6)
نڪي ڌڻ جي ڦرن گرن ٿا ماٿريءَ ۾ آزاد،
ڪوس ڪرڻ کي ڪرڻ کي آءٌ ڌڪاريان ٿو،
ان طاقت کان جو مون تي رحم ڪري ٿو،
انھيءَ لاءِ تہ رحم ڪرڻ سکان ٿو.
(7)
پر جبل جي گاھہ واري پاسي کان،
هڪ حلال کاڌو آءٌ آڻيان ٿو،
هڪ جهولي گاھہ ۽ ٻوٽن جي ميون سان ڀرپور،
۽ پاڻي ان چشمي مان.
(8)
تڏهين، زيارتي، هڙ، پنھنجون ڳڻتيون ڇڏي ڏي،
سڀئي دنيوي ڳڻتيون غلط آهن،
ماڻھو ضرورت رکي ٿو مگر ٿورڙي هتي هيٺ،
نڪي ضرورت رکي ٿو ان جي ڪجهہ وقت لاءِ.
(9)
جيئن نفيس ماڪ آسمان کان هيٺ لھي ٿي،
تيئن سندس دل لُڀائيندڙ الفاظ لھن ٿا،
اُهو باشعور اجنبي هيٺ نمي ٿو،
۽ پٺيان هلي ٿو ان چُرَ ڏانھن.
(10)
پري هڪ گمنام ويرانيءَ ۾،
اهو اڪيلائي وارو محلات بيٺل آهي،
هڪ پناه گاه پاڙي وارن غريبن لاءِ،
۽ اجنبي ڀٽڪيلين لاءِ.
(11)
نڪي سامانن ان جي غريباڻي پکي هيٺان،
ضرورت رکي هڪ مالڪ جي سنڀال جي،
اها ڳڙکي هڪ تاڙيءَ سان کلندي،
استقبال ڪيو ان بي ضرر جوڙي جو.
(12)
۽ هاڻي جڏهين پورهيت حشام ماڻھن جا موٽن ٿا،
وٺڻ لاءِ پنھنجي رات جو آرام،
ان سنياسي ٺيڪ ٺاڪ ڪيو پنھنجيءَ ننڍڙيءَ باه کي،
۽ دلداري ڏنائين پنھنجي دُکِي مھمان کي.
(13)
۽ پکيڙيائين پنھنجي نباتاتي سامان کي،
۽ البيلائيءَ سان نپوڙيائين ۽ مشڪيائين،
۽ قابل هجڻ سان داستاني روايات ۾،
اهي انگهندڙ ساعتون ڀنڀلايائين.
(14)
چوڌاري خوشيءَ واري نموني ۾،
پنھنجون حرفتون ٻليءَ جو ٻچو آزمائي ٿو،
تِڏَ چُلھہ ۾ چون چون ڪري ٿي،
ٽڙڪو ڪندڙ ڦوڙاٺيءَ جون چڻگون اُڏامن ٿيون.
(15)
مگر ڪجهہ بہ خوشي عنايت ڪري نہ سگهيو،
تسلي ڏيڻ ڪاڻ ان اجنبيءَ جي مصيبت کي،
ڇاڪاڻ تہ دک سخت هو سندس دل کي،
۽ لُڙِڪَنِ شروع ڪيو وَهَڻُ.
(16)
هن جون وڌندڙ ڳڻتيون ان سنياسيءَ ڏٺيون،
واپسي ڪاروائي ڪندڙ ڳڻتيءَ سان دٻايل،
”۽ ڪٿان دلگير نوجوان،“ هن چيو،
”اهي غم تنھنجي سيني جا آهن ڇا؟“
(17)
بھتر آبادين کان ٿڏجي،
ناخوش تون رلين ٿو؟
يا ڏک ڪرين ٿو دوستيءَ نہ واپس ڪيل لاءِ،
يا اڻ توجہ ڪيل، پيار تي.
(18)
افسوس! اهي خوشيون جي نصيب آڻي ٿو،
آهن خسيس ۽ تباه ڪُن،
۽ اهي جي عزت ڪن ٿا خسيس شين جي،
وڌيڪ خسيس آهن اڃا بہ انھن کان.
(19)
۽ ڇا آهي دوستي صرف هڪ نالو،
هڪ جادو، جو لولي ڏئي ٿو ننڊ ڏيارڻ لاءِ،
هڪ پاڇو دولت يا ناموس پويان هلي ٿو،
پر ڇڏي ٿو ان ڪمبخت کي رُئڻ لاءِ.
(20)
۽ عشق اڃا بہ وڌيڪ خالي آواز آهي،
هڪ مہ جبين جو نئون مذاق
ڌرتيءِ تي اڻ ڏٺل يا صرف معلوم ڪيل،
يا گرم ڪرڻ لاءِ هڪ ڪميءَ جي گهرڙي کي.
(21)
”شرم ڪر، اي نادان نوجوان تنھنجا دک دٻجي وڃن ٿا“
۽ هڪالي ڪڍن ٿا جنس کي “ بہ هن چيو،
پر جيئن هن ڳالھايو، تيئن هڪ اڀرندڙ رعنائيءِ جو،
هن جي پيار کان ڌڪاريل مھمان دلبو ڏنو.
(22)
حيران ٿي هيءَ نوان حسن اڀرندا ڏسي ٿو،
تڪڙو پوش ڏيندا ان لقاءَ کي،
رنگن وانگر مٿان صبح واري آسمان جي،
جھڙا روشن تھڙا پڻ بي جٽا.
(23)
هڪ شرميلي نگاهه، اها اڀرندڙ ڇاتي،
واري تي پکيڙين ٿا خطرا،
قبوليندي اهو حسين اجنبي بيھي ٿو،
پنھنجي سمورين رنگنين ۾ هڪ نوجوان دوشيزه.
(24)
۽ ”افسوس ! معافي ڏي هڪ اجنبيءَ بي ادب کي،
هڪ ڪمبخت ويڳاڻي کي، هن چيو ،
جنھن جا ناپاڪ پير بي جاءِ داخل ڪن ٿا،
جتي بھشت آهي ۽ توهين رهو ٿا
(25)
پر ڀلي تہ هڪ نوجوان دوشيزه تنھنجي رحم ۾ حصو وٺي،
جنھن کي پيار سيکاريو آهي ڀٽڪڻ،
جا ڳولا ڪري ٿي آرام لاءِ، پر لھي ٿي نا اميديءَ کي،
ساٿي پنھنجي رستي جو.
(26)
منھنجو پيءُ رهندو هو ڀر ۾ ”ٽائين“ جي،
هڪ دولتمند امير هوندو هو هيءَ،
۽ سڀ هن جي دولت منھنجي نالي نشان ڪيل هئي،
هن کي هوئس آءُ.
(27)
حاصل ڪرڻ لاءِ مون کي سندس پيار ڀرين ٻانھن مان،
بي شمار طالبو آيا،
جن ساراھہ ڪئي، منھنجي بنسبت غير حقيقي سونھن جي،
۽ محسوس ڪيائين يا بھانو ڪيائين هڪ شعلي جو
(28)
هر ڪنھن ساعت ڌن جي لالچ تي شادي ڪندڙ جي ميڙ،
ساڻ تمام وڌيڪ دلفريب نذرانن ڪوشش ڪئي،
بچيلن جي وچ مان نوجوان ”ايڊون“ نمي سلام ڪيو،
مگر ڪڏهين بہ پيار جي ڳالھہ نہ ڪيائين،
(29)
حليم ۽ تمام سادي لباس ۾ ملبوس ٿيل،
نڪي دولت نڪي طاقت هن کي هئي،
ڏاهپ ۽ لياقت ئي هئا جي هن کي هئا
مگر منھنجي لاءِ اهي سڀ ڪجهہ هئا.
(30)
۽ جڏهين منھنجي ڀر سان ان ماٿريءَ ۾،
هن ڳاتا راڳ پيار جا،
هن جي آواز اڌاري ڏني سرهاڻ هوا کي
۽ سرور وڻن جي جهڳٽي کي.
(31)
اها مکڙي ان ڏينھن تي کلندڙ،
اها ماڪ آسمان جي صاف ڪيل،
اصل نہ ڏيکاري سگهي پاڪائي
سبقت ڪرڻ لاءِ سندس دل کان.
(32)
اها هاڪَ ۽ اَها مکڙي وَڻَ تي،
حسنَ ناپائدار سان چمڪن ٿا،
انھن جي سونھن هن جي هئي مگر افسوس منھنجي حال تي،
هنن جي پائداري منھنجي هئي.
(33)
پر تنھن هوندي بہ هر هڪ ناپائدار هنر جي،
سخت ڪوشش سان مگر اجائي، آزمائش ڪئي،
۽ جيستائين هن جي سرگرميءَ منھنجي دل کي موثر ڪيو،
مون هن کي دردن ۾ ڏسي ناز ڪيو.
(34)
جيستائين پري طرح اداس منھنجي نفرت سان،
هن ڇڏيو مون کي منھنجي فخر ۾،
۽ حاصل ڪيائين هڪ بيڪار ۽ غير آباد اڪيلائي
لڪل جاءِ تي ۽ اتي ئي مري ويو.
(35)
پر منھنجو اهو غم، منھنجي اها غلطي،
۽ منھنجي زندگي ان جو عوض ڏيندا،
آءٌ ڳوليندس اها اڪيلائي جا هن ڳولي لڌي،
۽ پاڻ کي ليٽائينديس ان جاءِ تي جتي هو ليٽيل آهي.
(36)
۽ اتي ويڳاڻو، نا اميد لڪل،
آءُ پاڻ کي ليٽائينديس هيٺ ۽ مرديس،
اهو ائين هو جيئن ”ايڊون“ منھنجي لاءِ ڪيو،
۽ انھي ڪري هن جي لاءِ آءٌ ڪنديس.
(37)
(شال) آسمان ان کي روڪ ڪري! ان سنياسيءِ چيو،
۽ لڳايائين ان کي پنھنجي ڇاتيءَ سان
حيرت ۾ پيل حسينہ ڪئي طعنہ بازي،
اها هئي ايڊون جي شخصيت جنھن زور ڏنو،
(38)
مڙ، اينجلينا، هميشہ لاءِ پياري،
مون تي جادو ڪندڙ! مڙ ڏسڻ لاءِ
تنھنجو پنھنجو، تنھنجو گهڻو وقت اڳي گم ٿيل ايڊون هتي
وري محبت تو ڏانھن آيل،
(39)
اهڙيءَ طرح ڇڏ تہ آءٌ تو کي پنھنجي دل سان جهليان
۽ هر ڪا ڳڻتي ڦٽي ڪريان،
۽ اسين ڪڏهن بہ اصل نہ جدا ٿينداسون،
منھنجي زندگي، منھنجا سڀ ڪجهہ ۽ جيڪي منھنجو آهي،
(40)
نہ ڪڏهين بہ نھ، هن ساعت کان وٺي جدا ٿيڻ،
اسين رهنداسون ۽ پيار ڪنداسون اهڙو سچو،
اهڙو ٿڌو شوڪارو جو ڏاري ٿو، تنھنجيءَ پختيءَ دل کي،
ٽوڙيندو تنھنجي ايڊون جي دل کي پڻ.
جيئن هن گيت پيئي ڳاتو، تيئن صوفيا کي پنھنجي خواهش سان ڪوملتا جي تان کي ملائيندي ڏٺو ويو، اسان جو آرام اسان جي ڀر ۾ ٿيل بندوق جي آواز سبب بگڙجي پيو، ان کانپوءِ اسان هڪڙو ماڻھو پنھنجي ڪيل شڪار کي کڻڻ لاءِ لوڙهي مٿان لنگهندي ڏٺو، هيءُ شڪار جو ڪوڏيو، زميندار جو پادري هو، هن انھن ٻنھي ڪوئلن مان هڪ کي ماريو هو، جي تمام گهڻي خوشيءَ سان اسان کي وندرائي رهيون هيون، بندوق جي ايڏي وڏي ۽ ايتري قريب آواز، منھنجي ڌيئرن کي ڊيڄاري ڇڏيو، مون ڏٺو تہ ”صوفيا“ خوف ۾ پاڻ کي مسٽر برچل جي ٻانھن ۾ کڻي اڇليو هو، اهو ماڻھو اڳتي وڌي آيو ۽ اسان کي يقين ڏياريائين تہ کيس اسان جي ايتري ويجهي هئڻ جي خبر نہ هئي ۽ اسان جي مجلس ۾ جيڪو خال پيو هو، تنھن جي معافي گهريائين، هو منھنجي ننڍي ڌيءُ جي پاسي ۾ ويھي رهيو ۽ شڪار باز جي شان مطابق، جيڪو ان ڏينھن شڪار ڪيو هئائين، سو سندس اڳيان پيش ڪيائين، هوءُ انڪار ڪرڻ تي هئي، مگر سندس ماءُ جي اشاري تي هن جي تحفي کي ڪجهہ بي دليءَ سان قبول ڪرڻ لاءِ آماده ٿي، منھنجيءَ زال دستور موجب ان بابت پنھنجو فخريہ خيال ظاهر ڪيو، هن چيو تہ ”صوفيا، پادريءَ تي ۽ سندس ڀيڻ زميندار تي فتح حاصل ڪئي هئي، ان هوندي بہ مون کي شڪ هو تہ کيس ڪنھن ٻئي لاءِ پيار هو، پادريءَ پنھنجي زميندار وٽان پيغام آندو هو تہ ”مسٽر ٿارنھل“ ان رات اسان جي گهر جي اڳيان چانڊوڪيءَ ۾ گاھہ واري ميدان تي منھنجي گهر جي نوجوان عورتن کي گاني جي مجلس ۾ شريڪ ٿيڻ جو ارادو ڪيو هو ۽ ان لاءِ راڳ ۽ ناشتي جو بندوبست بہ پاڻ ڪيو هئائين. هن وڌيڪ ٻڌايو تہ مون کي ان پيغام پھچائڻ ۾ پنھنجو هڪ شخصي مقصد پڻ آهي، ڇا ڪاڻ تہ مون کي اميد آهي تہ هن پيغام پھچائڻ جي عيوضي ۾ ”صوفيا“ مون سان گڏ ناچ ڪندي، منھنجي ڌيءَ جواب ڏنو، ”جيڪڏهن آءٌ اهو ڪم آبروءَ سان ڪري سگهيس، تہ مون کي ان لاءِ ڪو بہ اعتراض ڪونھي.“
هن ڪلام جي سلسلي کي جاري رکندي مسٽر برچل ڏانھن نھاريندي چيو، ”مگر هي هڪ شريف ماڻھو آهي، جو اڄوڪي ڏينھن جي ڪم ۾ منھنجو ساٿي ٿي رهيو آهي ۽ مناسب ائين آهي تہ ان جي وندر ۾ پڻ هو منھنجو ڀائيوار هجي“ ”مسٽر برچل“ سندس مٿئين ارادي لاءِ کيس آفرين ڏني، مگر کيس سرڪاري پادريءَ جو سپرد ڪيائين. هن چيو تہ ”مون کي ان رات مانيءَ جي دعوت هئڻ سبب پنج ميل پري وڃڻو آهي، هن جو انڪار مون کي ڪجهہ قدر غير معمولي لڳو، مون کي خيال ۾ بہ نہ اچي سگهيو، تہ ڪيئن ”صوفيا“ جھڙي سمجهو ڇوڪري ۽ برچل جھڙي ڪريل بخت واري ماڻھوءَ کي هڪ اعليٰ اميدن واري ماڻھو تي ترجيح ڏيئي سگهي، مگر جيئن تہ مرد عورتن جي لياقتن کي سڃاڻڻ لاءِ تمام گهڻو اهل آهن، تيئن عورتون پڻ اڪثر مردن لاءِ تمام صحيح فيصلو ڪري سگهن ٿيون، ٻئي جنسون هڪ ٻئي جي مٿان جاسوسن جيان مقرر ڪيل ڏسجن ٿيون ۽ جدا جدا لياقتن سان سينگاريل ۽ باهمي جاچ جونچ لاءِ هڪ ٻئي جي ڀيت پيل آهن.