باب اوڻٽيھون: خالق جو مخلوق سان هڪ جھڙو برتاءُ
ماڻھن کي ڇو اهڙيءَ طرح دک محسوس ڪرڻ گهرجي، ڇو عالمگير خوشحاليءَ جي حلقي ۾ اسان جي ڪمبختي لاءِ طلب هجي، جڏهن ٻيا سڀئي سرشتا سندن ماتحت ڀاڱن جي تڪميل سان مڪمل ڪيل آهن، تڏهن ان وڏي سرشتي کي مڪمل ڪرڻ لاءِ اهي ڀاڱا، جي نہ فقط ٻين جا زيردست آهن، پر خود پنھنجو پاڻ بہ اڌورا آهن، جي طلب ڪرڻ گهرجي، هي آهي سوال آهن، جي ڪڏهن بہ سمجهائي نٿا سگهجن ۽ جيڪڏهن معلوم ٿين تہ بيڪار ٿي پون، هن موضوع تي پروردگار اسان جي انتظاريءَ کي ٽارڻ مناسب سمجهيو ۽ تسليءَ خاطر اسان کي مقصدن عطا ڪرڻ سان مطمئن ڪيو ،
هن حالت ۾ انسان فلسفي جي مدد جي طلب ڪئي آهي، آسمان ان کي تسلي ڏيڻ لاءِ نااهل ڏسندي، کيس مذهب جي مدد ڏني آهي، حڪمت جون تسليون گهڻي خوشي ڏيندڙ آهن، مگر اڪثر فريبي آهن، اها اسان کي ٻڌائي ٿي، تہ زندگي سھنجن سان ڀرپور آهي، جيڪڏهن اسين صرف انھن مان لطف وٺون ۽ ٻئي طرف جيتوڻيڪ ا سان جي لاءِ هتي ڪيتريون ناگزير مصيبتون آهن، پر حياتي ننڍي آهي ۽ اهي جلد ختم ٿي وينديون، اهڙيءَ طرح هي تسليون هڪ ٻئي کي ناس ڪري ڇڏين ٿيون، ڇا ڪاڻ تہ جيڪڏهن حياتي آرام جي جڳھہ آهي، تہ ان جي ڇوٽائي ضرور دکدائڪ ٿيندي ۽ جيڪڏهن اها ڊگهي ٿي پوندي، تہ اسان جا ڏک بہ گهڻو وقت جٽاندار ٿي پوندا، اهڙيءَ طرح حڪمت ڪمزور آهي، مگر مذهب مٿانھين انداز ۾ تسلي ڏيئي ٿو، اسان کي ٻڌائي ٿو تہ انسان هتي پنھنجي دل کي لائق بنائڻ لاءِ ۽ ان کي ٻيءَ رهائش گاھہ جي تيار ڪرڻ لاءِ آيل آهي، نيڪ ماڻھو جڏهن پنھنجو بدن وساري ڇڏي ٿو ۽ سڄو شاندار روح آهي، تڏهن هيءُ ڏسندو، تہ هو خود هتي هڪ خوشيءَ جو بھشت ٺاهي رهيو آهي، پر ڪمبخت جو پنھنجن بڇڙاين سان جڏو ڪيل ۽ ناپاڪ ڪيل آهي سو خوف سبب پنھنجي بدن کان بہ پري ڀڄي ٿو ۽ ڏسي ٿو تہ پاڻ آسمان جي وير جي اميد رکي اٿس، تنھن ڪري حياتي جي سڀ ڪنھن مرحلي ۾ اسين مذهب کي ضرور پنھنجو سچي ۾ سچو سک ڪري وٺون، ڇا ڪاڻ تہ جيڪڏهن اسين اڳيئي خوش آهيون تہ ائين سمجهڻ ئي خوشي آهي تہ اسين انھيءَ خوشيِءَ کي بي انتھا بنائي سگهون ٿا، ۽ جيڪڏهن اسين دکي آهيون تہ ائين سمجهڻ ئي وڏي راحت آهي تہ هتي آرام جي جڳھہ آهي، اهڙيءَ طرح مذهب بختاور لاءِ نعمت جي لاڳيتي سلسلي ۽ دکيءَ لاءِ دک جي تبديلي جي خاطري ڏئي ٿو.
ازانسواءِ جيتوڻيڪ مذهب، سڀني ماڻھن تي تاهم ان درد مند ماڻھن لاءِ خاص عيوضا واعدا ڪيا آهن، بيمار، اگهاڙي، بي گهر. ڳريءَ مصيبت هيٺ آيل ۽ قيديءِ لاءِ تمام گهڻا واعدا اسان جي پاڪ مذهب ۾ موجود آهن، اسان جي مذهب جو جوڙيندڙ هر هنڌ مصيبت زده جي دوست هئڻ جي دعويٰ رکي ٿو، بي سمجهہ ماڻھن ان روش کي لياقت بغير پسنديدگي سمجهي خوشامد جو عتاب ڏنو آهي، پر اهي ڪڏهن بہ اهو خيال نٿا ڪن تہ خود آسمان کي بہ طاقت نہ آهي، جو دائمي مسرت جي پيشڪش کي آسودن ماڻھن وٽ اهڙي وڏي نعمت بنائي سگهجي، جھڙي ڏتڙيل ماڻھن وٽ. پھرين وٽ دائمي جٽاءُ فقط هڪ نعمت آهي، ڇاڪاڻ تہ گهڻي ۾ گهڻو تہ هوءَ صرف، جيڪي هو اڳيئي قبضي ۾ رکن ٿا، ان کي وڌائي ٿي، پوئين وٽ اها ٻٽي فائديمند آهي، ڇاڪاڻ تہ اها انھن جو درد هتي گهٽائي ٿي ۽ کين هن کانپوءِ آسماني نعمت وسيلي اجورو ڏئي ٿي.
پروردگار ٻيءَ حالت ۾ شاهوڪارن کان وڌيڪ غريبن تي مھربان آهي، ڇاڪاڻ تہ جيئن هو مٿي بيان ڪيل پيشڪش وسيلي موت کان پوءِ سندس حياتيءَ کي وڌيڪ پسنديده ڪري ٿو، تيئن هو اوڏانھن جي رستي کي بہ سڌو سنواٽو ڪري ٿو. مصيبت زده جي هر ڪنھن خوف جي حالت سان دراز عرصي کان بي تڪليف هوندي آهي، جڏهن موت اچي ٿو، تڏهن غمن وارو ماڻھو سواءِ ڪن بہ ملڪيتن تي افسوس ڪرڻ جي پاڻ کي صبر سان پيش ڪري ٿو ۽ کيس سندس رحلت کان روڪڻ لاءِ صرف ڪي تمام ٿورڙيون بندشون آهن، هو آخري جدائيءَ ۾ صرف اهو فطرت جو درد محسوس ڪري ٿو، جو ڪنھن بہ حالت ۾ ان کان وڌيڪ وڏو نہ آهي، جنھن هيٺ هيءُ اڳي اڪثر طرح زير بار ٿيو هو،
پروردگار مصيبت زده کي هن حياتي ۾ آسودي جي مٿان ٻہ فائدا ڏنا آهن، هڪ مرڻ ۾ گهڻي آسودگي ۽ ٻيو بھشت ۾، ان خوشيءَ جي فوقيت، جا مقابلا ڪيل لطف مان اڀري ٿي، منھنجا دوست، هيءَ فوقيت ڪو ننڍو فائدو نہ آهي ۽ اها مٿي ڏيکاريل تمثيل ۾ غريب ماڻھو جي خوشين مان هڪ خوشي آهي،
اهڙيءَ طرح منھنجا دوستو، توهين ڏسو ٿا، تہ مذهب اهو ڪم ڪري ٿو، جو حڪمت ڪڏهن بہ ڪري نٿي سگهي. مذهب آسودن ۽ دردمندن لاءِ آسمان جو هڪ جھڙو سلوڪ ڏيکاري ٿو ۽ سمورين انسانذات جي خوشين کي قريبا هڪ ئي درجي تي سنواري سڌو ڪري ٿو، هو ٻنھي، غريبن توڙي شاهوڪارن کي هن حياتيءَ کانپوءِ ساڳي خوشي ۽ هڪ جھڙيون اميدون ۽ آرزوئون رکڻ لاءِ ڏئي ٿو، جيڪڏهن شاهوڪارن کي هتي موج ماڻڻ جو لاڀ آهي، تہ هن کانپوءِ جڏهن غريب لا محدود سعادت سان تاج پھرايل آهن، تڏهن کين هن معلوم هئڻ جو لا محدود راضپو حاصل ٿئي ٿو، تہ هڪ وقت ڪمبخت ٿيڻ ڇا هو، جيتوڻيڪ ان کي ننڍو فائدو ٿئي ٿو تہ هڪ وقت ڪمبخت ٿيڻ ڇا هو، جيتوڻيڪ ان کي ننڍو فائدو سڏڻ گهرجي، تنھن هوندي بہ جٽادار هئڻ سبب اهو پنھنجي عرصي جي وسيلي وڏي ماڻھو جي بي جٽا خوشيءَ پنھنجي گهڻائيءَ سبب جيڪا واڌ ڪئي هوندي، ان جو ضرور پورائو ڪندو.
اهي ئي تسليون آهن، جي بد نصيبن کي خاص قسم جون آهن ۽ انھيءَ ۾ هو ٻئي انسان ذات کان مٿي آهن، پر ٻين ڳالھين ۾ انھن کان هيٺ آهن، اهي جي غريبن جون پريشانيون ڄاڻندا هوندا، سي ضرور زندگي ڏسندا ۽ اها برداشت ڪندا، اهي فاني فائدا جي هو ماڻين ٿا، انھن تي جوش و خروش سان ڳالھائڻ صرف ان کي دهرائڻ آهي،جنھن کي نڪي ڪو قبول ڪري ٿو، ۽ نڪي عمل ۾ آڻي ٿو، اهي جن وٽ ضروريات زندگيءَ جون شيون موجود آهن، سي غريب نہ آهن ۽ اهي جيڪي انھن جي طلب رکن ٿا، سي ضرور خستہ حال هوندا، باريڪ بين قوت متخيلھ جون اجايون ڪوششون نڪي قدرت جي ضرورت کي دلاسو نڪي جيل جي پرنم خيال خام کي حالات جي مطابق رنگ اختيار ڪرڻ وارو ميٺاج،نڪي شڪستہ دل جي ڌڪ ڌڪ کي فرحت ڏيئي سگهن ٿيون، ڀلي تہ حڪيم پنھنجيءَ فرمائش واري فرحت گاھہ مان اسان کي ٻڌائي تہ اسين انھن سڀني جو مقابلو ڪري سگهون ٿا، افسوس! اها ڪوشش جنھن سان اسين آهن جو مقابلو ڪريون ٿا، سو اڃا بہ وڏي ۾ وڏو درد آهي، موت سوکو آهي ۽ هر ڪو ماڻھو ان کي گوارا ڪري سگهي ٿو، مگر عذاب تمام خوفناڪ آهي ۽ اهو ڪو بہ ماڻھو برداشت ڪري نٿو سگهي.
اهڙي طرح منھنجا دوستو، تڏهن اسان کي بھشت ۾ خوشيءَ جا واعدا خاص طرح پيارا هئڻ گهرجن، ڇا ڪاڻ تہ جيڪڏهن اسان جو اجورو صرف هن حياتيءَ ۾ ئي هجي، تہ پوءَ اسين سچ پچ تہ سڀني ماڻھن کان وڌيڪ دکي آهيون، جڏهن آءٌ هنن انڌوهناڪ ڀتين جي چوڌاري نھاريان ٿو، جي مون کي ڊيڄارڻ ۽ بند رکڻ لاءِ ٺاهيون ويون آهن، جڏهن آءٌ هي روشني ڏسان ٿو، جا صرف هن جڳھہ جي خوفن ۽ انھن ڪڙين ڏيکارڻ جو ڪم ادا ڪري ٿي، جي ظلم مون کي وڌيون آهن يا ڏوھہ انھن کي ضروري ڪيو آهي، جڏهن آءٌ اهي جهڪيون نگاهون ڏسان ٿو ۽ اهي ڪنجهڪارون ٻڌان ٿو، او! منھنجا دوستو، تڏهين بھشت انھن لاءِ ڪھڙي نہ شاندار تبديلي ٿيندي، هوا وانگر لامحدود ملڪن وچان اڏامڻ،لا فاني نعتمن جي سورج جي روشنيءَ ۾ اس وٺڻ، حمد و ثنا جا پورا نہ ٿيندڙ نغما ڳائڻ، اسان کي ڊيڄارڻ يا بي عزت ڪرڻ لاءِ ڪو بہ آقا نہ هجڻ، مگر صرف نيڪيءَ جو خاڪو ، خود بخود هميشہ اسان جي اکين ۾ هجڻ. جڏهن آءٌ انھن ڳالھين جو ويچار ڪريان ٿو، تڏهن موت تمام سٺين بشارتن جو پيغام آڻيندڙ ٿي پوي ٿو، جڏهن آءٌ انھن ڳالھين جو ويچار ڪريان ٿو،تڏهن هن جو تيز تير منھنجي ٽيڪ جي لٺ ٿي پوي ٿو، جڏهن آءٌ انھن ڳالھين تي ويچار ڪريان ٿو، تڏهن حياتيءَ ۾ ڪھڙي شيءِ هئڻ جي لائق آهي؟ جڏهن آءٌ انھن شين جو ويچار ڪريان ٿو، تڏهن ڇا آهي، جو ڌڪاري ڇڏڻ نہ گهرجي؟ بادشاهن کي پنھنجي محلاتن ۾ اهڙن فائدن لاءِ ڪنجهڻ گهرجي، پر اسين جيئن تہ نماڻا آهيون، تنھن ڪري اسان کي انھن لاءِ آرزو رکڻ گهرجي.
ڇا اهي شيون اسان جون ٿينديون؟ اهي خاطريءَ سان اسان جون ٿينديون ، جيڪڏهن اسين صرف انھن لاءِ ڪوشش ڪنداسون ۽ اها اسان لاءِ هڪ تسڪين آهي، جو اسين انھن ڪيترن زيبن کان دور رکيل آهيون، جي جيڪر اسان جي جستجوءَ ۾ روڪ وجهن، اچو تہ صرف اسين انھن لاءِ ڪوشش ڪريون ۽ خاطريءَ سان اهي اسان جون ٿي پونديون، اڃا بہ جيڪا تسلي آهي، سا اها تہ اهو ڪم تما ٿوري عرصي ۾ ٿيندو، ڇا ڪاڻ تہ جيڪڏهن اسين گذريل حياتي ڏانھن پوئتي نھاريون ٿا، تہ اها اسان کي صرف تمام ننڍڙي وڇوٽي نظر اچي ٿي ۽ جيڪو بہ اسين پنھنجي باقي حياتيءَ لاءِ ويچار ڪنداسون، اهو اڃا بہ گهٽ عرصو ڏسڻ ۾ ايندو، جيئن اسين ٻڍا ٿيندا ٿا وڃون، تيئن ڏينھن وڌيڪ ننڍا ٿيندا ٿا وڃن ۽ اسان جي وقت سان گهرائي هميشہ سندس انتظار جي پروڙ ۾ ڪمي وجهي ٿي، تڏهن اچو تہ هاڻي آرام ڪريون ڇاڪاڻ تہ اسين جلد پنھنجي مسافريءَ تي ڇيڙي جتي پھچنداسون، اسين جلد اهو ڳورو بار جو آسمان اسان تي رکيوآهي، سو لاهي ڇڏينداسون. جيتوڻيڪ موت، جو ئي خستہ حال جو صرف هڪ دوست آهي، سو ڪجهہ وقت لاءِ ان ٿڪل مسافر کي ڏسڻ سان ٺٺولي ڪري ٿو ۽ سندس دائره نگاھہ وانگر اڃا تائين بہ سندس اڳيان اڏامي ٿو، تنھن هوندي بہ خاطري آهي، تہ ٿوري ئي عرصي ۾ اهو وقت ايندو، جڏهن اسين مشقت ڪرڻ کان بس ڪنداسون، جڏهن دنيا جا اعليٰ طبقي وارا انسان اسان کي گهڻو وڌيڪ ڌرتي تي نہ لتاڙيندا، جڏهن اسين خوشيءَ سان پنھنجي مصيتبن تي ويچار ڪنداسون، جڏهن اسين پنھنجي سڀني دوستن يا اهڙن سان، جن اسان جي دوستيءَ جي لياقت رکي ٿي، گهيريا وينداسون، جڏهن اسان جي نعمت نہ بيان ڪرڻ جوڳي ۽ اڃا تائين بہ سڀني کي فائيديمند ٿيڻ لاءِ نہ ختم ٿيڻ جوڳي ٿيندي.