باب اٺاويھون: مرڪ ۽ لڙڪ
مون چيو .”منھنجي پياري، آءٌ تو کي ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو آهيان، پر ”لوي “ اها اداسائي ڇو؟ منھنجي پياري، مون کي اميد آهي تہ تو کي منھنجي لاءِ ايتري گهڻي عزت آهي، جو تون نا اميديءَ ڪري هن طرح هڪ ان حياتيءَ کي جنھن کي آءٌ پنھنجي زندگيءَ جھڙيءَ قيمتي سمجهان ٿو، ناس ڪرڻ جي اجازت نہ ڏيندس، ٻچا خوش خلق ٿيءَ، ڇو تہ اسين اڃا بہ شايد وڌيڪ خوشيءَ وارا ڏينھن ڏسون.“
هن وراڻي ڏني، ”توهين هميشہ مون تي مھربان رهيا آهيون ۽ اهو خيال منھنجي درد ۾ وڌيڪ اضافو ڪري ٿو، تہ آءٌ ڪڏهن بہ خوش بہ اها خوشي جنھن جو توهين انجام ڪريو ٿا، ان ۾ شريڪ ٿي نہ سگهندس، مون کي خوف آهي تہ خوشي منھنجي لاءَ ڪو بہ وڌيڪ عرصو محفوظ ٿيل نہ آهي، آءٌ ان جاءِ کان آزاد ٿيڻ چاهيان ٿي، جتي مون صرف بربادي ڏٺي آهي، سچ پچ تہ سائين آءٌ چاهيان ٿي، تو توهين ”مسٽر ٿارنھل“ کي پوريءَ طرح پيش پئو، اوهان جو پيش پوڻ شايد ڪجهہ قدر کيس اوهان تي رحم ڪرڻ لاءِ آماده ڪري ۽ اهو مون کي مرڻ ۾ آرام ڏيندو.
مون جواب ڏنو،”ٻچا، ڪڏهن بہ نھ. ڪڏهن بہ آءٌ پنھنجي ڌيءَ کي هڪ بد اخلاق عورت قبول نہ ڪندس، ڇا ڪاڻ تہ جيتوڻيڪ دنيا ڀلي تنھنجي گناھہ کي حقارت سان ڏسي، مگر منھنجو خيال ان کي بي سمجهيءَ جي ۽ نہ گناھہ جي نشاني سمجهندو، منھنجي پياريءَ آءٌ ڪنھن بہ حالت ۾ هن جڳھہ ۾ دکي نہ آهيان، پوءَ ڀلي اها ڪيتري قدر بہ ڀيانڪ ڏسڻ ۾ اچي ۽ خاطري ڪر جيستائين تون پنھنجي حياتي سان مون تي نوازش ڪرڻ جاري رکندينءَ تيستائين هو ڪڏهن بہ مون کان ٻيءَ شاديءَ جي اجازت حاصل ڪري، ان سان تو کي وڌيڪ دکي نہ ڪندو،
منھنجي ڌيءَ کي موڪلاڻيءَ بعد ڀر ۾ ويٺل منھنجي قيد ڀائيءَ جنھن مون کي آزاديءَ ڏيارڻ جو وعدو ڪيو هو، منھنجي پيش پوڻ جي انڪار ڪرڻ جي شدت تي ڪافي دلسوزي سان بحث ڪيو، هن چيو، ” پنھنجي باقي ڪتنب جي ڀاتين کي اهڙي اڪيلي ٻار جي سک خاطر قربان نہ ڪيو وڃي، جنھن توهان جي جذبات کي تمام زبردست ضرب هنئي آهي، “. هن وڌيڪ چيو، ” ان سان گڏ آئون نٿو سجهان تہ اهڙيءَ طرح زال ۽ مڙس جي اهڙي ميلاپ جي وچ ۾ رنڊڪ وجهڻ ڪو جائز ٿيندو، جنھن کي تون هن وقت هڪ ”وهان“ جي اجازت ڏيڻ کان انڪار ڪرڻ سان وڌيڪ پوئتي وجهي نٿو سگهين، پر شايد نا خوشيءَ سان قبول ڪرين،
مون جواب ڏنو، ”سائين توهين ان ماڻھوءُ جا واقف نہ آهيو، جو اسان کي ايذائي ٿو، مون کي تمام چڱي طرح معلوم آهي تہ آءٌ ڪا بہ اهڙي تابعداري ڪري نٿو سگهان، جا آزاديءَ جو صرف هڪ ڪلاڪ مون کي ڏيئي سگهي، جيستائين ڪا منھنجي ڌيءَ زنده آهي، تيستائين هن جي ٻي شادي ڪڏهن بہ منھنجي نظرن ۾ جائز نہ ٿيندي، جيئن تہ هيءُ بدمعاش آهي، تنھن ڪري مون کي سندس مستقبل جي مڪاريءَ جي نتيجن کي روڪڻ لاءِ سندس شادي شدہ هئڻ جي خواهش رکڻ گهرجي، پر آءُهاڻ پنھنجي لاءِ صرف قيد کان پاسي ڪرڻ خاطر ان اقرار نامي صحيح ڪرڻ ۾ سڀني پيئرن کان وڌيڪ ظالم نہ ٿيندس ڇا، جو ضرور پنھنجي ڌيءَ کي قبر ڏانھن روانو ڪندس، ڇا اهڙي طرح هڪ تڪليف مان آزاد ٿيڻ لاءِ پنھنجي ٻار جي دل، هڪ هزار دردن سان ٽوڙيان.؟
هن جواب جي معقوليت قبول ڪئي، پر هن چوڻ کان پاسو ڪري ڪين سگهيو، تہ کيس خوف هو تہ منھنجي ڌيءَ زندگي قيد ۾ رهڻ سبب اڳيئي زبو ن ٿي چڪي هئي، تنھن هوندي بھ، هن وڌيڪ چيو، ”جيتوڻيڪ تون ڀائٽي کي عرض ڪرڻ کان انڪار ڪرين ٿو، مگر مون کي اميد آهي تہ تو کي سندس چاچي جي اڳيان پنھنجي ڪيس پيش ڪرڻ ۾ ڪو اعتراض نہ آهي، جنھن جو اخلاق هن حڪومت ۾ هر ڪنھن واجبي ۽ چڱي ڪم لاءِ اول درجو رکي ٿو؟ آءٌ توهان کي صلاح ڏيندس، تہ توهين ڏانھس ٽپال رستي خط موڪليو، جنھن ۾ سندس ڀائٽي جيڪو بہ اوهان سان خراب برتاءُ ڪيو آهي، ان کان کيس آگاھہ ڪريو ۽ منھنجي حياتيءَ جو قسم تہ ٽن ڏينھن اندر اوهان کي ان جو جواب ملندو“. مون هن جي ڪيل هدايت جو شڪريو ڪيو، يڪدم ان جي بجا آڻڻ لاءِ تيار ٿيس، پر مون کي ڪاغذ گهربو هو، ۽ قد قدقسمتي سان سمورو اسان جو پيسو ان صبح جو سيڌي خرچ ٿي ويو هو، انھيءَ ڪري اهو پڻ هن مون کي ميسر ڪري ڏنو.
ايندڙ ٽن ڏينھن آءٌ ان معلوم ڪرڻ لاءِ انتظار ۾ هوس، تہ منھنجي خط جو ڪھڙي نموني خير مقدم ڪيو ويو هوندو، پر انھيءَ عرصي اندر منھنجي زال هتي رهڻ بدران ڪن بہ شرطن تي پيش پوڻ لاءِ بار بار عرض ڪندي رهي ۽ هر ڪنھن ساعت پنھنجي ڌيءَ جي زوال پذير تندرستيءَ جو احوال پھچڻ لڳو، ٽيون چوٿون ڏينھن آيا، مگر مون کي پنھنجي خط جو ڪو بہ جواب ڪو نہ مليو، هڪ دل گهريي ڀائٽي جي خلاف هڪ اجنبي جون فريادون ڪنھن بہ صورت ۾ ڪامياب ٿيڻ جوڳيون نہ هيون، انھي ڪري اهي اميدون منھنجن سڀني لڳين اميدن وانگر جلدي غائب ٿي ويون، تنھن هوندي بہ منھنجي دل اڃا تائين خود پنھنجي حمايت ڪرڻ لڳي، جيتوڻيڪ قيد ۽ خراب هوا منھنجيءَ تندرستيءَ ۾ ظاهر ظھور تبديلي ڪرڻ شروع ڪئي هئي ۽ منھنجي ٻانھن جا باھہ ۾ سڙي هئي سا وڌيڪ خراب ٿي پيئي هئي، تنھن هوندي بہ منھنجا ٻار منھنجي بستري ڀرسان ويٺا هوندا هئا، ۽ جنھن وقت آءٌ پنھنجي ڪکن واري بستري تي ليٽيو پيو هوندو هوس، ان وقت واري واري تي مون کي انجيل پڙهي ٻڌائيندا هئا، يا منھنجي هدايتن تي توجهہ ڏيندا روئندا هئا، مگر منھنجيءَ ڌيءَ جي صحت مون کان وڌيڪ تڪڙي خراب ٿيڻ لڳي، وٽانئس ايندڙ هر هڪ پيغام منھنجي انديشي ۽ درد کي وڌايو......مون ”سر وليم ٿارنھل“ کي جنھن ڏينھن خط لکيو هو ان کي پوءِ پنجين ڏينھن بہ صبح جو مون کي هڪ احوال سان خبردار ڪيو ويو تہ هوءَ ڳالھائي نٿي سگهي . هاڻي ائين ٿيو، جو قيد منھنجي دل لاءِ سچ پچ تہ تڪليف ده ٿي پيو هو، منھنجي دل پنھنجي ٻار جي سيرانديءَ هئڻ، کيس تسلي ڏيڻ، کيس تقويت ڏيڻ، سندس آخري خواهشن ٻڌڻ ۽ سندس روح کي بھشت ڏانھن وڃڻ جي طريقي سيکارڻ لاءِ پنھنجي قيد خاني مان اڌ مان ڏيئي ٻاهر نڪرڻ لڳي، ٻيو احوال آيو تہ هوءَ سڪرات ۾ هئي، منھنجو قيد ڀائي ان کان ٿورو وقت پوءِ آخرين احوال سان آيو، هن مون کي صابر ٿيڻ لاءِ چيو ۽ ٻڌايو تہ هوءَ مري ويئي، ٻئي ڏينھن صبح جو هو واپس آيو ۽ مون کي پنھنجن ٻن ننڍڙن سان ڏٺائين، جي ئي هاڻي منھنجا فقط ساٿي هئا ۽ جي پنھنجون جملي معصوم ڪوششون مون کي تسلي ڏيڻ لاءِ خرچ ڪري رهيا هئا، هن مون کي دعائن پڙهي ٻڌائڻ لاءِ التجائون ڪيون ۽ مون کي دانھن نہ ڪرڻ لاءِ چيائون، ڇا ڪاڻ تہ آءٌ ايترو گهڻو ٻڍو هوس، جو روئي نٿي سگهيس، وڏي پٽ دانھن ڪري چيو، ”بابا ڇا هاڻي منھنجي ڀيڻ ملائڪ نہ آهي؟ پوءَ ڇو توهين ان لاءِ اداس آهيو، آءٌ چاهيان ٿو تہ جيڪڏهن بابا مون سان گڏ هجي تہ آءٌ هن خوفناڪ جڳھہ کان ٻاهر جيڪر ملائڪ هجان“. منھنجي ننڍڙي پياري پٽ چيو. ”هائو بھشت، جتي اسان جي ڀيڻ آهي، هن کان وڌيڪ عمدو آهي، اتي نيڪ ماڻھن کان سواءِ ٻيو ڪجهہ بہ ڪونھي، ۽ هتي تمام خراب ماڻھو آهن.“
”مسٽر جينڪنسن“ سندن ٻاراڻيءَ گفتگو کي وچ ۾ روڪيو، هن چيو، ”تنھنجي ڌيءَ فوت ٿي چڪي آهي. تو کي پنھنجي خاندان جو خيال نھايت سنجيدگيءَ سان ڪرڻ گهرجي ۽ پنھنجي زندگي جي حفاظت لاءِ ڪوشش ڪرڻ گهرجي، جا ڏينھن بہ ڏينھن ضروريات زندگي ۽ صحت بخش هوا جي ڪميءَ سبب پوئتي پوندي ٿي وڃي،“ هن وڌيڪ چيو، ”اهي تنھنجا ٻچا جي توتي پالنا لاءِ ڀروسو رکن ٿا، انھن جي ڀلي ڪاڻ ڪنھن بہ فخريا ناراضپي کي قربان ڪرڻ هاڻي تو تي لازم آهي“. ان ڪري هاڻي آءٌ مٿين ٻنھي سببن ۽ انصاف ڪري پنھنجي زميندار سان صلح ڪرڻ جي ڪوشش لاءِ مجبور ٿي پيس.
مون جواب ڏنو، ”مولا سائين جو حَمَد ڪيو وڃي، مون وٽ هاڻي ڪجهہ بہ فخر نہ رهيو آهي، جيڪڏهن آءٌ فخر يا غصي کي پنھنجي دل ۾ ڇَپَ ماري ويٺل ڏسان ها، تہ هوند ان تي تمام سخت نفرت ڪريان ها، جيئن تہ منھنجو ستمگر ڪنھن وقت منھنجي حلقي جو فرد ٿي رهيو آهي، تنھن ڪري آءٌ کيس ڪنھن ڏينھن هڪ پاڪ روح وانگر دائمي عدالت اڳيان پيش ڪرڻ جي اميد رکان ٿو، تہ سائين هاڻي مون کي ڪو بہ غصو نہ آهي، جيتوڻيڪ هن مون کان اهو ڪجهہ کسيو آهي، جو مون سندس سڀني خزانن کان وڌيڪ پيارو سمجهيو هو، منھنجا قيد ڀائي جيتوڻيڪ هن منھنجيءَ دل کي نپوڙيوآهي، ڇاڪاڻ تہ هن وقت آءٌ صفا بي هوش ٿيڻ تي بيمار ۽ تمام بيمار آهيان، انھيءَ هوندي بہ منھنجي دل ڪڏهن بہ مون کي بدلي وٺڻ جي تلقين نہ ڪندي ، آءٌ هاڻي سندس شاديءَ منظور ڪرڻ لاءِ خواهشمند آهيان، جيڪڏهن هي پيش پوڻ کيس ڪجهہ بہ راضي ڪري سگهي تہ کيس اطلاع ڪريو تہ مون جيڪڏهن کيس ڪو بہ ايذاءُ پھچايو آهي، تہ ان لاءِ مون کي ارمان آهي.“
”مسٽر جينڪنسن“ مس ۽ قلم کنيا ۽ منھنجي اقرار نامي کي جيئن مون مٿي بيان ڪيو آهي، تيئن لکيو، مون ان تي پنھنجي صحيح وڌي ۽ پنھنجي پٽ کي ”مسٽر ٿارنھل“ ڏانھن خط کڻي وڃڻ لاءِ مقرر ڪيو، ان وقت هو صاحب ٻھراريءَ ۾ پنھنجي صدر مقام تي هو، هو ويو ۽ اٽڪل ڇهن ڪلاڪن ۾ زباني جواب سان واپس آيو، هن چيو تہ جيئن تھ، سندس نوڪر گستاخ ۽ شڪي هئا، تنھن ڪري کيس پنھنجي زميندار جي ديدار حاصل ڪرڻ ۾ ڪجهہ تڪليف ٿي، پر جيئن هو پاڻ سندس شاديءَ جي تياريءَ لاءِ ڪاروبار سان ٻاهر پئي ويو، جا ٽن ڏينھن اندر ٿيڻي هئي، تيئن هن اوچتو کيس ڏٺو هن اسان کي وڌيڪ ٻڌايو تہ هو نھايت ئي نھٺائي۽ حليمائي سان ڏانھنس ويو ۽ کيس خط ڏنائين، جو جڏهن “مسٽر ٿانھل“ پڙهيو، تڏهن چيائين، ”سموري تابعداري هاڻي تمام ديري واري ۽ غير ضروري آهي، ڇا ڪاڻ تہ مون اوهان جي ان درخواست بابت ٻڌو آهي، جا اوهان منھنجي چاچي ڏانھن موڪلي آه ۽ جا حقيراڻي نموني نيڪال ڪئي ويئي آهي، باقي وڌيڪ جي لاءِ هن کان پوءِ سڀئي درخواستون منھنجي مختيار ڏانھن موڪليون وڃن، ۽ نہ مون ڏانھن“ موزز ڏٺو تہ جيئن تہ کيس انھن ٻن عورتن جي شعور بنسبت تمام سٺو گمان هو، تنھن ڪري اهي شايد تمام موزون سفارشي ٿيون هوندويون.
مون پنھنجي قيد ڀائيءَ کي چيو، ”چڱو سائين! تون هاڻي ان ماڻھوءَ جو مزاج معلوم ڪري سگهين ٿو، جنھن اسان تي ظلم ڪيو آهي، هو ساڳئي وقت تي خوش مزاج ۽ظالم ٿي سگهي ٿو، ڀلي هو مون سان جيئن وڻيس، تيئن برتاءُ ڪري، مگر هنن قيد ڪندڙ جملي لوھہ جي تاڙين جي باوجود، آءٌ جلدي آزاد ٿيندس، آءٌ هاڻي هڪ ان قيام گاھہ ڏانھن اڳتي وڌندو پيو وڃان، جا جيئن آءٌ ويجهو ٿو وڃان، تيئن وڌيڪ روشن نظر اچي ٿي، هيءَ (اميد) منھنجين مصيبتن کي هلڪو ڪري ٿي ۽ جيتوڻيڪ آءٌ پويان بيوس يتيمن جو ڪٽنب ڇڏيان ٿو، تنھن هوندي بہ اميد اٿم تہ اهي اصل وساريل نہ ٿيندا. ڪو دوست شايد سندن غريب پيءُ جي صدقي هنن جي مدد ڪرڻ لاءِ لڀي پوندو ۽ شايد ڪي پنھنجي آسماڻي خدا جي واسطي سخاوت سان سندن دستگيري ڪندا“.
جيئن مون ڳالھايو تيئن منھنجي زال جنھن مون کي ان ڏينھن نہ ڏٺو هو، سان خوفزده نگاهن سان ڳالھائڻ جون ڪوششون ڪندي حاضر ٿي، مگر ڳالھائي نہ سگهي، مون چيو، ”ڇو منھنجي پياري، ڇو تو اهڙي نموني پنھنجن ڏکن سان گڏ منھنجا ڏک بہ وڌائين ٿي، ڇا ٿيو، جيڪڏهن ڪي بہ تابعداريون اسان جي سخت مالڪ کي موڙي نٿيون سگهن، جيڪڏهن هن مون کي هن مصيبت جي حالت ۾ مرڻ جي سزا ڏني آهي ۽ اسان پنھنجو پيارو ٻچو وڃايو آهي، تنھن هوندي بہ اڃا تائين تون پنھنجن ٻين ٻارن مان تسلي حاصل ڪري سگهندينءَ جڏهن آءٌ زنده نہ هوندس“. هن جواب ڏنو، ”پاڻ سچ پچ تہ هڪ ٻار وڃايو آهي، منھنجي ”صوفيا“ منھنجي پياري صوفيا اسان وٽان هلي ويئي آهي، اسان کان ڦرجي ويئي ۽ کيس بدمعاش کڻي ويا.“
منھنجي قيد ڀائيءَ چيو، ”ڪيئن خاتون، مس صوفيا بدمعاشن هٿان کڄي ويئي، ؟ خاطري ڪر، ائين ٿي نٿو سگهي،
هوءَ صرف مستحڪم نگاھہ ۽ ڳوڙهن جي سيلاب سان جواب ڏيئي سگهي، پر قيدين جي زالن مان هڪ زال جا، اتي حاضر هئي ۽ ساڻس اندر آئي هئي، تنھن اسان کي وڌيڪ چٽو احوال ڏنو، هن اسان کي آگاھہ ڪيو تہ جيئن منھنجي زال، منھنجي ڌيءَ ۽ پاڻ ڳوٺ کان ٿورو ٻاهر شاهي رستي تي گهمي رهيون هيون، تيئن هڪ چئن ڦيٿن واري گاڏي ۽ هڪ جوڙو سوارن جو ڏانھن وڌيو ۽ اوچتو بيھي ويا، جلد ئي هڪ خوش لباس ماڻھو جيڪو ”مسٽر ٿارنھل“ نہ هو، ٻاهر قدر رکندي منھنجي ڌيءَ کي چيلھہ ۾ ٻک وڌو ۽ زوريءَ کيس اندر ڪري ڪوچوان کي اڳتي هلڻ جو حڪم ڪيو ، ايتري قدر جو هو هڪ ساعت ۾ نظرن کان غائب ٿي ويا.
مون چيو، ”هاڻي منھنجي مصيبتن جو پيالو لبريز ٿي چڪو آهي، ۽ هاڻي ڌرتيءَ جي ڪنھن بہ شيءَ کي اهو سندس وس ۾ نہ آهي، جو مون کي ڪو بہ ٻيو،ڏک ڏيئي سگهي، ڇا هڪ بہ نہ ڇڏي ويئي! مون وٽ هڪ بہ نہ ڇڏي ويئي! راڪاس! اهو ٻار جو مون کي پنھنجي دل کان ٻيو نمبر پيارو هو، ۽ کيس هڪ ملائڪ جو حسن ۽ سياڻپ هئي..... مگر ان عورت کي ٽيڪ ڏي، هن کي ڪرڻ نہ ڏي، هڪ بہ مون وٽ نہ ڇڏي ويئي،
منھنجي زال چيو، ”افسوس ، منھنجا پيارا مڙس ڏسجي ٿو تھ، تون مون کان بہ وڌيڪ تسڪين چاهين ٿو، اسان جون مصيبتون وڏيون آهن، پر آءٌ اهي ۽ ان کان بہ وڌيڪ برداشت ڪري سگهان ٿي، جيڪڏهن آءٌ صرف تو کي آسودو ڏسان، جيڪڏهن هو صرف تو کي مون وٽ ڇڏين تہ پوءِ ڀلي منھنجا سڀ ٻار ۽ سموري دنيا کڻي وڃن.“
منھنجو پٽ جو حاضر هو، تنھن اسان جي ڏک کي هلڪي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، هن اسان کي تسليءَ ڏيڻ لاءِ چيو، ڇا ڪاڻ تہ هن اميد ٿي ڪئي، تہ شايد اسان کي اڃا تائين بہ شڪر گذار رهڻ جو سبب هو، مون چيو، ”منھنجا ٻچا تون چوڌاري نظر ڪر ۽ ڏس، جيڪڏهن دنيا ۾ ڪا بہ خوشيءَ منھنجي لاءِ ڇڏيل هجي، ڇا تسڪين جو هر هڪ ڪرڻو بند ٿيل نہ آهي؟ هن وقت اسان جون جملي ترقيءَ جون روشن اميدون صرف قبر جي پويان رکيل آهن“. هن جواب ڏنو، ”مگر منھنجا پيارا والد صاحب مون کي اميد آهي تہ اڃا تائين ڪا بہ شيءِ آهي، جا توهان کي ڪجهہ عرصي لاءِ خوشي ڏيندي، ڇا ڪاڻ تہ مون وٽ منھجي ڀاءُ جارج جو خط آيل آهي“. مون وچ ۾ رنڊڪ وجهي چيو، ”ٻچا هن جو ڪھڙو احوال آهي،ڇا کيس اسان جي تڪليفن جي خبر آهي؟ مون کي اميد آهي تہ منھنجو ڇوڪر، جيڪي بہ سندس دکي ڪٽنب برداشت ڪري رهيو آهي، تنھن جي هر ڪنھن اثر کان بري آهي“. هن جاب ڏنو، ”هائو سائين، هو مڪمل طرح خوش ۽ آسودہ خورم ۽ راضي آهي،سندس خط سٺيءَ خبر کان علاوه ٻيو ڪجهہ بہ نٿو آڻي، هو پنھنجي ان ڪپتان جو منظور نظر آهي، جنھن کيس اصل هن کانپوءِ خالي ٿيندڙ ليفٽينٽ جي جڳھہ وٺي ڏيڻ جو وعدو ڪيو آهي“.
منھنجي زال چيو، ۽ تون ان سڀ کان مطمئن آهين؟ ۽ تو کي يقين آهي تہ ڪابہ مصيبت منھنجي ڇوڪري جي مٿان نازل نہ ٿي آهي، “. منھنجي پٽ چيو، ” ها يقينا ڪجهہ بہ نہ جڏهن توهين اهو خط ڏسندو، تڏهن اهو توهان کي گهڻي ۾ گهڻي خوشي ڏيندو ۽ جيڪڏهن هن وقت ڪا بہ شيءَ توهان کي تسلي ڏيئي سگهي ٿي تہ مون کي خاطري آهي تہ اهو ئي ڏيندو.“ وري بہ سندس ماءُ دهرائي چيو، ”پر تون کي خاطري آهي تہ اهو خط وٽانئس آيل آهي ۽ سچ پچ تہ اهو اهڙو خوش آهي؟“ ”موزز“ جواب ڏنو، ”هائو امان، خاطري آهي، تہ اهو خط سندس ئي آهي ۽ هو ڪنھن ڏينھن اسان جي ڪٽنب جو ناموس ۽ شان ٿيندو“. هن چيو ”تڏهن آءٌ پروردگارجو شڪر ڪريان ٿي، جو منھنجو ڏانسھن موڪليل خط پوري پتي تي نہ پھچايو ويو“. ”ها، منھنجا پيارا“. هن مون ڏانھن مھڙ ڪندي چيو، ”هاڻي آءٌ قبول ڪنديس، تہ جيتوڻيڪ ٻين واقعن ۾ اسان تي آسمان تمام سخت ٿيو آهي، تاهم هن وقت مھربان ثابت ٿيو آهي، آخري خط جو مون تمام سخت ڪاوڙ جي ڪوڙائي ۾ پنھنجي پٽ کي لکيو هو، تنھن ۾ مون کانئس گهر ڪئي هئي تہ جيڪڏهن کيس هڪ مرد جي دل هئي تہ پوءِ سندس ماءُ جي دعائن جي صدقي هو، سندس ڀيڻ ۽ پيءُ جو بدلو وٺي، پر ان موليٰ سائينءَ جا شڪرانا ڪجن، جو سڀني شين کي انتظام هيٺ هلائي ٿو، ڇا ڪاڻ تہ اهو خط پوري پتي تي نہ پھچايو ويو ۽ آءٌ هاڻي خوش آهيان“. مون چيو، ”عورت تو تمام خراب ڪم ڪيو آهي، ۽ ڪنھن ٻئي وقت تي منھنجيون ملامتون شايد گهڻو سخت هجن ها، تحقيق پروردگار، جيترو خود اسين پاڻ تي مھربان آهيون، ان کان وڌيڪ هن ڪم ۾ اسان تي مھربان ٿيو آهي، هن پنھنجي پٽ کي انھيءَ لاءَ محفوظ رکيو آهي تہ جڏهن آءٌ مري وڃان تڏهن هو منھنجي ٻارن جو سنڀاليندڙ ٿئي، پر هن هاڻي ڪھڙيون ڀينرون ڇڏيون آهن، هن کي هاڻي ڪي بہ ڀينرون نہ آهن، اهي ٻئي هليون ويون، اهي مون کان کسيون ويون ۽ آءٌ برباد ٿي ويو آهيان“. منھنجي پٽ وچ ۾ چيو، ”بابا آءٌ اوهان کي عرض ٿو ڪريان تہ اوهين مون کي هن خط پڙهڻ جي اجازت ڏيو، مو ن کي خبر آهي تہ هيءُ خط اوهان کي خوش ڪندو“. ان بعد هن منھنجي اجازت سان اهو خط هيٺين طرح پڙهڻ شروع ڪيو.
محترمہ قبلھ سائين
”مون پنھنجي خيال کي ڪجهہ ساعتن لاءِ انھن خوشين کان جي مون وٽ موجود آهن. هٽائين انھن شين ڏانھن متوجهہ ڪرڻ لاءِ ڦيرايو آهي، جي اڃا بہ وڌيڪ خوشي ڏيندڙ آهن، يعني گهر جي وڻندڙ ننڍڙيءِ چلھہ جو پاسو. منھنجو وهم اهو انومان ڪڍي ٿو، تہ اهي ضرر ٽولو هن جي سڀ ڪنھن سٽ ڏانھن جميعت سان متوجهہ آهي، آءٌ اهي ماڻھو مسرت سان ڏسان ٿو،جن ڪڏهن بہ حرص يا مصيبت جو بي ڊولو ڪندڙ هٿ محسوس نہ ڪيوآهي، گهر ۾ اوهان کي کڻي ڪيتري بہ خوشي هجي، مگر مون کي يقين آهي، تہ اهي احوال اوهان جي خوشيءَ ۾ اضافو آڻيندو، آءٌ پنھنجيءَ حالت تي مڪمل طرح خوش۽ سڀ ڪنھن طريقي مطمئن آهيان، اسان جو فوجي دستو منسوخ ٿيو آهي ۽ ان کي حڪومت جون حدون ڇڏڻيون نہ آهن، ڪپتان جو منھنجي دوست هئڻ جي هام هڻي ٿو، سو مون کي سڀني فوجي دوستن ڏانھن جتي بہ سندس واقفيت آهي، پاڻ سان گڏ وٺي هلي ٿو ۽ پنھنجي پھرين ملاقات کانپوءِ آءٌ عام طرح ڏسان ٿو تہ وري ان جي دهرائڻ تي منھنجو وڌيڪ عزت سان استقبال ڪيو وڃي، گذريل رات مون ”ليڊي گرانٽ“ سان ناچ ڪيو، مگر اوهان کي معلوم هجي تہ اها محبوبہ جنھن کي حاصل ڪرڻ ۾ آءٌ شايد ڪامياب ٿيان، جو اڃا گهڙي بہ آءٌ وساري ڪين سگهيس، منھنجو نصيب ئي ڪو اهڙو آهي، جو اڃا تائين بہ آءٌ ٻين کي ياد ڪريان ٿو، حالانڪ آءٌ پاڻ پنھنجن غير حاضر دوستن مان تمام گهڻن کان وسريل آهين ۽ مون کي خوف آهي تہ آءٌ ضرور اوهان کي بہ انھن ۾ شمار ڪندس، ڇاڪاڻ تہ مون گهڻو ئي وقت گهر جي طرف کان خط جي مسرت جي بي فائدي اميد رکي آهي، اوليويا ۽ صوفيا پڻ خط لکڻ جو وعدو ڪيو هو، پر ڏسجي ٿو تہ انھن پاڻ مون کي وساري ڇڏيو آهي، کين ٻڌايو تہ هو ٻہ ”لوٺيا فقير“ آهن ۽ ائين بہ تہ آءٌ هن ساعت ساڻن تمام سخت ڪاوڙيل آهيان، جيتوڻيڪ آءٌ ڪجهہ شوخي ڪرڻ چاهيان ٿو، تنھن هوندي بہ اڃاتائين مون کي خبر نٿي پوي تہ ڪيئن منھجي دل صرف نرم جذبن ڏانھن جوابده آهي، تڏهن بہ سائين! کين ٻڌايو تہ انھي هوندي بہ آءٌ کين دلي محبت ڪريان ٿو، هميشہ خاطري ڪريو تہ آءٌ اوهان جو فرمانبردار فرزند آهيان.“
مون واڪو ڪري چيو، ”منھنجا پٽ، اسان جي سڀني مصيبتن جي باوجود ڪھڙن احساسن جو شڪرانو ڪرڻ گهرجي، جو اسان جي ڪٽنب مان ڪم از ڪم هڪڙو، جيڪي اسين ڀوڳيون ٿا، ان کان بري آهي، موليٰ شل سندس نگهبان ٿئي ۽ اهڙي طرح منھنجي ڇوڪري کي پنھنجي بيوه ماءُ جي هدايت ڪرڻ ۽ هنن ٻن ٻارن جي سنڀاليندڙ ٿيڻ لاءِ خوش رکي، اهو ئي جملي اباڻو ورثو آهي، جو آءٌ کيس ورثي ۾ ڏيئي سگهان ٿو، شال هو سندس معصوميت کي ضرورت جي لالچ کان پري رکي، ۽ عزت جي رستي تي سندن هلائيندڙ ٿئي“ مون اڃا اهي لفظ مس چياس تہ هڪ هل هنگامو پريان جيل جي دروازي کان ويجهو ايندو، ٻڌو ويو، جلدي اهو جهڪو ٿي ويو ۽ منھنجي ڪوٺيءَ ڏانھن ايندڙ رستي ٻيڙين جو کڙڪو ٻڌڻ ۾ آيو، جيل جو داروغو، خون ۾ رتوڇاڻ ٿيل، ۽ زخميل ۽ سخت ڳرين ڪڙين سان ٻيڙيون پيل هڪ ماڻھو کي جهليندي اندر داخل ٿيو، جيئن هو ويجهو آيو تيئن مون هن ڏي قياس سان نھاريو، مگر جڏهن مون ڏٺو تہ هو منھنجو پٽ هو، تڏهن مون خوف سان نھاريو، منھنجا جارج! منھنجا جارج، ڇا آءٌ تو کي هن نموني ۾ ڏسان ٿو! زخميل ڪڙيون لڳل! ڇا هيءَ ئي تنھنجي خوشي آهي؟ ڇا اهي تنھنجو طريقو آهي، جنھن ۾ تون مون ڏانھن واپس اچين ٿو؟ ڪاش! هي نظارو منھنجيءَ دل کي يڪدم ٽوڙي ڇڏي، ۽ مون کي ماري ڇڏي.
منھنجي پٽ دليراڻي آواز سان چيو، ”سائين ڪيڏانھن وئي توهان جي برباديء؟ آءٌ ضرور تڪليف برداشت ڪندس، منھنجي زندگي ضبط ٿي ويئي آهي ۽ ڀلي هو اها وٺن“.
مون پنھنجن جذبن کي ڪجهہ لمحن لاءِ صبر ۾ رکڻ جي ڪوشش ڪئي، مگر مون سمجهيو تہ آءٌ شايد ان ڪوشش ڪرڻ سان مري پوان ها، ”افسوس منھنجا پٽ منھنجي دل تو کي هن حالت ۾ ڏسڻ تي روئي ٿي، پر آءٌ ڪجهہ ڪري نٿو سگهان ۽ ان کي روڪي بہ نٿو سگهان، ان ساعت جنھن ۾ تو کي نوازيل سمجيو ويو ۽ تنھنجي سلامتي لاءِ التجا ڪئي ويئي، انھي وقت ۾ وري تو کي هن حالت ۾ ڏسان! زنجيرون پيل ۽ زخمي واقعي جوانيءَ جو موت خوشي وارو آهي پر آءٌ پيرسن آهيان، تمام پيرسن ۽ شايد هن ڏينھن ڏسڻ لاءِ زنده رهيو آهيان، جنھن وقت آءٌ ڪمبخت پس ماندہ برباديءَ جي وچ ۾ پيو رهان ان وقت پنھنجن ٻارن کي بي وقتو پنھنجي اڳيان مرندو ڏسان! شال جملي بد دعائون هميشہ لاءِ روح کي تباھہ ڪري ڇڏين، سي منھنجن ٻارن جي خونيءَ مٿان تمام ڳوريون ڪڙڪن !ڀلي تہ هيءَ بہ مون وانگر اهڙن ڏينھن ڏسڻ لاءِ زنده رهي“
منھنجي پٽ چيو، ”نہ سائين! هاڻي توهان جو فرض آهي تہ، توهين مون کي ان خسيس موت لاءِ تيار ڪريو، جو مون کي ضرور سھڻو پوندو، مون کي اميد ۽ پختي ارادي سان مسلح ڪريو ۽ ان تمام سخت ڪوڙاڻ پيئڻ لاءِ ڏياريو جا جلدي منھنجو حصو ٿيندي. همت منھنجا ٻچا تون کي مرڻ مناسب نہ آهي، مون کي خاطر آهي تہ تنھنجو ڪو بہ جرم اهڙيءَ بڇڙيءَ سزا جو لائق ٿي نٿو سگهي، منھنجو ”جارج “ ڪڏهن بہ پنھنجن وڏن کي پاڻ کان شرمسار ڪرڻ لاءِ ڪنھن بہ ڏوھہ جو ڏوهاري ٿي نٿو سگهي.“
منھنجي پٽ وراڻيو، ”مون کي خوف آهي تہ منھنجو ڏوھہ ناقابل معافي آهي، جڏهن مون کي گهر مان محترمہ والده صاحبہ کان خط پھتو، تڏهن آئون يڪدم اتان روانو ٿيس، اسان جيءَ عزت سان ڊوه ڪندڙ کي سزا ڏيڻ جو ارادو ڪيم ۽ کيس مون سان ملڻ لاءِ چيم، جنھن جو جواب هن پنھنجو پاڻ نھ، مگر پنھنجن چئن گهرو ماڻھن کي منھنجي پڪڙڻ لاءِ موڪلڻ سان ڏنو، مون هڪ کي زخمي ڪيو پر بچيلن مون کي قيدي بنايو آهي، انھيءَ ڊڄڻي قانون کي منھنجي بر خلاف عمل ۾ آڻڻ جو پڪو ارادو ڪيو آهي ۽ ثابتيون نٽائڻ جھڙيون نہ آهن، پھرين مون للڪار موڪلي آهي ۽ جيئن تہ آءٌ قانون موجب پھريون قصور وار آهيان، تنھن ڪري آئون معافيءَ جي اميد ڪا نہ ٿو ڏسان، پر توهان اڪثر مون کي بردباريءَ جي سبقن سان مسلح ڪيو آهي، مون کي اجازت ڏيو، تہ آءٌ انھن کي اوهان جي مثال ۾ ڏسان.“
”منھنجا پٽ تون انھن کي حاصل ڪندين، هاڻي آءٌ دنيا ۽ جيڪي جملي شيون اها پيدا ڪري ٿي، انھن کان بلند آهيان، هن ساعت کان وٺي آءٌ پنھنجي دل جا سڀ ٻنڌڻ جن کيس دنيا ۾ قابو جهليو، ٽوڙيان ٿو ۽ پاڻ ٻنھين کي جا وداني حياتيءَ جي لائق بنائڻ واسطي تيار ڪندس هائو منھنجا پٽ، آءٌ ان رستي ڏانھن اشارو ڪندس ۽ منھنجو روح تنھنجي مٿي چڙهڻ ۾ رهنمائي ڪندو، ڇا ڪاڻ تہ پاڻ بئي گڏ هجرت ڪنداسون، آءٌ هاڻي ڏسان ٿو ۽ مطمئن آهيان، تہ تون هتي ڪنھن بہ معافيءَ جي اميد رکي نٿو سگهين ۽ آءٌ تو کي اها صرف ان وڏي ۾ وڏي عدالت وٽ جتي پاڻ ٻنھي کي ٿوري ئي عرصي ۾ جواب ڏيڻوپوندو، حاصل ڪرڻ لاءِ سمجهاڻي ڏيئي سگهان ٿو، پر اچو تہ پاڻ پنھنجي سمجهاڻي ۾ فراخ دل ٿيون.