باب يارهون: ڪٽنب جو پنھنجي شان کي برقرار رکڻ جو ارادو
ڪيئن بہ اسان کي خوش ٿيڻ لاءِ (ڪجهه) سھڻو پيو، اسان جي پاڙيسري جو هنس پکي ۽ کيرڻي عمدا هئا ۽ منھنجي زال جا ان قسمن پرکڻ ۾ قابل هئي، ان جي راءِ موجب سندس گهيٽي جي پشم بھترين هئي، اهو صحيح آهي، تہ سندس آکاڻين ٻڌائڻ جو طريقو ڪو اهڙو دلپسند نہ هو، اهي بلڪل ڊگهيون، غير دلچسپ ۽ سڀئي سندس ئي متعلق هيون، جيتوڻيڪ اسان انھن تي اڳيئي گهڻا ئي دفعا کليو هو، تنھن هوندي بہ اسان کي انھن تي وري بہ هڪ دفعو کلڻو پيو.
”مسٽر برچل“ جو اسان جي ٽوليءَ مان هو ۽ هميشہ ڪنھن نہ ڪنھن ٻاراڻيءَ وندر کي ڏسڻ پسند ڪندو هو، تنھن ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين کي اک ٻوٽ راند ڪرڻ لاءِ تيار ڪيو، منھنجي زال پڻ انھيءَ راند ۾ حصي وٺڻ لاءِ هرکي ۽ مون کي سندس اهڙي هلت ڏسي ان معلوم ڪرڻ جي خوشي حاصل ٿي، تہ هوءَ اڃا پوڙهي نہ ٿي هئي، منھنجو پاڙيسري ۽ آءٌ اهي رانديون ڏسندا، انھن تي کلندا ۽ پنھنجي ننڍپڻ جي هنر ۽ قابليت جي ساراھہ ڪندا رهياسون، اک ٻوٽ راند ختم ٿيڻ کانپوءِ مار ڪُٽَ ”ڊَڊَ بلي“ ۽ پڇاڙي ۾ سليپر واري راند ٿي ، جيئن تہ شايد هرڪو ماڻھو سليپر واري جهوني نموني جي راند کان واقف نہ هجي، انھي ڪري اهو ٻڌائڻ ضروري ٿيندو، تہ هن راند ۾ هڪڙي رانديگر کانسواءِ ٻي سڄي ٽـولـي زمين تي گــول جي شــڪـل وٺي بيھندي آهي ۽ باقي رهيل رانـديـگــر وچ ۾ بـيھـنـدو آهي، وچ ۾ بيٺل رانديگر جو ڪم هوندو آهي، تہ ٽولي وارا جيڪو پادر ڪوريءَ جي نڙي وانگر پنھنجيءَ ران جي هيٺيان هڪ ٻئي ڏي اڇلين، ان کي جهٽي، هن حالت ۾ جيئن تہ هڪ عورت لاءِ سڄي ٽوليءَ کي هڪ ئي وقت منھن ڏيڻ ناممڪن آهي، تنھن ڪري راند جي خوبي ان ۾ آهي تہ کيس بوٽ جي کڙيءَ سان ڌڪ انھي پاسي هنيو وڃي، جنھن جو هوءَ پوريءَ طرح بچاءُ ڪري نہ سگهي، اهائي حالت هئي، جنھن ۾ منھنجي وڏي ڌيءَ وڪوڙيل هئي ۽ کيس ڌڪ هنيا پئي ويا، سڄو منھن لعل هوس پر همت ۾ برجستي هئي، ۽ ”سھڻي راند“ ”سھڻي راند“ جا واڪا اهڙي تہ دلسوز ۽ بلند آواز ۾ ٿي ڪيائين، جو اهي هوند ٻڌندڙن کي ڪنن ۾ تاڙيون وجهي ڇڏين، انھيءَ وقت هڪ وڏو مونھارو پيدا ٿيو، ڇا ڪاڻ تہ اسان جون واقفڪار ٻہ شھري عورتون ”بيگم“ بلئرني“ ۽ ”مس ڪارولينا ولھلمينا اميليا سڪيگس“ اندر گهڙيون. منھنجي ڌيءَ جي جيڪا حالت هئي، ان جو احوال ڪري سگهجي ٿو، مگر اهو احوال هڪ بيکارڻ جي احوال جھڙو ٿيندو، اهڙي اعليَ نسل واريون عورتون اسان کي هن قسم جي ذليل حالت ۾ ڏسن ، ان کان موت ڀلو آهي، ”مسٽر فلمبرو“ جي رٿ موجب اهڙيءَ قسم جي رواجي راند کان وڌيڪ ٻي ڪا بہ چڱي راند ٿي نٿي سگهي، اسين ڪجهہ وقت لاءِ زمين تي کتل پئي ڏسڻ ۾ آيا سون ڄڻ تہ واقعي حيرت ۾ پنڊ پھڻ ٿي پيا هئاسون.
جيئن تہ انھن عورتن اسان جيءَ ملاقات لاءِ اسان جي گهر آيون هيون ۽ اسان کي گهر ۾ جاچي پوءِ اسان جي پويان اتي آيون هيون، ”اوليويا“ اسان جي پاران اڳواڻ ٿي ڳالھائڻ جو ڪم پاڻ تي کنيو ۽ سڄو احوال مختصر نموني فقط ائين چوڻ سان ڏنو تہ ؛ ”اسين گهوڙن تان ڪري پيا هئاسون.“ انھي احوال سندن دلين تي گهڻو اثر ڪيو، پر جڏهين کين ٻڌايو ويو تہ اسان کي ڪا بہ تڪليف نہ پھتي، تڏهن هو دلئون خوش ٿيون، پر جڏهن کين وري ٻڌايو ويو تہ اسين خوف کان ڄڻ مري ويا هئاسون، تڏهن تمام گهڻو غمگين ڏسڻ ۾ آيون، مگر جڏهن معلوم ٿين تہ اسان جي رات تمام خير خوبيءَ سان گذري، تڏهن کين وري بہ گهڻي خوشي ٿي، هنن منھنجي ڌيئرن لاءِ ازحد گهڻي مروت ڏيکاري، اڳئين ڏينھن تي سندن هلت تند مزاجيءَ واري هئي، مگر هن وقت هو تمام گهڻو خوش مزاج هيون، هنن دل سان وڌيڪ جٽاءُ ڪندڙ واقفيت جي خواهش ٿي ڪئي، ”بيگم بلئرني“ خاص طرح ”اوليويا“ سان پيوند رکندڙ هئي ۽ ”مس ڪارولينا ولھلمينا اميليا سڪيگس “ (آءٌ سڄو نالو ڏيڻ پسند ڪندو آهيان) سندن ڀيڻ ۾ گهڻو چاھہ ٿي ورتو، انھن ٻنھي عورتن سندن وچ ۾ ٿيندڙ گفتگو جي حمايت ٿي ڪئي ۽ منھنجي ڌيئرن ماٺ ۾ ويٺي سندن اعليٰ تعليم جي واکاڻ ڪئي، جيئن تہ هرڪو پڙهندڙ جيتوڻيڪ پاڻ کڻي فقير هجي، مگر وڏي درجي وارن جي گفتگو ۽ اميرن، اميرياڻين، جنگي جوڌن جي آکاڻين ٻڌڻ جو شوقين ٿيندو آهي، تنھن ڪري آءٌ ضرور اجازت گهرندس تہ کيس ان گفتگو جو پڇاڙي وارو حصو ٻڌايان.
مس سڪيگس چيو: ”مون کي ان احوال جي جيڪا سموري خبر آهي سان هيءَ آهي، پوءَ اها سچي هجي يا ڪوڙِ، پر پنھنجي بيگم صاحبہ کي خاطري ڏيئي سگهان ٿي، تہ سڀئي موجود ماڻھو حيرت ۾ هئا، امير صاحب کيس پرچائڻ جا سڀئي طريقا استعمال ڪيا، منھنجي سانئڻ روئڻ ۾ اچي پيئي، نيٺ ”سر ٽامڪن“ ، پنھنجي تلوار ڪڍندي قسم کنيو تہ ” هو پنھنجي رت جي آخري ڦڙي تائين سندس ئي هوندو.“
”ٺيڪ“ اميرياڻيءَ جواب ڏنو، ”آءٌ چئي سگهان ٿي تہ نواب صاحب جي بيگم ”ڊچيس“ ڪڏهن بہ انھيءَ ڳالھہ جي نسبت مون کي ڪو ڀڻڪو بہ ڪو نہ ٻڌايو، مون کي يقين آهي تہ هو مون کان ڪا بہ ڳالھہ ڳجهي نہ رکندي آهي، تون ان حقيقت جيترو ڀروسو رکي سگهي ٿي، تہ ان کان پوءِ ايندڙ ڏينھن تي نواب پنھنجي ڪمري جي خدمتگار کي ٽي دفعا واڪا ڪري سڏ ڪيا، ”جرنيگان..... جرنيگان.... جرنيگان! “ منھنجي جنگي جوڌي جي خطاب واري ڦيٿ کڻي اچ.“
هن احوال ڏيڻ کان اڳ مون کي ”مسٽر برچل“ جي اڻ سھائيندڙ هلت جو احوال ڏيڻ گهربو هو، هو هن گفتگو جي عرصي ۾ باھہ ڏانھن منھن ڪيو ويٺو هو ۽ هر هڪ جملي جي اختمام تي واڪو ڪري چوندو رهيو، ”بيوقوفي“ هيءُ هڪ اهڙو اصطلاح هو، جنھن اسان سڀني کي ناراض ٿي ڪيو ۽ گفتگو جي وڌندڙ روح کي پڻ ڪجهہ قدر جهڪو ڪري ٿي ڇڏيائين.
اسان جيءَ اميرياڻيءَ سلسلھ ڪلام جاري رکندي چيو، ”منھنجي پياري ”سڪيسگس“ ”ڊاڪٽر برڊاڪ“[3] انھي موقعي تي جيڪي شعر ٺاهيا هئا، انھن جي چوپڙي ۾ ان ڳالھہ بابت ڪو بہ ذڪر آيل نہ آهي“ (بيوقوفي)
”مس سڪيگس“ چيو آءٌ انھي تي حيران آهيان، ڇا ڪاڻ تہ جيئن تہ هو صرف وندر واسطي لکي ٿو، تنھن ڪري ڪا ڳالھہ ورلي ڇڏي ڏئي ٿو، پر اوهين نوازش فرمائي مون کي اها چوپڙي ڏسڻ لاءِ ڏيندا؟“ ....... (بيوقوفي....)
اسان جيءَ اميرياڻيءَ جواب ڏنو، ”منھنجي پياري سھيلي ڇا تون سمجهين ٿي، تہ اهڙيون شيون مون سان متعلق آهن؟“ جيتوڻيڪ ان ۾ شڪ ۽ شبھو نہ آهي، تہ اهي خاطريءَ ڪرڻ لاءِ تمام ضروري آهن ۽ ان لاءِ آءٌ پاڻ کي ڪجهہ قدر منصف سمجهان ٿي، ڪم از ڪم مون کي خبر آهي تہ موکي ڪھڙي شي خوش ڪري ٿي. اها حقيقت آهي تہ آءٌ هميشہ ”ڊاڪٽر بڊاڪ“ جي ننڍين تصنيفين کي پسند ڪندي هيس، ڇا ڪاڻ تہ جيڪي هو اسان جي پياري اميرياڻي ”هئنوئر شڪائر“ ۾ ڪن ٿا ان کانسواءِ اتي جو ڪو بہ احوال بغير فطرت جي تمام گهٽ درجي جي لغويات جي ٻيو ڪو بہ منجهن شايع نٿو ٿئي. اميرياڻيءَ زندگيءَ بابت تہ ذرو بہ احوال ان ۾ موجود نہ آهي_“ (بيوقوفي......)
ٻيءَ وراڻي ڏني، ”بيگم صاحبہ جن کي عورتن جي مخزن ۾ پنھنجي ڏنل مضمونن کي عليحدو ڪرڻ گهرجي ڇا آءٌ اميد ڪريان، تہ توهين چوندو تہ ان ۾ ڪا بہ هيٺائين درجي جي زندگيءَ واري ڳالھہ نہ آهي؟ پر آءٌ سمجهان ٿي تہ انھي رسالي مان اسان کي ٻيو ڪجهہ بہ وڌيڪ حاصل ٿيڻو نہ آهي(بيوقوفي....!!
بيگم چيو: ”ڇو منھنجي پياري تو کي خبر آهي تہ منھنجي پروف پڙهندڙ ۽ هم صحبت ”ڪئپٽن روچ“ سان شادي ڪرڻ سبب مون کي ڇڏي ويئي آهي.
جيئن تہ منھنجون اکيون مون کي پاڻ لکڻ جو ڪم برداشت ڪرڻ نٿيون ڏين، تنھن ڪري آءٌ ڪجهہ وقت کان ٻيءَ جي ڳولا ۾ آهيان، مون کي خاطري آهي تہ هڪ تربيت يافتہ بااخلاق ڇوڪري جا لکي پڙهي ۽ سوسائٽي ۾ سٺي هلت هلي سگهي ٿي، ان لاءِ ساليانو ٽيھه (30) پائونڊ تمام گهٽ وظيفو آهي، تنھن ڪري هڪ مناسب ماڻھو هٿ ڪرڻ سولو ڪم نہ آهي، شھر وارين ڇوڪرين مان تہ ڪنھن هڪ جي بہ پوري خاطري ٿي نٿي سگهي. (بيوقوفي...)
مس سڪيگس چيو، ”تجربي مان مون کي پڻ اهڙي ڄاڻ پيئي آهي تہ شھري ڇوڪريون ڪارائيتون نہ ٿينديون، گذريل اڌ سال ۾ منھنجون جيڪي ٽي ساهڙيون هيون، انھن مان هڪ سڄي ڏينھن ۾ هڪ ڪلاڪ سنئين سڌي ڪم ڪرڻ کان انڪار ڪيو، ٻيءَ 25 گينيون تمام ٿورو ساليانو پگهار سمجهيو ۽ ٽينءَ کي آءٌ ڪڍي ڇڏڻ تي مجبور ٿي پيس، ڇا ڪاڻ تہ مون کي شڪ پيو تہ سندس سرڪاري پادريءَ سان خراب تعلق هو، منھنجي پياري خاتون، ”بلئرني“ اخلاق، اخلاق ڪيتري بہ قيمت رکي سگهي ٿو، مگر هڪ با اخلاق ماڻھو ڪٿان ملي سگهندو؟“ (بيوقوفي.........)
سارو وقت منھنجي زال جو سمورو ڌيان سندن انھيءَ گفتگو هو، پر انھي جي پڇاڙيءَ واري حصي کيس خاص طرح سخت پريشان ڪيو، ساليانو ٽيھه پائونڊ ۽ پنجويھه گينيون ڇاونجاھہ پائونڊن ۽ پنجن شلنگن جي برابر هئا ۽ اهي سڀ (پئسا) سھولت سان ملي سگهيا ٿي ۽ تمام سولائيءِ سان ڪٽنب کي حاصل ٿي سگهيا ٿي، منھنجي زال منظوريءَ لاءِ ڪجهہ ساعت منھنجي نگاهن کي چڪاسيو، حقيقت قبول ڪجي تہ آءٌ انھي راءِ جو هوس، تہ اهڙيون ٻئي جڳهيون منھنجي ٻنھي ڌيئرن لاءِ مڪمل طرح لائق آهن، تنھن کان سواءِ اهو پڻ ويچار ڪيم، تہ جيڪڏهن زميندار کي منھنجيءَ وڏيءَ ڌيءَ سان ڪجهہ بہ سچو پچو پيار هوندو، تہ سندس لاءِ هي رستو تمام سھڻو (ٿيندو) جنھن جي وسيلي هو منھنجي ڌيءَ کي خوش نصيب بڻائي سگهندو، تنھن ڪري منھنجي زال ان راءِ جي هئي، تہ جيتوڻيڪ اها خاطري نہ آهي، تہ کين اهي جايون ملن يا نھ، تہ بہ اسان کي اهڙن فائدن کان محروم رهڻ نہ گهرجي، هن ڪٽنب جي پاران شد مد سان ڳالھائڻ جو ڪم پنھنجي ذمي کنيو، هن چيو، ”مون کي اميد آهي تہ اوهين هيءَ منھنجي گستاخي معاف ڪنديون. اها حقيقت آهي تہ اسان کي اهڙين نوازشن تي دعويٰ رکڻ جو ڪو بہ حق نہ آهي، پر تڏهن بہ پنھنجي ٻارن کي دنيا ۾ ترقي ڏيڻ جي تمنا منھنجي لاءِ فطري آهي ۽ مون کي ائين چوڻ جي بہ جرائت ٿيندي تہ ڪم از ڪم ٻھراڙي ۾ انھن کان وڌيڪ تعليم ۽ لياقت واري ٻي ڪا بہ ڇوڪري نہ آهي، اهي لکي پڙهي ۽ حساب ڪتاب رکي سگهن ٿيون، سئي جو ڪم ڄاڻن ٿيون، عمدي ڀرت جا جدا جدا قسم ۽ هالو چالو ڪم جا سڀ نمونا ڄاڻن ٿيون، تنھن کان سواءِ هو ڄاري، نوڪون ۽ جهالرون ٺاهي سگهن ٿيون ۽ ڪجهہ موسيقي پڻ ڄاڻن ٿيون،هو ننڍا ڪپڙا تيار ڪري سگهن ٿيون۽ ٿلھي ڪپڙي تي ڀرت جو ڪم ڪرڻ ڄاڻن ٿيون، منھنجي وڏي ڌيءَ پنن جا گل ٺاهي سگهي ٿي ۽ منھنجيءَ ننڍي ڌيءَ کي پتن وسيلي نصيب ٻڌائن جو تمام سھڻو رستو آهي. (بيوقوفي................)
جڏهن منھنجي زال پنھنجي هيءَ فصاحت ڀريل سھڻي گفتگو ختم ڪئي، تڏهن ٻنھي عورتن ڪجهہ منٽن لاءِ هڪ ٻئي ڏانھن شڪ ۽ اهميت جي نگاهن سان نھاريو، آخر ڪار ”مس ڪارولينا ولھلمينا اميليا سڪيگس“ هن پڌري ڪرڻ جي عنايت ڪئي، تہ هوءِ هن ٿوريءَ واقفيت هوندي بہ اهو رايو ڏئي سگهي ٿي، تہ اهي نوجوان عورتون اهڙيءَ مشغوليءَ لاءِ نھايت لائق ڏسڻ ۾ آيون ٿي، هن منھنجيءَ زال کي مخاطب ٿي چيو،” پر بيبي صاحبھ، هن قسم جي ڪم لاءِ انھن جي اخلاقن جي پوريءَ چڪاس ۽ هڪ ٻئي جي واقفيت جي ضرورت آهي.“ هن سلسلي ڪلام جاري رکندي چيو، ”بيبي، مون کي هنن نوجوان عورتن جي اخلاق، سياڻپ ۽ شعور ۾ ڪو رتيءَ جيترو بہ شڪ نہ آهي، مگر نوريءَ ڏيڻ جو اهو هڪ طريقو آهي، يقيناً اهو ئي هڪ طريقو آهي، جنھن موجب اهڙا ڪم ڪجن ٿا.“
منھنجيءَ زال اميرياڻيءَ جي شڪن ئي ائين چوندي گهڻو پسند ڪيو، تہ هوءَ پاڻ بہ خود شڪي ٿيڻ لائق هئي ۽ اميرياڻيءَ کي سڀني پاڙيسرين ڏانھن پنھنجي ڌيئرن جي اخلاق بابت خبر لھڻ لاءِ رجوع ڪيائين، مگر اسان جي اميرياڻيءَ ان کي غير ضروري سمجهي انڪار ڪيو، هن چيو تہ منھنجي سئوٽ ”ٿارنھل“ جي سفارش ڪافي ٿيندي ۽ ان تي اسان پنھنجي عريضيءَ جو مدار رکيو.
________________
[1] ميڪالمس شام؛ Me chaelmas eve ميڪالمس جي ڏينھن کان اڳئين ڏينھن جي شام جا 28 سيپٽمبر تي ٿيندي آهي، اهو جو ڏينھن عيسائن جو هڪ پاڪ ڏينھن آهي، ميڪالمس شام تي عيسائي خوشيون ڪندا آهن ۽ سڄي شام راندين روندين ۽ محبت جي سوغاتن موڪلڻ ۽ وٺڻ ۾ صرف ڪندا آهن.
[2] سوپاريون ساڙڻ؛ (Burn nuts) اتر انگلينڊ ۽ اسڪاٽلينڊ ۾ هيءَ هڪ جهوني رسم هوندي هئي ۽ ميڪالمس شام تي ادا ڪئي ويندي هئي. ”رابرٽ بزنس“ (Robert Burns) پنھنجي نظم ۾ ٻڌائي ٿو، تہ اها هڪ نھايت دلچسپ رسم هئي.
[3] ڊاڪٽر برڊاڪ: هيءُ انگلينڊ جو هڪ ناليوار شاعر ٿي گذريو آهي.