باب سورهون: ڪٽنب جون حرفتون
منھنجي زال ۽ ڌيئرون جڏهن پاڙيسري ”فلمبرو“ وارن وٽ ملاقات تي ويون، تڏهن ڏٺائون تہ ان ڪٽنب تازو پنھنجون صورتون هڪ نقاش کان نقش ڪرايون هيون، اهو نقاش ٻھراڙي ۾ مسافري ڪري رهيو هو ۽ 15 شلنگن في مورت جي حسان ساب مورتون نقش ڪيائين ٿي. جيئن تہ اسان جي ڪٽنب ۽ هن جي ڪٽنب جي وچ ۾ گهڻي عرصي کان مذاق جي رقابت چالو هئي، تنھن ڪري اسان جي دل اسان جي مٿان ٿيل ڳجهيءَ فوقيت کان آگاھہ ٿي ۽ منھنجي منع ڪرڻ جي باوجود اهو پڪو ارادو ڪيو ويو تہ اسان کي پڻ پنھنجون صورتون نقش ڪرائڻ گهرجن، نقاش کي ڪم سان لڳائڻ کانپوءِ اسان جو ٻيو ويچار پنھنجي مذاق کي بلند درجي تي ڏيکارڻ جو هو، جيتري قدر اسان جي پاڙيسريءَ جي ڪٽنب جو احوال آهي، تہ ان ۾ ست ماڻھو هئا ۽ کين ستن سنگتڙن سان مشابھت ڏيئي نقش ڪيو ويو هو اهو هڪ اهڙو نقش هو جو دلچسپي کان بلڪل خالي هو، جاندارن ۾ اهڙي ڪا جنس ئي ڪونھي ۽ ڪابہ اهڙي ملاوت دنيا ۾ نہ آهي، اسان پاڻ کي ڪنھن اعليٰ طريقي نقش ڪرائڻ جا خواهشمند هئاسون، ۽ گهڻن بحثن کان پوءِ آخرڪار يڪراءِ هن فيصلي تي آياسون، تہ اسين سڀ گڏ هڪ تاريخي ڪٽنب مٽل نقش ڪيا وڃون، جيئن تہ سڀئي ڪٽنب هڪ ئي مورت ۾ نقش ڪيا ويا هئا، انھيءَ ڪري اسان سڀني لاءِ پڻ صرف هڪ فريم ڪم اچي سگهي ٿي، ۽ اهو وڌيڪ سستو ۽ ان سان گڏ وڌيڪ عمدو بہ ٿيڻو هو، جيئن تہ اسين ڪو تاريخي مضمون يڪدم دل تي آڻي سن سگهياسون، انھي ڪري اسان مان هر هڪ پنھنجي خيال موجب تاريخي شخصيتن مان ڪنھن بہ هڪ جي حيثيت ۾ نقش ٿيڻ تي راضي ٿيو، منھنجي زال ”زهره“[1] جيئن نقش ٿيڻ جي خواهش ڪئي ۽ نقاش پنھنجن هٿن کي سندس وارن ۽ ڇاتيءَ تي لڳائڻ ۾ ڪنجوس نہ هو، سندس ٻئي پٽ سندس پاسي ۾ ”محبت جي ديوتائن“[2] جي شڪل ۾ نقش ٿيل هئا، ۽ آءٌ وري پنھنجي جبي ۾ ملبوس ٿيس ”وهسٽن“ جي مخالف وارن ڪتابن سان اتي حاضر هوس، ”اوليويا“ گلن جي ٻاري تي هٿ ۾ هڪ چھبڪ کڻي ويٺل سون سان مڙهيل سائي جبي ۾ هڪ لڙائي ڪندڙ يوناني عورت وانگر نقش ٿيڻي هئي، ”صوفيا“ ايترين گهڻين رڍن سان نقش ٿيڻي هئي، جيتريون نقاش نقش ڪري ٿي سگهيو، ۽ ”موزز“ پنھنجي کنڀ لڳل ٽولي سان نقش ٿيڻو هو، اسان جي مذاق زميندار کي ايترو تہ خوش ڪيو، جو هن پاڻ کي اسان جي ڪٽنب جي هڪ ڀاتيءَ وانگر ”سڪندراعظم“[3] جي نشان سان ”اوليويا“ جي پيرن وٽ ان ۾ نقش ٿيڻ تي زور ڏنو. اسان سڀني سندس هن خواهشن کي اسان جي ڪٽنب ۾ سندس گڏجڻ جي تمنا جو هڪ دليل ڪري سمجهيو ۽ کيس انڪار ڪري نہ سگهياسون، آخر نقاش کي ڪم سان لڳايو ويو، جيئن تہ هن مسلسل توجهہ ۽ تڪڙ سان ڪم ڪيو، تنھن ڪري اهو سمورو نقش چئن ڏينھن کانپوءِ بہ گهٽ عرصي ۾ پورو ٿيو، نقشو وڏو هو ۽ هي ضرور قبول ڪرڻ گهرجي تہ نقاش پنھنجي رنگن ۾ ڪابہ ڪوتاهي نہ ڪئي هئي، جنھن لاءِ منھنجي زال سندس تعريف ڪئي ۽ اسين سڀئي سندس هنر جي تڪميل کان راضي هئاسون، پر هڪ بدبختيءَ جي حالت جا هاڻي نھايت مايوسيءَ سان اسان کي هري آئي، تيستائين اسان جي دل تي نہ آئي، جيستائين مورت، پوري ٿي، نقش ايڏو تہ وڏو هو، جو اسان کي گهر ۾ ان جي رکڻ جي جاءِ ڪا نہ هئي، اهڙي نقطي کي اسين ڪيئن نظرانداز ڪري سگهياسين، اها هڪ خيال ۾ نہ اچڻ جھڙي ڳالھہ آهي، پر خاطري آهي تہ اسان سڀ گهڻي قدر ٺڳجي ويا هئاسون، تنھن ڪري مورت جيئن اسان اميد ٿي ڪئي تيئن اسان جي آڪڙ کي وڌائڻ جي بدران، نھايت ذلت ڀريي نموني رڌڻي جي ڀت کي ٽيڪ ڏياري رکي ويئي، جتي ٿلھي سڻيءَ جي ڪپڙي کي پکيڙيو، ۽ نقش ڪيو ويو هو، تصوير ڪنھن بہ دروازي وچان نڪرڻ کان گهڻو وڏي ۽ سڀني پاڙيسرين لاءِ هڪ چرچو هئي، هڪ ان کي ”رابنسن ڪروزو“[4] جي کڄي سگهڻ کان وڏي ٻيڙيءَ سان مشابھت ڏني، ٻئي وري چيو تہ اها شيشي ۾ پيل ڍيري سان وڌيڪ مشابھت ٿي رکي، ڪنھن عجب کاڌو، تہ اها ٻاهر ڪيئن نڪري سگهندي، پر اڃا بہ گهڻن عجب کاڌو تہ اها ڪيئن اندر وڃي سگهي. انھيءَ نقش جيتوڻيڪ ڪن ماڻھن ۾ ٺٺوليءَ کي ڀڙڪايو، مگر گهڻن جي دلين ۾ بغض وارا خيال پڻ اڀاريا، زميندار جو اسان سان گڏ تصوير ۾ موجود هئڻ هڪ نھايت وڏيءَ عزت جي ڳالھہ هئي، ۽ اها يقيناً حسد کان بچي نٿي سگهي، اهڙيون بدنامي جھڙيون روشون اسان سان هلڻ لڳيون ۽ اسان جو آرام بہ مسلسل انھن ماڻھن جي ڪري ڦٽڻ لڳو، جي دوستن وانگر اسان کي اهي ڳالھيون ٻڌائڻ ايندا هئا، اهي خبرون اسين هميشہ حوصلي واري مزاج سان دل ۾ رکندا هئاسون، جيئن تہ بدناميءَ جھڙي ڳالھہ مخالفت سان درست ڪئي ويندي آهي، انھيءَ ڪري اسين وري هڪ دفعو وڌيڪ پنھنجن دشمنن جي بدخواهيءَ کي ٽارڻ لاءِ صلاح مصلحت ڪرڻ لڳاسون، اسين آخر هڪ اهڙي ٺھراءِ تي پھتاسون، جنھن ۾ ايتري تہ گهڻي حرفت رکيل هئي، جو اهو مون کي اصل پسند نہ پيو، جيئن تہ اسان جو مقصد هو تہ ”مسٽر ٿارنھل“ کليءَ طرح ”اوليويا“ سان شاديءَ ڪرڻ جي تمنا جي پڌرائي ڪري انھي ڪري منھنجيءَ زال سندس پڪ وٺڻ لاءِ مڪر ڪري کانئس ”اوليويا) جي لاءِ مڙس جي چونڊ بنسبت صلاح پڇڻ جو ڪم پاڻ تي کنيو، اهو پڻ فيصلو ڪيو ويو تہ جيڪڏهن اهو کيس ڪنھن پڌرائي لاءِ آماده ڪرڻ ۾ ڪافي نہ ڏٺو، ويو تہ هو. ”ٿارنھل“ جي خلاف تيار ڪيل رقيب سان شادي ڪندي، جيڪڏهن هو کيس هٿ ڪرڻ لاءِ ان کي پنھنجي کليءَ پڌرائي سان نہ روڪيندو، اها هڪ اهڙي تجويز پيش ڪئي ويئي هئي، جنھن جي جيتوڻيڪ آءٌ زوردار مخالفت ڪري نہ سگهيس، تہ بہ ان کي پوري طرح پسند بہ نہ ڪيم.
ٻئي دفعي جڏهن ”مسٽر ٿارنھل“ اسان سان ملاقات ڪرڻ آيو، تڏهن منھنجو ڌيئرون پنھنجي ماءُ کي سندس تجويز کي عمل ۾ آڻڻ لاءِ وجهہ ڏيڻ خاطر وچ مان هٽي ويون ۽ ڪوٺيءَ ۾ وڃي ويٺيون ، جتان سموري گفتگو ٻڌي سگهيون ٿي، منھنجيءَ زال قابليت سان پنھنجيءَ تجويز کي پيش ڪيو، هن چيو تہ ”فلمبرو“ وارين ڇوڪرين مان هڪڙيءَ کي نھايت عمدو مڙس ملڻ وارو آهي، جو هنن ”مسٽر ٿارنھل“ ”مسٽر اسپينڪر“ کي ان لاءِ چونڊيو آهي،“ زميندار جي هائو ڪرڻ تي هن چيو ”اهي ڇوڪريون جي دنيادار آهن، انھن کي سٺن مڙسن ملڻ جي خاطري آهي، مگر رب سائين شال انھن ڇوڪرين جي واهر ڪري جي سندن اثر ۾ آهن، ”مسٽر ٿارنھل“ ! هن خود غرضيءَ جي زماني ۾ حسن ڪھڙي معنيٰ رکي ٿو؟ يا هن دنيا ۾ هي سڀئي فضيلتون ۽ خوبيون ڪھڙي معنيٰ رکن ٿيون؟ ان جو خيال نہ آهي، تہ هوءَ ڪھڙي آهي، مگر پڇا صرف اها آهي، تہ هن کي ڇا آهي.“
هن جواب ڏنو، ”آءٌ توهان جي سٺي راءِ کي تمام گهڻو پسند ٿو ڪريان ۽ اوهان کي دلجاءِ ٿو ڏيان تہ جيڪڏهن آءٌ بادشاھہ هجان ها ، تہ شاديون ڪنھن ٻئي نموني ٿين ها، سچ پچ تہ اهو وقت انھن ڇوڪرين لاءِ تمام گهڻيون خوشيون آڻيندڙ ٿي پوي ها، جي دولتمند نہ آهن، اسان جون هي ٻہ نوجوان ڇوڪريون پھريون ئي هجن ها، جن لاءِ آءٌ هوند تمام لائق مڙس هٿ ڪريان ها، منھنجي زال جواب ڏنو، ”هائو سائين، توهان نھايت خوش مزاج ٿيڻ جي نوازش ڪئي آهي، آءٌ پڻ چاهيان ٿي، تہ آءٌ هوند راڻي هجان، ۽ پوءِ معلوم ڪريان تہ منھنجي ءَ وڏيءَ ڌيءَ کي مڙس لاءِ ڪٿي اميد رکڻ گهرجي، پر هاڻي جيئن تہ توهان منھنجي ڌيان تي اها ڳالھہ آندي آهي، تنھن ڪري ”مسٽر ٿارنھل“ سچي پچي ٻڌاءِ تہ ڇا تون ان جي لاءِ مون کي ڪنھن لائق خاوند جي صلاح ڏيئي نٿو سگهين،؟ هوءِ هن وقت اڻويھن سالن جي، ڪافي وڏي چڱي تعليم يافتہ آهي، ۽ منھنجيءَ نماڻي راءِ موجب منجهس ڪنھن بہ قسم جي لياقت جي گهٽتائي نہ آهي.“
هن جواب ڏنو،”خاتون، جيڪڏهن مون کي چونڊ ڪرڻي هجي تہ آءٌ هوند هڪ اهڙو شخص هٿ ڪريان، جيڪو سڀني فضيلتن جو مالڪ هجي ۽ جيڪو هڪ ملائڪ کي خوش رکي سگهي، اهو شخص جو سياڻپ، دولت، اعليٰ: مزاج ۽ سچائيءَ وارو آهي، اهو ئي منھنجيءَ راءِ موجب، سندس لائق خاوند ٿيندو،“ منھنجي زال چيو، ”هائو سائين، پر توهان کي ڪنھن اهڙي شخص جي خبر آهي؟“ هن جواب ڏنو تھ.”خاتون اهڙو ڪو بہ ماڻھو هٿ ڪرڻ ناممڪن آهي، جو هن جي خاوند ٿيڻ جي لائق هجي، هوءَ ڪنھن ماڻھوءَ جي قبضي ۾ اچڻ کان وڌيڪ اهميت وارو خزانو آهي، هوءَ هڪ ديوي آهي، منھنجي روح جو قسم منھنجيءَ سمجهہ موجب هو هڪ ملائڪ آهي.“ ”افسوس ! ”مسٽر ٿارنھل“ تون صرف منھنجيءَ ڇوڪريءَ کي پڏائين ٿو، پر اسين کيس تنھنجي هڪ ان ڍل ڀروءَ سان شاديءَ ڪرائڻ تي ويچار ڪري رهيا آهيون، جنھن جي ماءُ ٿورو وقت ٿيو آهي، تہ مري ويئي آهي۽ جنھن کي هينئر گهر جي ڪاروبار هلائيندڙ جي ضرورت آهي، توهان کي خبر آهي تہ منھنجو مطلب ڪنھن سان آهي؟ هڪ نواجوان ”وليمس“ هاري هو، کيس سکيو رکي سگهي ٿو ۽ هن ڪيترائي دفعا شاديءَ لاءَ درخواستون ڪيون آهن.(اها هڪ حقيقت هئي). آءٌ نھايت گهڻو خوش ٿيندس، جيڪڏهن اسان جيءَ هن چونڊ تي اسان کي توهان جي منظوري ملندي! هن جواب ڏنو، ”ڇا خاتون منھجي منظوري! منھنجي منظوري هڪ اهڙيءَ چونڊ تي! هر گز نھ. ڇا! ايتري حسن، عقل ۽ نيڪيءَ کي هڪ اهڙي ماڻھوءَ مٿان قربان ڪيو وڃي، جو نعمت کان نا آشنا آهي! مون کي معاف ڪجو، آءٌ ڪڏهن بہ اهڙو بي انصافيءَ جو وهانءَ پسند ڪري نٿو سگهان، مون کي ان لاءِ ڪي پنھنجا دليل آهن.“ ”ڊيبورا“ واڪو ڪري چيو، ”سچ پچ تہ سائين، جيڪڏهن اوهان کي ڪي پنھنجا دليل آهن، تہ پوءِ اهو ٻيو معاملو آهي، پر مون کي انھن دليلن معلوم ڪرڻ تي خوش ٿيڻ گهرجي.“ خاتون، مون کي معاف ڪريو“. هن وراڻي ڏني، ”اهي ڳولي لھڻ کان گهڻو اونھو پيل آهن، (پنھنجو هٿ ڇاتيءَ تي رکي) اهي هتي جڙ لڳل ۽ دفن ٿيل آهن.“
سندن وڃڻ کانپوءِ اسان جي عام مصلحت ڪرڻ تي، اسين پنھنجو ادانزو لڳائي نہ سگهياسون، تہ سندس اهڙن عمدن، جذبن جو مطلب ڪھڙو هو، ”اوليويا“ انھن کي اعليٰ شوق جا مثال ڪري سمجهيو، پر آءٌ اهڙي وڏي اميد رکندڙ نہ هوس، مون کي ڪافي پڌرو ڏسڻ ۾ آيو، تہ انھن ۾ شادي کان وڌيڪ عشق جو مقصد هو، جيتوڻيڪ اهي اسان کي ڪھڙا بہ نيڪ شگون ڏيندڙ هئا، مگر اهو ارادو ڪيو ويو تہ “وليمس“ هاري، جنھن ٻھراڙيءَ ۾ منھنجي ڌيءَ جي آمد کان وٺي کيس شاديءَ لاءِ آڇون ڪرڻ شروع ڪيون هيون، ان جي تجويز کي عمل ۾ آندو وڃي.
______________
[1] زهر (Venus) هي هڪ سعد گره سمجهيو ويندو آهي، کيس عشق ۽ محبت جي ديوي ڪوٺيو ويندو آهي.
[2] محبت جو ديوتا (Cupid) يوناني ڏند ڪٿائن موجب عشق کي هڪ انڌي ڇوڪرسان تمثيل طور پيش ڪيو ويندو آهي، ان خيالي ڇوڪر کي هٿ ۾ تير ڪمان آهي، جڏهن اهو تير چٽيندو آهي، تڏهن هڪ ٻئي انسان تي عاشق ٿي پوندو آهي.
[3] سڪندر اعظم (Alexander the great) (356 ق.م کان 323 ق. م تائين) هيءُ مقدونيا جو بادشاھہ هو، هن ساري دنيا فتح ڪرڻ جو ارادو ڪيو ۽ ان کي عملي جامي پھرائڻ لاءِ هن جدا جدا ملڪن تي ڪاهون ڪيون، هندستان پڻ سندس ڪاھہ کان بڇيل نہ هو.
[4] رابنسن ڪروزو؛ هن جو احوال باب ستين ۾ صفحي 55 جي حاشيہ [2] ۾ ڏنو ويو آهي.