باب ستاويھون: ساڳيو مضمون هلندڙ
مون وراڻي ڏني، ”مون کي معاف ڪريو، اهي ڪيتري قدر بہ کڻي پسست پيل آهن، مگر هو اڃا تائين مرد آهن۽ اهو ئي منھنجن انھن پيارن تي سٺي ۾ سٺو لقب آهي، ردٿيل سٺي صلاح ڏيندڙ جي دل کي وڌيڪ مالا مال ڪرڻ لاءِ موٽي ٿي ۽ جيتوڻيڪ اها هدايت، جا آءٌ کين ڏيان ٿو، سا انھن کي کڻي درست نہ بہ ڪري، تڏهن بہ اها يقينا مون کي درست ڪندي، جيڪڏهن اهي منھنجا ڪم نصيب ٻچا، شھزادا هجن ها، تہ جيڪر هزارين ماڻھو انھن جي مذهبي رهنما ٿيڻ لاءِ تيار ٿين ها- مگر منھنجيءَ راءِ مطابق اها دل جا ترم ۾ دفن ٿيل آهي، سان اهڙي ئي بي بھا آهي. جھڙي تخت تي براجمان ٿيل. هائو، منھنجا پيارا جيڪڏهن انھن سڀني کي درست ڪري سگهيس تہ ڪندس، شايد اهي سڀئي مون کي نہ ڌڪارين، ممڪن آهي تہ آءٌ ان گرداب مان صرف ڪنھن هڪ کي جهلي سگهان ۽ اهو هڪ وڏو فائدو ٿيندو، ڇا ڪاڻ تہ ڌرتيءَ تي اهڙو ڪو هڪ هيرو آهي جو اهڙو املھہ هجي، جھڙو انسانذات جو روح ائين چوندي مون کين ڇڏيو، ۽ عام جيل ڏانھن ويس اتي مون قيدين کي ڏاڍو خوش ۽ منھنجيءَ تشريف آوريءَ لاءِ منتظر ڏٺو، هر هڪ ڊاڪٽر جي مٿان ٺٺوليءَ ڪرڻ لاءِ ڪنھن نہ ڪنھن حرفت سان تيار هو، اهڙيءَ طرح جڏهن آءٌ وعظ شروع ڪري رهيو هوس، تڏهن هڪ منھنجي جڙتو وارن کي آڏو ڦيرايو، ڄڻ تہ اتفاق سان ۽ پوءِ معافي گهريائين ۽ ٻيو ڪجهہ مفاصلي تي بيٺو هو، ۽ کيس ڏندن وچان ٿڪڻ جو هنر هو، تنھن اهڙي طرح ٿڪ اڇلي، جو اها منھنجي ڪتاب تي اچي ڪري ، ٽيون (آمين) اهڙي اثرائتي نموني ۾ چوڻ لڳو، جو گويا ٻين کي کي گهڻو خوش ٿي ڪيائين. چوٿين منھنجي کيسي مان لڪائي عينڪ ڪڍي ورتي، پر اتي ٻيو هڪڙو بيٺل هو، جنھن جيءَ حرفت سڀني کي ٻين کان وڌيڪ خوشي ٿي ڏني، ڇا ڪا ڻ تہ جنھن طريقي ۾ مون ڪتاب ميز تي رکيا هئا، سو نمونو ڏسي هن نھايت چالاڪيءَ سان هڪڙوءَ ڪتاب کڻي ورتو ۽ ان جي جاءِ تي هڪڙو پنھنجو فاحش چرچن جو ڪتاب رکي ڇڏيو، تنھن هوندي بہ هي حرڪتي خسيس ماڻھن جو ٽولو جيڪي بہ ڪري سگهيو، تنھن تي مون ڪو بہ ڌيان ڪو نہ ڏنو، پر اڳتي هلندو رهيس، ڇا ڪاڻ تہ مون کي خاطري هئي تہ جيڪي بہ منھنجيءَ ڪوشش ۾ بيھودو هوندو، سو صرف پھريائين يا ٻئي دفعي خوشي جاڳائيندو، پر جيڪي بہ ضروري هوندو، سو هميسھ لاءِ قائم رهندو، منھنجي تجويز ڪامياب ٿي ۽ڇهن ڏينھن کان ڪي توبھه ڪندڙ ۽ ڌيان ڏيندڙ بنجي پيا.
مون هاڻي کين آسودي بنائن لاءِ ويچار ڪرڻ شروع ڪيو، هن وقت تائين سندن وقت ڏڪر ۽ ارزانيءَ هل مچائيندڙ فساد ۽ تمام گهڻي پڇتاءُ ۾ ورهايو هو، سندن صرف مشغولي هوندي هئي، پاڻ ۾ جهڳڙو ڪرڻ، ٻارين وارين راند کيڏڻ ۽ تماڪ جون ٻنجيون وڍڻ. ان آّخري سستي واري ڌنڌي مان ڪن کي ، جن چاهيو ٿي، مون تما وڪڻندڙن ۽ بوٽن ٺاهيندڙن لاءِ ڪاٺ جي گهوڙين ٺاهڻ جي ڪم ۾ لڳائڻ جو سبق ورتو. موزون ڪاٺ عام جي چندي مان خريد ڪيو ويو ۽ جڏهن مال جڙي تيار ٿيو، تڏهن اهڙي نموني وڪيو ويو، جو هر هڪ روزانو ڪجهہ نہ ڪجهہ ڪمايو، اهو اجورو سچ پچ تہ تمام ٿورو هو، مگر سندن گذر لاءِ ڪافي هو.
مون پنھنجي ڪم کي اتي ختم نہ ڪيو، مگر بد اخلاقي جي سزا لاءِ ڏنڊ ۽ خاص هنرن لاءِ انعام جاري ڪيم، اهڙي طرح ٻن هفتن کان گهٽ عرصي ۾ مون کين ڪجهہ قدر رلڻو ملڻو ۽ نرم دل بنايو.
اهو نھايت گهڻي، قدر پسنديده ڪم ٿيندو جو قانون جوڙيندڙ طاقت . قانون کي سختيءَ بدران هن نموني سڌاري ڏانھن رجوع ڪري. ڇا ڪاڻ تہ اهو ثابت ٿيل ڏسڻ ۾ ايندو تہ گناهن کي پاڙون پٽي ڪڍڻ جو ڪم سزائن کي عام ڪرڻ سان نھ، مگر سخت ڪرڻ سان ٿيندو آهي، اسان جا موجودہ جيل جي ماڻھن کي گنگهار ڏسن ٿا، يا ڪن ٿا، جي ڪمبختن کي هڪ گناھہ جي سلسلي ۾ بند ڪن ٿا ۽ جيڪڏهن هو جيئرا آهن تہ کين وري هزارين گناهن ڪرڻ لاءِ تمام لائق بنائي موٽائي موڪلين ٿا، انھن جي بدران اسان وٽ ”يورپ“ جي ٻين ملڪن وانگر پڇتاءُ ۽ خلوت جون جايون هئڻ گهرجن، جتي اهڙا ماڻھو جوابدارن وٽ حاضريءَ ۾ هجن، جي کين، جيڪڏهن هو ڏوهي هجن، تہ توبھه ڪرڻ تي آماده ڪن ۽ جيڪڏهن معصوم هجن، تہ کين اخلاق جا نوان مقصد ۽ طريقا سيکارين. هيءَ ئي طريقو سياست کي سڌارڻ جو آهي، مگر سزائن وڌائڻ سان ڪو بہ کڙتيل نہ نڪرندو، آءٌ مورڳو ان حق جي سچائيءَ تي حجت اٿارڻ کان پاڻ کي روڪي نٿو سگهان، جو سماجي جماعتن خسيس ڏوهن لاءِ موت جي سزائن ڏيڻ ۾ اختيار ڪيو آهي، خون جي مقدمن ۾ سندن حق واجبي آهي، ڇا ڪاڻ تہ پنھنجي حفاظت جي قانون مطابق، ان ماڻھو کي جنھن ٻئ جي حياتيءَ ڏانھن بي لحاظي ڏيکاري آهي، قتل ڪرڻ اسان جو فرض آهي، اهڙن جي خلاف سموري خلق دشمن ٿي سگهي ٿي، مگر ان ماڻھوءَ جي خلاف اهڙي سزا واجبي نہ آهي، جو منھنجي ملڪيت چورائي ٿو، قدرت جو قانون مون کي سندس حياتي ءَ وٺڻ جو حق نٿو ڏئي، ڇا ڪاڻ تہ (قانون) موجب اهو گهوڙو جو هو چورائي ٿو، سو اوترو ئي هن جي ملڪيت آهي، جيترو منھنجي. وحشي، جي صرف قدرت جي قانون جي ئي رهنمائيءَ هيٺ هلن ٿا، اهي هڪ ٻئي جي حياتيءَ بنسبت ڏاڍا حليم آهن، اهي اڳئين ظلم جي بدلي وٺڻ کان سواءِ ورلي ڪا رتو ڇاڻ ڪن ٿا.
اسان جا ”سئڪسن“ ابا ڏاڏا، جيترو لڙائيءَ وقت تمام خوفناڪ هئا، اوترو ئي صلح جي وقت ڪي ٿوريون ڦاسيءَ جون سزائون ڏيندا هئا ۽ اهي سڀئي بنيادي حڪومتون جن تي اڃا تائين قدرت جو نشان پختو آهي، انھن ۾ ورلي ڪو ڏوھہ موت جي سزا لائق ٺھرايو ويو آهي.
سڌريل قوم جي شھر واسين وٽ سزا جا قانون، جي شاهوڪارن جي هٿن ۾ آهن، سي غريبن جي مٿان مڙهيا وڃن ٿا، ڏٺو ويو آهي تہ حڪومت جيئن جهوني ٿئي ٿي. تيئن پنھنجي بقا لاءِ وڌيڪ منتظر ٿئي ٿي، جھڙي طرح جيئن اسان جي ملڪيت وڌي ٿي، تيئن اسان کي وڌيڪ پياري ٿئي ٿي، جيئن اسان جي ڌن جو وڌيڪ انداز، تيئن اسان جو خوف بہ بي حد وڌيڪ. اسان جون سڀئي ملڪيتون روزانو نون فرمانن سان محفوظ ڪيون وڃن ٿيون ۽ هر ڪنھن حملي ڪندڙ کي خوف ڏيارڻ لاءِ اهي ٽِڪِٽِڪَينَ جي وچ ۾ ٽنگيل آهن.
آءُ چئي نٿو سگهان، تہ آيا اهو اسان جي سزا جي قانون جي ڪثرت کان آهي، يا اسان جي ماڻھن جي عيش سبب، جو اسان جو ملڪ ساليانو اڌ”يورپ“ جي گڏيل حڪومتن کان بہ زياده سزا ڏنل ڏوهي ڏيکاري ٿو، شاديد اهو ٻنھي ڪري آهي، ڇاڪاڻ تہ اهي ٻئي هڪ ٻئي کي پيدا ڪن ٿا. جڏهن هڪ قوم، سوچ ۽ ويچار کان سواءِ جڙيل سزا جي قانون موجب ڏوھہ جي مختلف درجن لاءِ ساڳي سزا مقرر ٿيل ڏسي ٿي، تڏهن سزا ۾ ڪنھن بہ فرق نہ ڏسڻ سبب، ماڻھوءَ ڏوھہ ۾ تفاوت محسوس ڪرڻ جي تميز وڃائي ويھن ٿا، ۽ ڏوھہ ڪرڻ لاءِ راغب ٿين ٿا.
تنھن هوندي بہ ائين هجي، جو گناهن جي سزا ڏيڻ لاءِ نون قاعدن جوڙڻ جي تجويز ڳولي ڪڍڻ بدران، اسان حڪومت جي پابندي وجهندڙ فنن کي آزمايون، ۽ قانون کي ماڻھن جو سنڀاليندڙ نہ ئي انھن مٿان ظلم ڪندڙ بنايون، پوءِ اسين ڏسنداسون تہ اهي ماڻھو جن جي روح کي نيچ جھڙو سمجهيو وڃي ٿو، تن کي صرف ڪنھن اصلاح ڪندڙ جي هٿ جي ضرورت آهي، اسين ڏسنداسون تہ اهي مخلوق جي هن وقت عذابن ۾ آهن، انھن سان جيڪڏهن پوري طرح هلت ڪئي وڃي تہ شايد اهي خوف جي وقت حڪومت کي وڌيڪ طاقتور بنائڻ جي خدمت ڪن.