باب اوڻويھون: هڪ غير مطمئن شخص
مون چيو، ”منھنجي مرضي آهي تہ اهڙن اڻ ڪوٺيلن صلاحڪارن کي ٽڪٽڪيءَ تي چاڙهيو وڃي، ايماندار ماڻھن تي فرض هئڻ گهرجي، تہ هو پنھنجيءَ حڪومت جي جوڙجڪ جي ڪمزور پھلوءَ کي مدد ڪن. اها پاڪ طاقت ڪيترن سالن کان روز بہ روز گهٽ ٿيندي وڃي ٿي ۽ حڪومت ۾ پنھنجي روز جو مناسب حصو وڃائي چڪي آهي، پر اڻڄاڻ ماڻھو اڃا تائين آزادي جي دانھن جاري رکندا اچن ها، ۽ جيڪڏهن کين ڪوبہ وزن هجي، تہ هوند حڪومت کي ڪميڻپ سان روز بہ روز تنزل ۾ آڻي ڇڏين.
انھن عورتن مان هڪ واڪو ڪري چيو، ”اهو ڪميڻو ۽ خود غرض انسان، جو آزاديءَ جو دشمن، ۽ ظالمن جو بچاءُ ڪندڙ آهي، ان کي ڏسڻ لاءِ آءٌ جيئري پيئي رهان ڇا؟ آزادي، هڪ خدائي نعمت ۽ انگريزن جو شاندار حق آهي؟“
اسان جي ميزبان چيو، ”ڇا هن وقت ڪوبہ اهڙو ماڻھو لھي سگهڻ ممڪن آهي، جو غلاميءَ جي وڪالت ڪندو هجي؟ اهڙا بہ ڪي ماڻھو هٿ اچي سگهن ٿا ڇا، جي ڪميڻائپ سان انگريزن کي خاص حقن کي ڇڏڻ لاءِ تيار هجن؟ ڇا، ڪوبہ ماڻھو اهڙو نيچ ٿي سگهي ٿو ڇا؟“
مون جواب ڏنو، ”نہ سائين، آءٌ آزادي جو طرفدار آهيان، اها ئي ديوتائين جي وصف ۽ جديد جوشيليءَ تقرير جو عنوان آهي. منھنجي خواهش آهي تہ سڀ ماڻھو بادشاھہ هجن، آءٌ پاڻ بہ خود بادشاھہ هجان، اسان سڀني کي تخت تي هڪ جھڙو قدرتي حق آهي، اسين سڀئي اصل کان هڪ جھڙا آهيون، هيءُ منھنجو اصول آهي ۽ اهو ئي هڪ دفعي هڪ ايماندار ماڻھن جي ٽوليءَ جو بہ اصول هو، جيڪي مساوات جا حامي ڪوٺيا ويندا هئا. هنن پاڻ کي هڪ اهڙي جماعت ۾ منظوم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، جنھن ۾ سڀئي هڪ جھڙا آزاد هجن، مگر افسوس! انھي اصول کين اصل ڪاميابي نہ ڏني، منجهن ڪي وڌيڪ زور وارا ۽ ڪي وڌيڪ هوشيار هئا، انھي ڪري اهي باقي رهيلن جا اڳواڻ ٿيا، جھڙي طرح سئس گهوڙن تي سوار ٿئي ٿو، ڇا ڪاڻ تہ انسان ٻين جانورن کان وڌيڪ چالاڪ آهي، تھڙي طرح اهو جاندار، جو کانئس وڌيڪ زور وارو يا حرفتي هوندو، سو مٿس سواري ڪندو، اهڙيءَ طرح انسان ذات کي مٿي بيان ڪيل اصول تحت هلڻو پوي ٿو،ڪي ٿورا حڪم هلائڻ لاءِ پيدا ٿين ٿا ۽ ٻيا ا انھن جي فرمانبرداريءَ ڪرڻ لاءِ، سوال اهو آهي، تہ جيئن تہ انھن ۾ ضرور ڪي ظالم ٿيندا تہ پوءِ ڇا اهو وڌيڪ چڱو آهي، تہ انھن ظالمن کي پان سان گڏ ساڳئي گهر ۾ رهايون ۽ يا ساڳئي ڳوٺ ۾، يا اڃا بہ گهڻو پري دارالحڪومت ۾ رهڻ ڏيون. منھنجي خيال موجب جيئن تہ آءٌ قدرتي طرح ظالم جي شڪل ڏسڻ کان بہ نفرت ڪندو آهيان، تنھن ڪري جيترو انھن کي مون کان گهڻو پري ڪيو ويندو، اوترو وڌيڪ آءٌ خوش ٿيندس، انسان ذات جي عموميت پڻ منھنجي ئي خيال سان متفق آهي. هنن يڪراءِ ٿي هڪڙو بادشاھہ بنايو آهي، جنھن جي چونڊ ظالمن جي تعداد کي يڪدم گهٽائي ڇڏي ٿي ۽ ماڻھن جي وڏي انداز کي انھن ظلمن کان محفوظ رکي ٿي. هاڻي اهي وڏا ماڻھو جي هڪ ظالم جي چونڊ کان اڳ پاڻ بہ ظالم هئا، سي پنھنجي مٿان ان ٻيءَ طاقت جي کڙي ٿيڻ تي قدرتي طرح راضي نہ آهن، ڇا ڪاڻ تہ ان طاقت جو اثر سندس ماتحت طبقن تي تمام ڳورو پوي ٿو، انھي ڪري انھن وڏن ماڻھن جو مقصد آهي تہ جيترو گهڻو ممڪن ٿي سگهي اوترو گهڻو بادشاهن جو زور گهٽائجي، هنن جو خيال آهي تھ، هو سندن بادشاھہ کان جيڪي بہ وٺندا، سو قدرتي طرح کين ئي واپس ملندو، هنن جو محض مقصد اهو آهي، تہ ان اڪيلي ظالم جون پاڙون پٽين، ۽ ائين ڪرڻ سان پنھنجي اڳئين اختياري وري حاصل ڪن، هاڻي شايد حڪومت جون حالتون اهڙيون هجن، يا ان جا قانون شايد اهڙي نموني عمل ۾ آندا وڃن، يا ان جا پئسي وارا ماڻھو شايد اهڙا خيال رکندڙ هجن، جو بادشاهيءَ جي پاڙَن پَٽَڻَ جي ڪم هلائڻ لاءِ سڀيئي شاهوڪار ماڻھو پاڻ ۾ منصوبو ٺاهين. پھرينءَ حالت ۾ جيڪڏهن اسان جي حڪومت جون حالتون اهڙيون هجن، جو اهي دولت جي ڪٺي ڪرڻ جي طرفداري ڪن ۽ شاهوڪارن کي وڌيڪ شاهوڪار ڪن تہ پوءِ اهي حالتون يقيناً وڏن ماڻھن جي حرص کي وڌائينديون، ڪيئن بھ، حڪومت جي اهڙيءَ نيتيءِ جو آخر ڪار نتيجو ٿيندو، دولت جو ڪٺو ٿيڻ، جيئن هن وقت، گهڻي دولت اندروني هنر مان پيدا ٿيڻ کان وڌيڪ ٻاهرئين واپار مان اندر داخل ٿي رهي آهي، ٻاهرئين واپار کي فائديمند طريقي تي هلائڻ جو انتظام صرف شاهوڪارن جي ئي هٿان ٿي سگهي ٿو ۽ ساڳئي وقت اندرئين هنر مان پيدا ٿيندڙ سڀئي منافع پڻ کين ئي ملندا رهن ٿا، انھيءَ ڪري اسان وٽ شاهوڪارن کي دولت حاصل ڪرڻ جا ٻہ ذريعا آهن، مگر غريبن کي صرف هڪڙو آهي، مذڪورہ سبب ڪري دولت سڀني واپاري حڪومتن ۾ جمع ٿيندي رهي ٿي ۽ اهڙيون حڪومتون هن وقت تائين ٿوري ئي وقت ۾ ٻين شاهوڪار شاهي ۽ حڪومتون ٿي پيون آهن.
وري جڏهن هن ئي ملڪ جا ساڳيا قائدا، دولت جي ڪٺي ٿيڻ کي مدد ڪندڙ هجن، يعني جڏهن سندن وسيلي اهي قدرتي ڳنڍ، جي شاهوڪار ۽ غريب کي هڪ ٻئي سان ملائين ٿا، ٽٽي پيل هجن ۽ فيصلو ڪيو ويو هجي تہ شاهوڪار صرف شاهوڪار گهر مان شادي ڪندو، يا جڏهن عالمن کي صرف دولت نہ هئڻ سبب ملڪ جي صلاحڪار ٿيڻ لاءِغير سند يافتہ قرار ڏنو ويو هجي ۽ اهريءَ طرح دولت کي سياڻي ماڻھوءَ لاءِ ڪٺن بنايو ويو هجي، تہ پوءِ انھن ۽ اهڙن ٻين طريقن سان دولت سان ڪٺي ٿيندي، هاڻي جمع ٿيل دولت جو مالڪ، جڏهن زندگيِ جي ضرورتن ۽ خوشين سان لطف اندوز آهي، تڏهن کيس پنھنجيءَ زياده دولت کي سيڙائڻ جو ذريعو سواءِ طاقت خريد ڪرڻ جو ٻيو ڪو بہ ڪو نہ آهي، ٻين الفظن ۾ ائين چئجي تہ هو پنھنجيءَ دولت کي ضرورت وارن ضمير فروشن ۽ انھن ماڻھن جي آزاديءَ جي خريد ڪرڻ ۾ ۽ کين پنھنجي زير دستن بنائڻ ۾ لڳائي ٿو، جي مانيءَ لاءِ ڪيتري بہ ذلت برداشت ڪرڻ جا خواهان آهن، اهڙيءَ طرح هرهڪ شاهوڪار ماڻھو پنھنجي چوڌاري غريب ماڻھن جا گروھہ گڏ ڪري ٿو، گڏ ٿيل گهڻي دولت ۾ مالا مال ٿيل دستور سلطنت کي ”ڪارٽيزن“[1] جي طريقي سان ڀيٽي سگهجي ٿو، جنھن ۾ ڪَنَ جو هر هڪ چڪر پنھنجي گردش سان پان پيدا ٿيل آهي، اهي ماڻھو جي وڏي ماڻھوءَ جي گرداب ۾ تحرڪ ڪرڻ جا طالبو آهن، اهي صرف اهڙا آهن جي ضرور غلام ۽ انسانذات جو بيڪار حصو ٿيڻ گهرجن، سندن روح ۽ سندن تعليم غلاميءَ جي راھہ تي پئجي ويا آهن ۽ اهي سواءِ نالي جي، آزاديءَ بابت ٻيو ڪجهہ نہ ڪوبہ ٿا ڄاڻن پر شاهوڪار ماڻھوءَ جي اثر کان ٻاهر بہ ضرور اڃا ماڻھن جو وڏو انداز هوندو، يعني ماڻھن جو اهو طبقو جو تمام شاهوڪارن ۽ تمام بيڪار حصن جي وچ ۾ زندگي بسر ڪري ٿو، اهي ماڻھو ايتري تہ دولت وارا آهن، جو پاڻ کان وڌيڪ زور واري پاڙيسري کي پيش پوڻ وارا نہ آهــن، تنھن هوندي بہ ايترو تہ غــريــب آهن، جو ڪو بہ نئون ظـلــم کــڙو ڪري نٿا سگهن
[1] ڪارٽيزن جو طريقو (Cartesian System)؛ فرينچ فلاسافر ڊيڪارٽس (Decartas) جو ايجاد ڪيل طريقو.
ڊيڪارٽس (1675-1734ع) هڪ فرينچ علم رياضي، علم طبعيءَ جو ماهر فلاسافر ۽ ڪارٽيزن جي نالي مشھور فلاسافي جو موجد هو، هن جي فلسفي جي ابتدا سندس مکيہ تصنيف (Le-Daiscourse-De-le-Methode) (1737ع) ۾ وضاحت سان ڏنل آهي، سندس نظريو هيءَ آهي سندس نظريو هيءَ آهي ”آءُ خيال ڪريان ٿو ، تنھن ڪري آءٌ آهيان، روح ۽ مادي جي فرق سمجهائڻ لاءِ هن پنھنجي فلسفي جو سمورو مدار قياس تي رکيو ۽ عالم بابت سندس خيال ڪي قدر ڪل وانگر هو، هي مادي ۽ روح جي وچ وارو تعلق پوريءِ طرح سمجهائي نہ سگهيو، هن جا ڪيترا اصول نيوٽن جي ايجادن کان پوءِ ٽٽي پيا، مگر هن پنھنجي فلسفي ۾ قياس جي شاهراھہ قائم ڪئي.
هن انسان ذات جي وچئين طبقي ۾ عام طرح سڀئي فن، سڃاڻپ ۽ جماعت جا اخلاق لڀن ٿا، صرف هيءُ ئي طبقو آهي، جو سچو پچو آزاديءَ جو تحفظ ڪندڙ سمجهيو وڃي ٿو ۽ ان ئي عوام ڪوٺيو وڃي ٿو، هاڻي شايد ائين ٿي پوي، جو اهو انسان ذات جو وچيون طبقو حڪومت ۾ پنھنجو جملي اثر وڃائي ڇڏي ۽ سندس آواز پڻ اهڙيءَ طرح گم ٿي وڃي، جھڙي طرح بيڪار طبقي جو ، ڇاڪاڻ تہ جيڪڏهن ڪنھن بہ ماڻھوءَ کي حڪومت جي ڪاروبار ۾ آواز جي حق ڏيڻ سَنَدَ يافتہ بنائڻ ۾ هن وقت جيڪا ملڪيت ڪافي ٺھرائي وڃي ٿي، سان پھريائين جوڙجڪ ٺاهڻ وقت جيڪا ڪافي ٺھرائي ويئي هئي، ان کان ڏھہ دفعا گهٽ ٿي پوي، تہ پوءِ اهو پڌرو آهي تہ وڏو انداز بيڪارن جو سياسي طبقي ۾ داخل ٿي ويندو، ۽ اهي هميشہ شاهوڪارن جي اثر هيٺ هلندا، هوڏانھن هلندا جيڏانھن وڏا ما ڻھو سندسن رهنمائي ڪندا. تنھن ڪري اهريءَ رياست ۾ اهو سڀ ڪجهہ جيڪي وچئين طبقي ڇڏي ڏنو آهي، سو آهي، تمام پاڪيزه چوڪسي سان پنھنجي محافظ جي خاص حَقَن ۽ اختيارات جو تحفظ ڪرڻ، ڇاڪاڻ تہ هو شاهوڪار طبقي جو زور ڀڃي ڇڏي ٿو ۽ اعليٰ طبقي کي وچئين طبقي تي ظلم ڪرڻ کان روڪي ڇڏي ٿو. وچيون طبقو هڪ ان شھر سان مشابھت ڏيئي سگهجي ٿو، جنھن جو شاهوڪار گهيرو ڪري بيٺا آهن، ۽ جنھن جي دستگيريءَ لاءِ ٻاهران گورنر ڪوشش ڪري رهيو آهي، جڏهن گهيري ڪندڙ پنھنجي مٿان ڪنھن دشمن جي خوف ۾ هوندا آهن، تڏهن شھر وارن کي تمام فائدي وارا شرط آڇڻ، لقبن سان تعظيم سندن ڪرڻ ۽ رعايتن سان کين راضي ڪرڻ هڪ قدرتي طريقو آهي، جو هو اختيار ڪندا آهن، مگر جيڪڏهن هو گورنر کي فتح ڪندا تہ پوءِ شھر جون ڀتيون ان جي رهاڪن لاءِ فقط تمام ٿورو بچاءُ ٿي سگهنديون، اهڙي شھر جي رهواسين کي پوءِ ڪھڙي اميد رکڻ گهرجي سا پنھنجيون اکيون ”هالينڊ“[2] ”جينوئا“ ۽ ”وينس“[3] ڏانھن ڦيرائڻ سان ڏسي سگهجي ٿي، جتي قانون غريب تي حڪومت هلائي ٿو ۽ شاهوڪار قانون کي سنڀالي ٿو. آءٌ انھي ڪري بادشاهي راڄ جي طرف آهيان ۽ بادشاهي راڄ جي فائدي ۾ مرڻ لاءِ تيار آهيان، ڇا ڪاڻ تہ جيڪڏهن ماڻھن ۾ ڪا مقدس هستي آهي تہ اها آهي، اهو بادشاھہ جو خدائي خدمت گار ٿي حڪومت هلائي ٿو، لڙائيءَ يا امــن جي وقت ۾ سندس طاقت ۾ مون ڏٺو تہ منھنجي جوش منھنجيءَ گفتگوءَ کي چڱيءِ تربيت جي قائدن کان ٻاهر ڪڍي ڇڏيو هو، پر منھنجو ميزبان جو اڪثر ان لاءِ وچ ۾ روڪڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هو، ان جي بي صبري وڌيڪ وقت لاءِ روڪجي نہ سگهي، هن واڪو ڪري چيو، ”ڇا ، تڏهن آءٌ هيءُ سمورو وقت انساني لباس ۾ ملبوس ٿيل هڪ شيطان سان گفتگو ڪري رهيو هوس؟ پر آءٌ ساک سان چوان ٿو تہ جيڪڏهن منھنجو نالو ”ولڪنسن“ آهي تہ پوءِ ان انسان نما شيطان کي جلد ٻاهر ڪڍيو ويندو.“ مون هاڻي ڏٺو، تہ آءٌ جد کان ٻاهر نڪري ويو هوس ۽ جنھن جوش سان مون ڳالھايو هو، ان جي معافيءَ لاءِ گهر ڪيم، ۽ ”معافي“ ميزبان ڪاوڙ ۾ چيو، ”آءُ سمجهان ٿو، تہ اهڙا اصول ڏھہ هزار معافين جي ضرورت رکن ٿا، ڇا، اسين آزادي ۽ ملڪيت ڇڏي ڏيون،۽ سرڪاري ترجمان جي چوڻ موجب هر قسم جي تڪليف برداشت ڪرڻ لاءِ تيار ٿي وڃون! مھربان آءٌ بدترين نتيجن جي روڪڻ خاطر اوهان تي زور رکان ٿو، تہ اوهين جلد هن گهر مان نڪري وڃو، سائين آءٌ اوهان جي نڪري وڃڻ جي زوردار طلب ڪريان ٿو،“ آءٌ پنھنجين حجتن کي وري بہ دهرائڻ تي هوس، مگر عين انھيءَ وقت اسان هڪ نوڪر جو آواز در تي ٻڌو ۽ انھن ٻنھين عورتن دانھن ڪري چيو، ”موت جھڙي خاطري آهي، تہ اسان جو آقا ۽ خاتون پيا اچن“، ان وقت اسان کي خبر پيئي تہ اسان جو ميزبان سڄي ڄمار بورچي ٿي رهيو هو ۽ هن پنھنجي ڌڻيءَ جي غير حاضريءَ ۾ پنھنجي نالي ڪڍڻ ۽ ڪجهہ وقت لاءِ پاڻ کي ”ميان مٺو“ سڏائڻ جي خواهش ڪئي هئي ۽ سچ چئجي تہ هن سياست تي اهو چڱو ڳالھايو، جھڙو ٻھراڙيءَ جا گهڻا سکر ماڻھو ڳالھائيندا آهن، ان سکر ماڻھوءَ ۽ خاوتون جي اندر اچڻ تي جيڪا پريشان ٿي، ان جي نڪا حد نڪو حساب، پر اهڙيءَ محفل ۽ سٺيءَ کل ڀوڳ ڏسڻ تي جيڪا کين حيرت لڳي، سان پڻ اسان جيءَ حيرت کان گهٽ نہ هئي، حقيقي مالڪ مون کي ۽ منھنجي ساٿيءَ کي چيو، ”موززو، منھنجي زال ۽ آءٌ اوهان جا نھايت شڪر گذار آهيون ۽ هيءَ اوهان جي اسان جي اهڙي تہ خلاف توقع نوازش آهي، جو اسان جا گردن اوهان جي احسانن هيٺ هميشہ جهڪيل رهندا. هنن لاءِ اسان جي ملاقات کڻي ڪيتري قدر بہ اچانڪ هئي، مگر مون کي خاطري آهي، تہ سندن اسان سان گڏجاڻي، اڃا بہ وڌيڪ خلاف توقع هئي، ان کان پوءِ جلدي مون پياريءَ ”اربيلا ولماٽ“ کي اندر ڪوٺيءَ ۾ گهڙندي ڏٺو ۽ پنھنجيءَ بيھودگيءَ جي انديشي کان منھنجون وايون بتال ٿي ويون، هن کي پھريائين منھنجي پٽ ”جارج“ سان پرڻائڻ لاءِ تجويز ڪيو ويو هو پر جيئن اڳي بيان ڪيو ويو آهي، تيئن اهو وهانءُ ٽٽي پيو هو، مون کي ڏسڻ شرط هوءَ خوشي ۾ ڊوڙي اچي منھنجي ڀاڪر ۾ پيئي، هن چيو، ”سائين ڪھڙي خوشيءَ جي موقعي سبب اسين اوهان جي اهڙيءَ اوچتي ملاقات جو حق رکون ٿا، مون کي خاطري آهي، تہ منھنجو چاچو ۽ چاچي ڏاڍا خوش ٿيندا، جڏهن کين معلوم ٿيندو تہ نيڪ ”ڊاڪٽر پرمروز“ وٽن مھمان ٿيو آهي،“ پيرسن بزرگ ۽ خاتون جڏهن منھنجو نالو ٻڌو، مون ڏانھن وڌي آيا، ۽ مون کي تمام مخلصانہ تواضع سان آڌرڀاءُ ڪيائون، جڏهن مون کين پنھنجيءَ حاضري ملاقات جو سبب ٻڌايو، تڏهن هو پنھنجيءَ دل کي روڪي ڪين سگهيا، ۽ بدبخت بورچي جنھن کي ڪڍي ڇڏڻ جو ارادو ڪيو هئائون، ان کي منھنجيءَ سفارش تي معافي ڏنائون.
”مسٽر آرنلڊ“ ۽ سندس بيگم، جن جو اهو گهر هو، تن مون تي زور رکيو تہ آءٌ ڪجهہ ڏينھن لاءِ وٽن مھمان ٿي رهان ۽ جيئن تہ سندن ڀائٽي ۽ منھنجي سعادتمند شاگرد جا ڪجهہ قدر منھنجين هدايتن هيٺ پليل هئي، ساڻن منٿن ۾ شامل هئي، تنھن ڪري مون اها ڳالھہ قبول ڪئي، اها رات آءٌ هڪ عاليشان ڪوٺيءَ ۾ ٽڪيس، ايندڙ صبح جو سوير ”مس ولماٽ“ مون سان گڏ باغ ۾ گهمڻ جي خواهش ڪئي، اهو باغ جديد نموني تي سينگاريل هو، ڪجهہ وقت ان باغ جي خوبين ڏانھن اشارن ڪرڻ ۾ صرف ڪرڻ کان پوءِ هن بي واسطيداريءَ نموني مون کان پڇا ڪئي، تہ مون کي پنھنجي پٽ ”جارج“ وٽان آخرين احوال ڪڏهن پھتو آهي، مون چيو، ”افسوس! خاتون، ٽي سال ٿيا آهن، جو هن ڪڏهن بہ مون ڏانھن يا پنھنجي دوستن مان ڪنھن ڏانھن خط نہ لکيو آهي، مون کي خبر نہ آهي تہ هو ڪٿي آهي، شايد آءٌ ڪڏهن بہ هن کي يا خوشيءَ کي وري نہ ڏسندس. منھنجي سعادتمند ڇوڪري اسان جھڙيون خوشيءَ واريون ساعتون ”ويڪفيلڊ“ ۾ پنھنجي گهر گذاريون. اهڙيون وري شايد ڪڏهن بہ ڪين ڏسي سگهنداسون، اسان جو ننڍو ڪٽنب هاڻي تمام تڪڙو ڇڙ وڇڙي ٿيندو وڃي ٿو، ۽ مفلسيءَ نہ فقط ضرورت مگر بدنامي پڻ اسان تي آندي آهي، نيڪ سيرت ڇوڪريءَ جي اکين مان لڙڪ ڪري پيا، کيس گهڻو احساس رکندڙ ڏسي، پنھنجي مشڪلاتن جي سربستي احوال ڏيڻ کان پاڻ کي روڪي، جڏهن مون ڏٺو تہ وقت سندس پيار ۾ ڪا بہ تبديلي نہ آندي هئي ۽ جنھن وقت کان وٺي اسان سندس ملڪ ڇڏيو هو، ان وقت کان وٺي هن ڪيترا سڱ رد ڪري ڇڏيا هئا، تڏهن منھنجيءَ دل کي ڪافي تسلي پھتي، هوءَ ڪيترن رستن ۽ محرابدار واٽن ڏانھن اشارا ڪندي سڀ ڪنھن شيءِ مان ڪو نہ ڪو اشارو منھنجي پٽ سان تعلق رکندڙ ڪنھن سوال لاءِ چونڊيندي، مون کي ان جاءِ جي سڀني وسيع ۽ زرخيز ڀاڱن جي چوڌاري گهمائيندي رهي.
اهڙي نموني ۾ اسين ٽپھريءَ تائين گهمندا رهياسين، جيستائين گهنڊ جي آواز اسان کي معافيءَ واسطي اندر سڏيو، اتي اسان مٿي بيان ڪيل ناٽڪي ڪمپنيءَ جو مئنيجر ڏٺو، هو ”سٺو پڇتائيندڙ“ نالي هڪ کيل لاءِ ٽڪيٽون نيڪال ڪرڻ آيو هو، اهو کيل انھي ڏينھن شام جو ٿيڻو هو، هن چيو تہ ”هوريشو“ جو پارٽ هڪ اهو نوجوان ادا ڪندو، جو ڪڏهن بہ اسٽيج تي نہ آيو آهي“، هن نئين اداڪار جي تمام گهڻي ساراھہ ڪئي ۽ خاطريءَ سان چيائين، ”مون ڪڏهن بہ اهڙو ڪو بہ اداڪار نہ ڏٺو آهي، جنھن اهڙي سھڻي اداڪاريءَ سبب پنھنجو نالو ڪڍيو هجي“. هن وڌيڪ چيو، ابڪاريءَ هڪ ڏينھن ۾ ڪانہ سکي ويندي آهي پر هيءَ نوجوان ڄڻ تہ ناٽڪ ۾ ”اداڪاريءَ لائي ڄائو آهي، هن جو آواز، هن جو ڊول ۽ هن جون روشون جملي تعريف جوڳيون آهن، اسان کي هو رستي ۾ مسافريءَ ڪندي اوچتو هٿ لڳي ويو،“ هن احوال اسان جي دلين ۾ ان ناٽڪ ڏسڻ لاءِ خواهش پيدا ڪئي، ۽ عورتن جي التجا تي، آءٌ ساڻن گڏ ناٽڪ تي هلڻ لاءِ مجبور ٿي پيس ۽ ناٽڪ جي جاءِ هڪ ڀانڊي جھڙي هئي ۽ جيئن تہ اها هڪ جماعت جنھن سان آءٌ گڏ هوس، سان انھيءَ ڳوٺ ۾ سڀني جي قبوليت موجب مکيہ ۽ اعليٰ هئي، تنھن ڪري اسان جو تمام وڏي عزت سان استقبال ڪيائون ۽ اسان کي ناٽڪ ڏسڻ لاءِ اڳيان جاءِ ڏنائون، اسين ”هوريشو“ جي ڏسڻ لاءِ تمام گهڻو منتظر هئاسون. آخر اهو نئون اداڪار اسٽيج تي آيو ۽ جڏهن مون ڏٺو تہ اهو منھنجو پٽ هو، تڏهن منھنجي دل ۾ جيڪي احساس پيدا ٿيا، سي ڀلي والدين پنھنجي احساسات سان تصور ۾ آڻين، هيءُ پنھنجي ڪم شروع ڪرڻ تي هو، مگر جڏهن هن پنھنجيون اکيون تماشبينن ڏانھن ڦيرايون، تڏهن ”مس ولماٽ“ ۽ مون کي ڏسي، سندس وايون وائڙيون ٿي ويون، پڙدي جي پويان ويٺل اداڪارن هن جي فطري ڊپ کي سندس ماٺ جو سبب سمجهيو ۽ کيس همت ڏيارڻ جي ڪوشش ڪيائون مگر ڪم ڪرڻ بدران، هو اچي روئڻ ۾ ڇٽڪيو، ۽ يڪدم اسٽيج تان هيٺ لٿو، آءٌ چئي نٿو سگهان، تہ ان وقت منھنجي دل ۾ ڪھڙا خيال پيدا ٿيا هئا، ڇا ڪاڻ تہ اهي سندس احوال دريافت ڪرڻ لاءِ ايترو تہ تڪڙو هڪ ٻئي جي پويان پئي چڙهيا ۽ لٿا، جو انھن جو احوال ڪري نٿو سگهجي، ”مس ولماٽ“ جلدي مون کي اهڙي اڻوڻندڙ خمار مان جاڳايو، ۽ ڏڪندڙ آواز ۾ مون کي عرض ڪيائين تہ آءٌ کيس چاچي جي گهر وٺي هلان، مسٽر آرنلڊ“ جو اسان جي هن غير رواجيءَ هلت کان اڃا تائين اڻ واقف هو، تنھن کي جڏهن خبر پيئي تہ اهو نئون اداڪار منھجو پٽ هو، تڏهن پنھنجي گاڏي ۽ هڪ ماڻھو کيس وٺي اچڻ لاءِ ڏياري موڪلائين، منھنجي پٽ وري ناٽڪ ۾ ڪم ڪرڻ کان صاف انڪار ڪيو، تنھن ڪري اداڪارن ڪنھن ٻئي ماڻھوءَ کي سندس جاءِ تي مقرر ڪيو ۽ جلدي اسان سان اچي مليو، ”مسٽر آرنلڊ“ سندس آڌر ڀاءُ تمام سھڻي نموني ۾ ڪيو ۽ آءٌ ساڻس پنھنجي دستوري خوشي سان مليس. ڇاڪاڻ تہ آءٌ ڪوڙيءَ ناراضگي جو ڪڏهن بہ مڪر ڪري ڪين سگهندو هوس. ”مس ولماٽ“ جو آڌرڀاءُ ظاهري طرح بي توجهيءَ وارو هو، پر تنھن هوندي بہ مون سھي ڪيو تہ هن گهڻي تڪليف کان ڪم ورتو هو، تمام گهڻي خوشيءَ سبب هن پھريائين ڪيتريون بيھوشيءَ جون ڳالھيون ڪيون ٿي، ۽ پوءِ وري بلند آواز سان پنھنجي ڪم عقلي تي کليائين ٿي، ڪن وقتن تي هن آرسيءَ ۾ ليئو پاتو ٿي، ڄڻ تہ پنھنجي لاثاني حسن جي آگاهيءَ تي خوش ٿي هئي، ۽ اڪثر پئي پڇيائين مگر جوابن ڏانھن ڪنھن بہ قسم جي توجهہ ڪونہ ٿي ڏنائين.
_____________
[1] هي سڀئي اخبارن جا نالا آهن، جي اخبارون گولڊ سمٿ جي زماني ۾ نڪرنديون هيون.
[2] هالينڊ (Holland) يورپ کنڊ ۾ الھندي ڪناري تي هڪ ننڍو ملڪ آهي، جنھن کي واهن وارو ملڪ ڪري ڪوٺجي ٿو، هتي جي رهاڪن کي ڊچ ڪوٺبو آهي.
[3] وينس (Venice) اٽليءَ جو سامونڊي بندر آهي، ائڊرياٽڪ سمنڊ جي ڪناري تي بيٺل آهي، ۽ وينس علائقي جي گاديءَ جو هنڌ آهي.
جَوَ جيتري ڪمي آڻن رعيت جي سچيءَ آزادي جي هڪ وعدي شڪني آهي، وطن جي حب ۽ انگريزن جي آزاديءَ جي نعرن اڳيئي گهڻو ڪجهہ ڪيو آهي ۽ اها اميد ڪجي ٿي تہ منھنجي پنھنجي زماني جي انھن آزاديءَ جي مڪر ڪندڙ سورمن مان گهڻن سان واقفيت هئي، مگر مون کي ڪو بہ اهڙو ماڻھو ڪو نہ سمجهي، جو پنھنجي دل ۽ پنھنجي خاندان ۾ ظالم نہ هو.“