تاريخ، فلسفو ۽ سياست

فڪري تحريرون

(آفاقي افڪار ۽ انساني سوچ ۽ ڏاهپ جي تاريخي تسلسل مان چونڊيل شاهڪار مضمون)
علم، فڪر ۽ اخلاق جي ميدان ۾ موجوده بحران ڪٿان شروع ٿيو؟ ان جا سبب ڪهڙا آهن؟ ان جو ذميوار ڪير آهي؟ انهيءَ تناظر ۾ ڪهڙا حل آهن جيڪي بحران يا ڌٻڻ مان ڪڍي سگهن ٿا؟ هيستائين جيڪو به قومي سطح تي نقصان ٿي چڪو آهي، ان حوالي سان ڇا اصلاح احوال جي گنجائش باقي آهي يا اسان واقعي وقت وڃائي چڪا آهيون؟ ۽ ڇا هينئر صورتحال واقعي اسان جي هٿ وس آهي ئي ڪونه، يا هينئر به ويل وئي ڪونهي؟
Title Cover of book فڪري تحريرون

مذهب ۽ سائنس : البرٽ آئن اسٽائن

[i](آئن اسٽائن کي ويهين صديءَ جو وڏي ۾ وڏو ذهين انسان قرار ڏنو ويو آهي. انساني فلاح جي لاءِ ان جي سائنسي ڪوششن جي مڃتا ۾ کيس سڄي دنيا ۾ احترام جي نظر سان ڏٺو وڃي ٿو. يورپ ۾ ڪليسا جي ڪردار جي نتيجي ۾ اتان جي سماج اندر گذريل ٽن صدين ۾ انسانيت تي جيترو ڏيل ۽ ڏاڍ وهيو واپريو اهو پنهنجي جاءِ تي پر ويهين صديءَ جي ٻن عالمگير جنگين رهيون سهيون ڪسرون به ڪڍي ڇڏيون. سائنسي ترقي جي عروج مان انسانيت کي جن چڱاين پلئه پوڻ جي اميد هئي، يورپي جنگين ان اميد تي پاڻي ڦيرائي ڇڏيو. اهڙي صورتحال ۾ انساني ڀلاين جي لاءِ ڪليسا جي ناڪام ۽ منفي ڪردار کان بيزار ٿي يورپ جي عالمن، فلاسفرن ۽ سائنسدانن انسانيت لاءِ هڪ متوازن قسم جي ڪائناتي مذهب جي ضرورت تي زور ڏنو. آئن اسٽائن انهن ماڻهن ۾ پيش پيش هو. هن مضمون ۾ ان وقت جي مروج مذهب بابت سندس راءِ ۽ ان جي جاءِ تي ڪائناتي مذهب متعلق سندس تصور اسلام جي اصل خدا پرست انسان دوست تصور جي نمائندگي ڪري ٿو. ايڊيٽر)[/i]

جڏهن به ڪو انسان، انسانذات جي سڪون ۽ اطمينان لاءِ سوچي ٿو، ۽ سوچي ٿو ته ڪاش اهڙا رستا هجن جتي درد کان فرار حاصل ٿي سگهي!... ته پوءِ اهڙن رستن جي تلاش بذات خود ڪنهن سور يا درد کان گهٽ ناهي هوندي.
ها اهو سچ آهي ته ڳالهيون ساڳيون هونديون آهن پر روپ بدلبا رهندا آهن، پر اهو روپ جو بدلجڻ به ڪڏهن ڪڏهن تمام ضروري هوندو آهي. ڇاڪاڻ ته وقت جي حساب سان پراڻو روپ پنهنجي اهميت وڃائي چڪو هوندو آهي. ڏسڻو اهو آهي ته انسان جا اهي ڪهڙا جذبات آهن، ڪهڙا احساس آهن ۽ ڪهڙيون ضرورتون آهن جن سبب مذهب انسان لاءِ اشد ضروري ٿي پوي ٿو! حقيقت ۾ انسان کي چار وڏا خوف ورثي ۾ ملندا آهن جيڪي هڪ فرد واحد جي شخصيت ۽ ڪنهن به معاشري جي ثقافت جي ٺهڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪندا آهن. اهي آهن:
1- بک جو خوف: بک سبب تڪليف ۽ آخر ۾ مري پوڻ جو خوف.... 2- پاڻ کان وڌيڪ طاقتور جهنگلي جانور جو خوف.... 3- بيماري ۽ ان جي عذاب جو خوف.... 4- موت جو خوف...
ڇاڪاڻ ته انسان درحقيقت مرڻ چاهي ئي ڪونه ٿو!.... ها اها ڳالهه به درست آهي ته وڏن وڏن دانائن برابر موت جي حقيقت کي تسليم ڪري جيئڻ کي جنجال سمجهيو آهي پر اهو به تڏهن جڏهن هو چڱيءَ طرح سمجهي ويا ته موت هڪ اڻٽر حقيقت آهي ۽ ڇڏيندو ڪڏهن به ڪونه. ڪيڏو به وڏو سائنسدان هجي، داناءُ هجي، حڪيم هجي، فاتح هجي پر ان جاءِ تي انسان جي حيثيت ۾ سندس بيوسي ثابت ٿي وڃي ٿي.
پوءِ جيڪڏهن موت کان ڪو انسان کي بچائي سگهي ٿو ۽ زندگيءَ جا چار ڏينهن وڌائي سگهي ٿو ته ان لاءِ اهو لازمي آهي ته هو پاڻ هڪ نه مرندڙ حقيقت هجي ۽ اهڙيءَ طرح انسان جي ذهن ۾ خدا جي تلاش شروع ٿئي ٿي ۽ اهڙي وجود کي تسليم ڪرڻ سان موت جي خوف ۾ ڪجهه گهٽتائي ٿي وڃي ٿي. ان ڪري چئي سگهجي ٿو ته خدا ۽ سندس هئڻ ۽ سندس مڪمل وجود جي سمجهه انسان جي نفسيات (Human Psychology) جو مسئلو آهي ۽ ڪنهن به دينيات يا تاريخ جو مسئلو ناهي! دينيات جي اهميت به ان ڪري آهي جو سڀ کان مٿان خدا جي وجود جو اعتراف ۽ ڪونه ڪو مناسب تصور پڻ موجود آهي. ان ڪري دينيات جي پهرين سبق پرائڻ کان پوءِ هر فرد واحد کي پنهنجي لاءِ جدا جدا خدا جي تلاش کان ڇوٽڪارو ملي وڃي ٿو ۽ فرد واحد لاءِ پوءِ زندگيءَ جي ٻين ضرورتن لاءِ پاڻ پتوڙڻ آسان ٿي پوي ٿو!.....
اها ڳالهه هئي خدا جي وجود ۽ هڪ فرد جي ذاتي حد تائين. پر خدا جي هڪ معاشري کي ڇو ضرورت آهي!؟.... ڇاڪاڻ ته جيڪڏهن ڪوبه ذهن خدا جي وجود کان انڪاري هوندو ته پوءِ ان لاءِ معاشري جي ٻين اخلاقي قدرن کي مڃڻ به لازمي حقيقت نه رهندو ۽ ان لاءِ ڪنهن انسان جي پنهنجي اندر مان روحاني طور مضبوط جواز پيدا ٿي نه سگهندو. جيستائين ڪنهن به معاشري يا ملڪ جو قانون هڪ فرد واحد جي چوويهه ئي ڪلاڪ نگهباني يا چوڪسي نٿو ڪري سگهي يا جيستائين اهو شخص چوويهه ڪلاڪ ئي جيل منجهه نه آهي!
ان ڪري جنهن به نظريي يا آئين ۾ خدا جي وجود کان انڪار هوندو اتي معاشري جي صورتحال هڪ جيل وانگر رکڻ لازمي ٿي پوي ٿي! جيئن سويت يونين ۾ مارڪس ازم جو مثال هو ۽ اهڙي صورتحال ۾ هڪ فرد واحد صفا ڪُڙهجي پوي ٿو ۽ زندگي قدرت جي هڪ عطا ڪيل تحفي بدران، هڪ بيماري وڌيڪ محسوس ٿئي ٿي، جنهن جو علاج آهي موت، ۽ نتيجو آخرڪار پوءِ بغاوت جي صورت ۾ ظاهر ٿئي ٿو. ائين جيڪڏهن خدا جي خوف جي آڙ ۾ ڪوبه مذهب معاشري تي زوريءَ مڙهڻ جي ڪوشش ڪبي ته هڪ ڏينهن معاشري جو هر انسان ان مذهب کان ئي بغاوت ڪري بيهندو!
توريت ۽ زبور جي الهامي خطبن کان پهرين دنيا منجهه گهڻائي خدائي مذهب هلندڙ هئا، جن منجهه ديوين ۽ ديوتائن جو تصور ڪجهه آسرو ته ڪجهه خوف هوندو هئو پر گهڻو تڻو ڊيڄارو ئي هوندو هو.
يهودين جي ڪتابن (توريت ۽ زبور) ۾ مذهبن جي اهڙي تشريح ٿيل آهي جو مذهب فقط ڊيڄاريندڙ نه پر ان سان گڏ انسان جي اخلاقيات جون به ڪجهه حدون مقرر ڪيون ويون، ڪجهه احڪامات ۽ معاشري لاءِ قانون پڻ ٻڌايا ويا. فقط هڪ خدا جو تصور ۽ ان جي اهميت پڻ سڀ کان پهرين توريت ۽ زبور ۾ پيش ڪئي ويئي. ان کان پوءِ انجيل آهي ۽ پوءِ ساڳي طور طريقي جا ٻيا مذهب پڻ پيش ڪيا ويا، جيڪي خاص طور تي سڌريل مشرقي معاشرن ۾ گهڻو مقبول ۽ قابل قبول رهيا آهن. پراڻا ديومالائي مذهب جن جو بنياد خوف تي رکيل آهي اهڙي صورتحال اختيار نه ڪري سگهيا جو هڪ سڌريل قوم يا معاشرو انهن کي قبول ڪري. پر حقيقت اها آهي ته مذهب جن تي اسان عمل ڪري رهيا آهيون اهي توريت ۽ زبور واري مذهب ۽ ديومالائي مذهبن جي گاڏڙ شڪل آهن جن منجهه خوف ۽ لالچ وارو عنصر بنيادي انساني حقن تي حاوي آهي! ان جو مکيه سبب اهو آهي ته خدا جو جيڪو تصور اسان جا مذهب هڪ انسان جي ذهن ۾ پيدا ڪن ٿا اهو ڏهڪائيندڙ وڌيڪ آهي ۽ سڄي دنيا ۾ فقط چند ترقي يافته معاشرا آهن جن انسان جي مذهبي نفسيات جو مطالعو ڪري پنهنجي پنهنجي معاشرن ۾ خدا جو اهڙو تصور قائم ڪيو آهي جو خدا هڪ ڊيڄاريندڙ ۽ ايذائيندڙ حقيقت نه آهي ۽ اها هڪ سُٺي ڳالهه آهي.
پر مذهب جي اڃا هڪڙي ٽين حقيقت به آهي جنهن کي آفاقي يا ڪائناتي مذهبي حقيقت ‘Cosmic Religious Feeling’ چئي سگهجي ٿو. پر هن حقيقت جي تحت جيڪو خدا جو تصور انسان جي ذهن ۾ هئڻ گهرجي ان کي پيدا ڪري سگهڻ هر ماڻهوءَ جي وس جي ڳالهه نٿي ٿي سگهي، دنيا ۾ تمام گهٽ ماڻهو خدا جو هي تصور پنهنجي ذهن ۾ پيدا ڪري سگهيا آهن. مثال طور وڏا وڏا شاعر، داناءَ، صوفي، فلاسفر ۽ خدا جي ذات جي ڳولائن خدا بي پرواهه ۽ هر هنڌ حاضر ناظر کي ڳولي لڌو آهي. جنهن جو ذهن اهڙي قسم جو لقاءُ برداشت نٿو ڪري سگهي، خدا جي ڳولا ان شخص کي چريو به ڪري سگهي ٿي.
ٻي ڳالهه اها ته جنهن جي به ذهن ۾ اڳ ۾ ئي ڪنهن اهڙ ي مذهب جو نقش چٽو ٿي چڪو آهي جيڪو فقط خوف ۽ لالچ جي سهاري رهنمائي ڪري ٿو انهن لاءِ پڻ ڪائناتي مذهب اختيار ڪرڻ ڏکيو ڪم آهي ۽ انهن ماڻهن لاءِ به ڪائناتي مذهب اختيار ڪرڻ تمام ڏکي ڳالهه آهي جن ماڻهن جا مفاد ڪنهن خاص مذهب سان وابسته آهن. ڪائناتي مذهب جو نمونو اهو آهي جيئن گوتم ٻڌ هڪڙو مذهب پيش ڪيو هئو (ڇاڪاڻ ته پراڻي هندو ازم، رام، سيتا، راوڻ، هنومان وغيره وغيره جي ڳالهين مان هو بيزار هئو ان ڪري گوتم ٻڌ هستيءَ جي حقيقت کي پروڙڻ لاءِ سڀ ڪجهه ترڪ ڪري جهنگ بر ۾ نڪري ويو هئو!.....)
گوتم ٻڌ وارو مذهب حقيقت ۾ هڪ مذهب يا دين نه پر ڪُل ڪائنات جي اپائيندڙ هستيءَ جو اعتراف ۽ هر جاءِ تي سندس موجودگيءَ جو اعتراف هئو پوءِ بس ان اپائيندڙ هستيءَ کي محسوس ڪري وٺڻ سان انسان جو من صاف ٿي نيڪيءَ طرف مائل ٿي پوي ٿو ۽ اهڙي سوچ پنهنجي ذهن ۾ پيدا ڪري سگهڻ عام ماڻهوءَ جي وس جي ڳالهه نه هوندي آهي. ڇاڪاڻ ته اهڙو مذهب اپائيندڙ جي هستيءَ کي محسوس ڪري وٺڻ کان پوءِ انسان کي ئي هن دنيا ۾ پنهنجي گناهه ثواب جو ذميدار قرار ڏئي ٿو. ان ڪري قانون، قائدي، سزا ۽ جزا جو تصور هن مذهب جي حد اندر آهي ڪونه، ۽ ڪنهن به معاشري کي قانوني قائدا ٺاهڻ ۾ ٻڌ مذهب مان مدد ملي نٿي سگهي.
ٻيو اهو ته سڄو زور وڃي ٿو وجود ۽ هستيءَ جي سمجهڻ تي ٿو بيهي. پوءِ جي اها ڳالهه ڪو سمجهي ويو اُهو يا ته صفا گياني ٿي ويندو جنهن کي هڪ مثالي انسان سمجهي سگهجي يا وري ماڻهو مورڳو دهريو ٿي ويندو. وچ ۾ پاڻ کي جهلڻ ڏاڍو ڏکيو ڪم آهي.ڇاڪاڻ ته هر ماڻهوءَ جو ذهن ان قابل ئي نه هوندو آهي ته وجود ۽ هستيءَ سان گهڻي ڇيڙڇاڙ ڪري سگهي. اهڙي مذهب جي عام ٿيڻ سان ٽين ڏکي ڳالهه اها پڻ پيدا ٿيندي ته ڪوبه مندر، مسجد يا گرجا گهر هڪ مضبوط نظريي تحت قائم ڪري نه سگهبو. ڇاڪاڻ ته سڀ کان وڏو مندر انسان کي پنهنجي دل ۽ دماغ کي بنائڻو آهي. انسان جي من جو درجو گوتم ٻڌ واري مذهب ۾ پڻ ڪنهن به عبادت گاهه کان مٿي ڄاڻايل آهي.
چوٿين اها ڳالهه به آهي ته ڪنهن به هڪ شهر يا هڪ جاءِ جي پاڪ هئڻ جو تصور به ڪونه ٿو ٺهي. وڏي ۾ وڏي عبادت به پنهنجي دل کي صاف ڪرڻو آهي ۽ وڌ ۾ وڌ سچائيءَ سان روشن ڪرڻو آهي. پوءِ ڏيهه ڏيهه ۽ جهر جهنگ ۾ ڀٽڪڻ عبادت ڪهڙي آهي. ڪجهه مغربي مفڪرن به هن مذهب جي تشريح ڪري هي مذهب اختيار ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي (پر گهڻو تڻو وري مورڳو خدا جي وجود کان انڪاري ٿي دهريا ٿي ويا). شوفن هاور ثابت قدميءَ سان هن موضوع تي بحث ڪيو آهي ۽ ڀٽڪيو ناهي. حقيقي خدا جي وجود جو راز پروڙڻ ۽ انساني مذهب جي حاصلات کي شوفن هاور حقيقي حاصلات قرار ڏنو آهي پر اها حاصلات ڪم آهي ڏاڍو ڏکيو ۽ هر ڪنهن جي وس جي ڳالهه ناهي. وڏي ڳالهه اها آهي ته گوتم ٻڌ وارو جيڪو حساب ڪتاب آهي ان منجهه پنهنجي من کي ماري ميڻ ڪرڻو آهي يعني ته خواهشات تي رڳو ڪنٽرول نه پر ضابطو آڻڻو آهي. ٻي اها ڳالهه ته سيڪس ‘Sex’ جيڪو زندگيءَ جو وڏو ۾ وڏو تحرڪ ۾ رکندڙ زور آهي، جنهن جي اُڇال پنهنجي وجود کان ٻاهر آهي، ان تي ضابطو به آڻڻو آهي ۽ پنهنجي وجود اندر ان کي تحرڪ ۾ به رکڻو آهي. جنهن به شخص ۾ فطرتي طور ان ڳالهه تي ضابطو رکڻ جي طاقت ناهي اهو زوريءَ ايئن ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو ته پوءِ چريو به ٿي سگهي ٿو. ٻڌ مذهب ۾ Meditation ۽ مراقبي ۾ اهڙيون مشقون ڪرايون وينديون آهن پر اهو ڪم وڏي خبرداريءَ سان ۽ آهستي آهستي ڪرڻو پوندو آهي نه ته دماغ جي ڪا ڪَل ٿڙي به سگهي ٿي!....
بهرحال اهي ڳالهيون پنهنجي جاءِ تي سڀ ٿيون، پر هڪ ڪائناتي مذهب جي انساني ذات کي اڃا به ضرورت آهي، جنهن مذهب منجهه زور زبردستي ۽ قتل و غارت گريءَ واري ڳالهه نه هجي. باقي هي جيڪي خوف ۽ لالچ جي بنياد تي جڙيل سڀ مذهب موجود آهن اهي هڪ ته خالق حقيقيءَ جي شناس پيدا ڪرڻ ۾ به ناڪام ويا آهن ٻيو اهو ته انسان کي گناهه ۽ قتل غارت گريءَ کان روڪڻ ۾ به ناڪام ويا آهن.
ڇاڪاڻ ته جيڪو به جنهن معاشري ۾ ماءُ جي پيٽان ڄمي ٿو، اهو پنهنجي چئن مهينن کان وٺي ٻارهن سالن تائين جيڪا عمر آهي ان منجهه ثقافت جي سرجڻ جي عمل سان گڏ پنهنجي اردگرد مروج مذهب ۽ خدا جو تصور پنهنجي دماغ جي ڪمپيوٽر ۾ کنيو ٿو وتي، ان ڪري جيڪو هندوءَ جي گهر پيدا ٿئي ٿو اهو هندو آهي ۽ جيڪو مسلمان جي گهر ڄائو سو مسلمان آهي.
اهڙو مذهب جيڪو سڄي جهان ۾ قابل قبول هجي ۽ ماڻهو پنهنجي ورثي ۾ مليل مذهب ڇڏي اهو خوشيءَ سان قبول ڪن ان مذهب جي دنيا کي سخت ضرورت آهي پر اهڙو نظريو پيش ڪري سگهڻ ڪنهن اضافيت جي نظريي پيش ڪرڻ کان گهٽ ڏکيو ڪم ناهي! ۽ اها ڳالهه هڪ سائنسدان توڙي آرٽسٽ لاءِ وڏو چئلينج آهي؛ خاص طور اهي عالم جيڪي هڪ خاص مذهب جا نه پر مذهبيات جي علم جا دعويدار آهن انهن جو ڪم آهي ته تاريخ ۽ دنيا جي مڙني مذهبن جو مطالعو ڪري ڪُل ڪائناتي مذهب لاءِ رستا هموار ڪن. مون کي اميد آهي ته ايندڙ صديءَ (ايڪويهين صديءَ) ۾ سائنسدان ۽ مذهبيات جا عالم هن مسئلي طرف ڌيان ڏيندا.
جنهن به تاريخ جو مطالعو ڪيو هوندو ان کي ان ڳالهه جو احساس هوندو ته مذهب ۽ سائنس جو شروع کان وٺي ٻن پهاڄن وارو نمونو رهيو آهي. ڇاڪاڻ ته سائنسدان جي پنهنجي مجبوري آهي! هو اهڙو دماغ وٺي پيدا ٿئي ٿو جو جنهن به علم سان هو لاڳاپيل آهي ان ميدان ۾ بنا سبب ۽ ثبوت جي هو ڪنهن به ڳالهه تي اعتبار ڪرڻ کان قاصر آهي. جيڪڏهن هو ايئن نه ڪندو ته پوءِ علم، انساني صحت ۽ دوائن جي ايجاد جهڙن ميدانن ۾ ترقي رڪجي ويندي ۽ ان جو نقصان وري سڄي انسان ذات کي ٿيندو!... ۽ ٻئي پاسي مذهبي عالم به مجبور آهي ڇاڪاڻ ته هڪ مذهبي عالم جو وري ايمان آهي ته الهامي ڪتاب ۾ لکيل ڳالهه ڪُوڙي ٿي ئي نٿي سگهي. ڇاڪاڻ ته اها خدا جي منشا سان لکي ويئي آهي، پوءِ ڀلي هڪ سائنسدان تجربن سان ڪا اهڙي ڳالهه ثابت ڪري جيڪا هڪ مذهبي ڪتاب جي اُبتڙ آهي ته به مذهبي عالم اهو نه مڃيندو ته اُهو ڪو سچ آهي! ۽ ايئن معاملو ٿيندو ٿيندو وڃي ٿو ڪورٽ ڪچهرين تائين پهچي. (جيئن اٽليءَ ۾ گليلو گليليءَ سان ٿيو، ان کان پوءِ انگلينڊ ۾ چارلس ڊاورن سان ٿيو.)
ان ڳالهه جو ڪو حل هئڻ کپي جو سائنس جي ترقي به نه رڪجي ۽ مذهب جي وقار ۽ مرتبي تي به ڪو فرق نه پوي!؟.... اهو مسئلو به هڪ سائنسي علم جي ماهر ۽ دينيات جي ماهر کي گڏجي حل ڪرڻو پوندو. اهڙيءَ طرح ڪيئي ٻيا اخلاقي تنازعا آهن جن تي هڪ دينيات جي ماهر کي غور ڪرڻو پوندو. ڇاڪاڻ ته انسان مجبور آهي پنهنجي فطرت ۾، ۽ انسان جي فطرت ته اها آهي جيئن انسان جي نفسيات Human Psychology ۽ علم انسان Anthropology ان کي بيان ڪن ٿا ته انسان ان مطابق زندگي گذارڻ تي مجبور آهي! اهي سڀ شيون گناهه جي زمري ۾ اچڻ ئي نه کپن جيڪي انسان جي نفسياتي تقاضا آهن. جديد سائنس جي روشنيءَ ۾ ملڪ ۽ معاشري جو قانون اهڙيون حدبنديون مقرر ڪري ته تمام سٺي ڳالهه ٿيندي ۽ مذهب کي انساني نفسيات کان هٽي ڪري بي بنياد دخل اندازي نه ڪرڻ گهرجي ۽ فراخدليءَ جو مظاهرو ڪرڻ کپي.
سائنس جي علم توڙي ايجادن ۾ جيئن جيئن ترقي ٿيندي، اها انسان جي اخلاقيات ۾ ضرور ڦيرڦار جو سبب بڻبي ۽ جيڪو به معاشرو اها ڦيرڦار برداشت ڪري نه سگهندو اُهو باقي دنيا کان پوئتي رهجي ويندو ۽ اهڙي ڦيرڦار پڻ فراخدليءَ سان قبول ڪئي وڃي. مذهب کي بنياد بنائي اهڙي ڦيرڦار جي عمل ۾ رڪاوٽ پيدا ڪرڻ درست ڳالهه نه آهي.
اخلاقيات جو دارومدار فقط انساني همدردي، تعليم ۽ معاشرتي گهرج جهڙين شين تي هئڻ گهرجي. مذهب نج انسان جو روحاني معاملو هئڻ گهرجي، سندس اخلاقيات ۾ ڪابه دخل اندازي نه هئڻ گهرجي. اخلاقيات مرتب ڪرڻ ملڪ جي قانوندان ۽ قانون ساز ادارن جو ڪم آهي هڪ مذهبي عالم جو اهو ڪم آهي ئي ڪونه.
عبادت، سعادت ۽ بندگي برابر روحاني سُک ڏيندڙ شيون آهن پر هڪڙي محدود حد کان وڌيڪ اهي شيون اختيار ڪرڻ جو حق فقط ان ماڻهوءَ کي سونهين ٿو جنهن کي نڪو غربت ۽ افلاس جو ڪو خوف هجي ۽ نڪو ئي پيسي ڏوڪڙ جي پرواهه هجي! پر هڪ معاشري کي عبادت ۽ سعادت لاءِ مجبور نٿو ڪري سگهجي ڇاڪاڻ ته اهو سڌو سنئون معاشري کي غربت ۽ افلاس جي طرف ڌڪڻ واري ڳالهه آهي.
ڇاڪاڻ ته قدرت جي مقرر ڪيل ڏينهن جا 24 ڪلاڪ معاشري جي مرد توڙي عورت وٽ ساڳيا آهن، پوءِ جيڪڏهن انهن کي معاشري جي معاشي ترقيءَ لاءِ استعمال ڪبو ته، اُها حاصل ٿيندي! تعليم ۽ سائنس لاءِ استعمال ڪبا ته اها شيءِ حاصل ٿيندي ۽ وري جيڪڏهن عبادت ۽ سعادت لاءِ وڌيڪ وقت مقرر ڪبو ته پوءِ ايندڙ جهان ۾ حاصلات وڌيڪ ٿيندي، باقي هن جهان ۾ پِن سِنَ تي ڪم هلائڻو پوندو! يا وري تيل جا کوهه نڪري اچن يا سون جي کاڻ نڪري اچي ته پوءِ وري ڳالهه ٻي آهي! پوءِ به معاشري جي ترقيءَ جي ڪرنگهي واري حيثيت رکندڙ انسان يعني ته حقيقي پي ايڇ ڊي سائنسدان ۽ عالم دولت سان حاصل ڪري ناهن سگهبا!...
قوم جو فرض آهي ته اهڙن ماڻهن کي همٿائي ۽ وڌ ۾ وڌ محبت ڀريو سلوڪ ڪري ۽ انهن ماڻهن جو فرض آهي ته قوم سان وفادار رهن ۽ ڏينهن رات محنت ڪندا رهن، پوءِ ترقي ۽ سڌارو ٿيندو. باقي زور زبردستي ۽ لٺ سان اهڙن ماڻهن کي قابو نه ڪري سگهبو آهي، ڇاڪاڻ ته اهي ماڻهو پنهنجي اصولن تي ڏاڍا ارڏا هوندا آهن ۽ سِر تان آسرو کڻندي گهڻو هٻڪندا ناهن! فضيلت ۽ اخلاق سان اهڙي ماڻهن کي پنهنجي ملڪ اندر روڪي رکو. ڇاڪاڻ ته Brain Drain ٿي وڃڻ سبب ئي قومون عرش تان فرش تي ڪرنديون آهن.
ان ڪري مذهب جو بنياد جيڪڏهن خوف ۽ لالچ، موت کان پوءِ سزا ۽ جزا تي رکيل آهي ته معاشري جا سڀ فرد وڌ ۾ وڌ وقت رسمي عبادتن جهڙي عمل کي ڏيڻ تي مجبور ٿي پون ٿا!.... ۽ نتيجو غربت ۽ افلاس جي صورت ۾ نڪري ٿو!.... اهو ئي سبب آهي جو ڪليسا ۽ سائنس وارن جي پاڻ ۾ سدائين ويڙهه هوندي آهي. ڇاڪاڻ ته سائنسدان پنهنجي معاشري کي غربت ۽ افلاس مان ٻاهر ڪڍڻ جي چڪر ۾ هوندو آهي ۽ ڪليسا وارا خدائي خوشنودي حاصل ڪرڻ لاءِ افلاس، غربت، بيماري ۽ بک کي الله سائينءَ جي مرضي ڄاڻائي معاشري کي مايوسي ۽ پيڙا وارن رستن تي هلائڻ جي چڪر ۾ هوندا آهن.
انهيءَ ڪري مون پنهنجي هن بيان ۾ ڪل ڪائناتي مذهب ۽ گوتم ٻڌ واري نظريي جو ذڪر ڪيو ته ان منجهه اهڙي گنجائش ۽ اميد نظر اچي ٿي جو اهڙو طريقو حاصل ٿي وڃي جو خدائي خوشنودي به حاصل ٿئي ۽ ترقي ۽ سائنس جي رستي ۾ ڪا رڪاوٽ به پيدا نه ٿئي.
هاڻ آءٌ اوهان کي نظرياتي سائنس جي باري ۾ ٻڌائيندس ته نظرياتي سائنس، سائنس جي سموري عمل دخل ۾ پيڙهه واري حيثيت رکندي آهي: عملي سائنس ۽ سڀني سائنسي ايجادن ۽ معاشري جي سائنسي سوچ جو بنياد ئي نظرياتي سائنس هوندي آهي. ڪنهن به سائنسي نظريي کي ڪائناتي سچ ثابت ڪرڻ ڪنهن به سائنسي ايجاد کان وڌيڪ پيچيده ۽ ڏکيو ڪم هوندو آهي. ڪيپلر ۽ نيوٽن علم حرڪت ۽ علم طبعي جي بنيادي قائدن کي ڳولڻ لاءِ زندگيءَ جا ڪيئي قيمتي سال تنهائيءَ جو اڪيلو عذاب ڀوڳيو. (ايئن ئي گليلو گليلي هئو).
چون ٿا ته نيوٽن سائنسدان شادي ويهن سالن جي عمر ۾ ڪري ورتي هئي، پر چاليهن سالن جي عمر تائين هو ڪشش ثقل، حرڪت جا قائدا، روشنيءَ جي ماهيت ۽ رياضيءَ ۾ ڪلڪيولس جي حقيقت جهڙن ڪمن ۾ اڪيلو رُڌو پيو هوندو هو ان ڪري چاليهن سالن جي عمر تائين پنهنجي سڳي زال سان جماع به فقط هڪ دفعو ڪري سگهيو هئو! باقي انهيءَ ڳالهه ۾ ڪوبه شڪ ڪونهي ته جن ماڻهن به نظرياتي سائنس، عملي سائنس، فلسفي ۽ اهڙن ٻين علمن جي ميدان ۾ ڪم ڪيو آهي اهي هئا ٿورڙو ٿڙيل قسم جا ماڻهو. ڇاڪاڻ ته معاشري ۾ موجود ۽ مروج علم ۽ رواجن مان هو مطمئن ڪونه هئا. هنن وڌيڪ سچائي ۽ حقيقت جي ڳولا کي ضرورت سمجهيو ۽ پنهنجو وقت اهڙين ڳالهين جي پٺيان لڳائي تحقيق ڪئي ۽ سچائي ڳولي لڌي. ۽ پوءِ جيڪا ترقي اوهان ڏسو ٿا اها به اهڙن ماڻهن جي ڪري آهي. پوءِ کين وڏيون رڪاوٽون به پيش آيون، انهن کي به هنن منهن ڏنو ۽ مذهبي قدامت پسندن به کين وڏا عذاب ڏنا جيڪي پڻ هنن سٺا ۽ اهڙيءَ طرح انساني علم منجهه واڌارو ٿيو. انهيءَ ڪري ئي اسان چاهيون ٿا ته ڪو ڪائناتي مذهب اهڙو هجي جيڪو اهڙن درويشن جي رستي جي رڪاوٽ نه بڻجي ته جيئن هو بنا خوف جي انسانذات ۽ معاشري جي سڌاري لاءِ پنهنجو ڪم جاري رکي سگهن.
۽ گهڻو ڪري عملي توڙي نظرياتي سائنسدان يا وڏا وڏا آرٽسٽ گهڻو ڪري خدا جي وجود کان انڪاري هوندا به ڪونهن ۽ کين پنهنجي ڏات سان محبت ضرور هوندي آهي پر مذهب سان دشمني ڪانه هوندي آهي ۽ هڪ حقيقي خدا جو تصور به سندن ذهن ۾ هوندو آهي ته ڪائناتي مذهب جا مڃيندڙ به هوندا آهن.

(سنڌيڪار: عبدالله الفائز)
(سنڌ فورم، جون 2000ع)