ويڳاڻپ ۽ قرآن : ڊاڪٽر الطاف جاويد
[/b] معاشري جي متضاد طبقن ۾ ورهائجڻ سبب فرد جي روحاني، نفسياتي ۽ سماجي پاسن تي جيڪي اثر پوندا آهن، انهن کي نفسيات جي اصطلاح ۾ ”ذاتي ويڳاڻپ“ (Self Alienation) چيو ويندو آهي. ويڳاڻپ لاءِ ادب ۾ هڪ ٻيو اصطلاح ”اوپرائپ“ يا ”ڌاريائپ“ (Estrangement) به رائج آهي. ان اصطلاح جو مفهوم فرد جي ذات يا شخصيت جي سالميت جي هم آهنگي جو چڪنا چور ٿيڻ يا متضاد حصن ۾ ورهائجڻ آهي. هيءَ اها ذهني ڪيفيت آهي، جنهن ۾ فرد پنهنجي محنت کان، پنهنجي محنت سان ٺاهيل شين کان، پنهنجي سماجي لڳ لاڳاپن کان ۽ سڀ کان وڌيڪ پنهنجي محنت کان ۽ پنهنجي نوعي زندگيءَ کان ويڳاڻو ۽ جدا ٿي ويندو آهي. جنهن سان انسان جي ذات ۽ اعليٰ اخلاقي قدرن جي تذليل، زندگيءَ جي بي وقعتي ۽ بي قيمتي، ڪم چوري، انسانن کان نفرت، جارحيت، تشدد، ڪرب ۽ اذيت، خانداني رشتن جي تباهي، پاڙيوارن جي حقن کان لاپرواهي، جنسي لذتپڻي جا مظاهرا، شراب نوشيءَ جي گهڻائي، تنگ نظري ۽ نسل پرستيءَ جي تصورن جي گرفت ۽ انسان دوستيءَ جي جذبن جي شڪست ۽ هار شامل هوندي آهي.
جڏهن کان سماج جو طبقاتي ورهاڱو عمل ۾ آيو آهي، ان ورهاڱي جي سڀ کان پهرين شڪل آقا ۽ غلام جي، ٻين جاگيرداري ۽ زرعي غلام (Serf) جي ۽ ٽين صنعتي انقلاب کان پوءِ مل مالڪ ۽ مزدور يعني اجرتي غلام (Wage Slave) جي شڪل ۾ آڏو آئي. انهن سمورين شڪلين ۾ جيڪا شيءِ گڏيل آهي، اها پورهيت جي پنهنجي محنت ۽ محنت جي پيداوار جي صحيح حاصلات نه هئڻ ڪري ٻين انسانن ۽ پنهنجي نوعي زندگيءَ کان ويڳاڻپ يا ڌاريائپ آهي.
قرآن حڪيم، ويڳاڻپ جي مفهوم لاءِ ”ظلم، اسفل السافلين، خوف و حزن ۽ خسران“ جا اصطلاح استعمال ڪيا آهن. انهن مان سڀ کان بنيادي اصطلاح ”ظلم“ آهي. منع ٿيل وڻ جي ويجهو وڃڻ کان پوءِ آدم کي جيڪا دعا تلقين ڪئي وئي ان ۾ ”ظلم“ ۽ ”خسران“ جا لفظ نروار آهن.
امام راغب اصفهانيءَ ”مفردات“ ۾ ”ظلم“ جي معنيٰ هن طرح بيان ڪئي آهي ته، ”وضع شيءِ في غير موضوعته المختص بھ. يعني هڪ شيءِ جو پنهنجي جڳهه (جيڪا ان لاءِ مخصوص آهي) کان هٽائي ٻئي هنڌ رکڻ، کوٽ جي ڪري ٿئي يا زيادتيءَ جي ڪري يا ان جي وقت کان هٽائڻ يا جڳهه تان هٽائڻ. عام لفظن ۾ ان جو مفهوم قانون ٽوڙڻ، حدون اورانگهڻ، ٻين جي ملڪيت جو ناجائز استعمال ڪرڻ، انساني حقن ۾ ڪمي ڪوتاهي ڪرڻ، ٻين سان ڏاڍائي ڪرڻ، پنهنجي ذات جي واڌويجهه ۾ ڪمي ڪرڻ وغيره آهي. انهن معنائن جي جامعيت ۾ غور ڪيو وڃي ته ظلم جو مفهوم پوريءَ ريت واضح ٿي وڃي ٿو. مثال طور، خدا روزيءَ جا ذريعا سڀني انسانن لاءِ تخليق فرمايا، قرآن ان لاءِ ”سخرلکم“ جو ضمير استعمال ڪيو آهي، جنهن ۾ سمورا انسان شامل آهن ۽ اهو ئي (ظلم) انهن ذريعن جي تخليق جي خلاف آهي جو چند ماڻهن لاءِ وڌيڪ موقعا رکي غلط مقام ۽ مقصدن لاءِ انهن ذريعن جو استعمال ٿيندو هجي.
ان غلط استعمال سان هڪ پاسي دولت جي گهڻائي پيدا ٿي وئي ۽ ان ۾ وڌيڪ اضافي لاءِ ٻين جي زمينن ۽ مال متاع تي قبضو ڄمائڻ لاءِ جنگ ۽ قتال ۽ بغير محنت جي رزق حاصل ڪرڻ لاءِ ڦرمار، ڌاڙن ۽ محنت جي استحصال جهڙيون فسادي شڪليون آڏو اچڻ لڳيون ته ٻئي طرف پئداواري ذريعن ۽ پورهيت جي پنهنجي محنت جي پئداوار کان محروميءَ سبب انهن ۾ بي وسي، لاچاري، بک ۽ جهالت وغيره پير ڄمايا، جنهن ڪري آقا ۽ غلام، جاگيردار ۽ زرعي غلام ۽ ڪارخانيدار ۽ اجرتي غلام تي مشتمل متضاد معاشي طبقا وجود ۾ آيا. جن جي پاڻ ۾ ڇڪتاڻ جي نفسياتي، ذهني، گهريلو ۽ سماجي اثرن سبب انساني تاريخ ”خسران“ ۾ مبتلا ٿي وئي (سورة العصر)، تنهن ڪري ان سموري ڪيفيت کي ”معاشي ظلم“ چيو ويندو.
اهڙي طرح قدرت هر فرد کي هوش ۽ عقل سان نوازيو آهي، کيس آزاد پيدا ڪيو آهي، کيس تقرير ۽ تحرير جي آزاديءَ جو حق عطا ڪيو آهي. پنهنجي راءِ ڏيڻ ۽ پنهنجي مرضيءَ مطابق ڪم ڪرڻ لاءِ سندس رستي ۾ ڪا رڪاوٽ نه وڌي آهي. هو پئنچائتن جي شڪل ۾ گڏجي گڏيل صلاح مشوري سان پنهنجا معاملا نبيرڻ جي اهليت جا مالڪ آهن، پر جڏهن هڪ يا ڪجهه فرد، طاقت، دوکيبازي. ديوتائن سان پنهنجو نسبي تعلق ظاهر ڪري يا ”ظل الله“ جو خطاب حاصل ڪري انساني جماعتن تي ڏاڍ ۽ ظلم ڪري، سندن آزادي کسي، مٿن شخصي آمريت، فوجي ڊڪٽيٽرشپ يا ملوڪيت ۽ بادشاهت مسلط ڪري ڇڏين ته اهو ”سياسي ظلم“ ٿيندو.
تاريخ ۾ اسان ڏسون ٿا ته صاحب اقتدار ماڻهن، مالدار طبقن، پروهتن، ڪاهنن ۽ ٻين مذهبي پيشوائن علم ۽ تهذيب جي ذريعن تي پنهنجي ٺيڪيداري قائم ڪري عام ماڻهوءَ کي جهالت ۽ ذهني پسماندگيءَ ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو. ان صورتحال کي علم ۽ تهذيب جي دائري ۾ ”ظلم پسندي“ چوندا آهن.
جيڪڏهن خدا واحد جي صفتن ۽ قوتن جو سزاوار ڪنهن مخلوق کي قرار ڏنو وڃي ته اهو شرڪ چئبو ۽ شرڪ کي قرآن ”ظلم عظيم“ (سورة لقمان) قرار ڏنو آهي. شرڪ سان هڪ ته انسان نسل، مذهب، رنگ، ٻولي ۽ تهذيب ۽ ثقافت جي فطري اختلافن تي وڙهندڙ ٽولن ۾ ورهائجي وڃي ٿو ۽ پنهنجي انساني هيڪڙائي ۽ ڀائپي وڃائي ويهي ٿو ۽ ٻيو پاڻ کان گهٽ مخلوق آڏو ڪنڌ جهڪائي ڪائنات جي نظام کي الوهيت جو درجو ڏيئي انهن جي پوڄا ڪرڻ سبب، انهن جي مطالعي ۽ پرک سان انهن کي پنهنجي مفاد لاءِ مسخر (استعمال) ڪرڻ کان محروم رهي انساني شرف کي نقصان پهچائي ٿو. دولت جي هوس، اقتدار تي قبضو ڪرڻ ۽ جنسي حيوانيت جهڙين سفلي خواهشن کي پنهنجو معبود بڻائي (سورة جاثيه) پنهنجي نوعي نصب العين کي فراموش ڪري ويهي ٿو. چوٿون بادشاهه ۽ صاحب اقتدار دولتمند فردن جي ظلم ۽ ڏاڍ کان بغاوت ڪرڻ بدران پنهنجي مجبوري، بي وسي ۽ ڪم علميءَ سبب سندن غلامي اختيار ڪندو آهي. تنهن ڪري شرڪ کي ”ٽن منهن وارو خدا“ قرار ڏنو ويو آهي. يعني فرعون (حاڪم مطلق)، قارون (سرمائيدار يا پئداواري ذريعن تي قبضو ڪندڙ) ۽ بلعم باعور يا هامان (مذهبي پيشوا). جيڪو سماج انهيءَ ٽمورتيءَ جو شڪار ٿيندو اهو مشرڪ سماج بڻجي پوندو. توحيد ۾ خدا جو هڪ روپ هوندو آهي. عوام يا ”الناس“ ۽ ”انام“ جو روپ، جنهن ۾ پئداواري ذريعن ۽ اقتدار تي عوام جو قبضو هوندو آهي، جنهن ۾ خدا ۽ ٻانهي جي وچ ۾ ڪو ٻيو واسطو ناهي هوندو. سو ئي سماج ”توحيدي سماج“ چئي سگهجي ٿو.
شخصي يا ذاتي ويڳاڻپ يا ڌاريائپ بابت سڀ کان پهريائين جن دانشورن نوٽيس ورتو، اهي صوفي هئا. ان جو ثبوت هر مذهب جي فلاسفرن، صوفين، عالمن، تارڪ الدنيا درويشن ۽ انسان دوست دانشورن جي تخليق ڪيل ادب ۾ ملي ٿو. ويڳاڻپ جو تصور ان ادب ۾ ٻن صورتن ۾ ملي ٿو: پهرين صورت مالدار ۽ حڪمران طبقن جي دولت پرستيءَ جي هوس، زمين وڌائڻ جي هٻڇ ۽ عيش عشرت پسنديءَ جي رجحانن تي تنقيد آهي يا قوم ۽ نسل کان مٿانهن انساني رشتن جي تقدس ۽ وحدت جي ڳڻ بياني ۽ تلقين آهي. يا وري مذهبي پيشوائن جي ظاهر پرستي، فقيهن ۽ محتسبن جي مذهبي عقيدن ۽ رسمن ۽ قاعدن سان اختلاف رکڻ وارن تي بي انتها تشدد روا رکڻ جي مخالفت تي مبني آهي.
ٻي صورت ۾ فرد جي روح جو خدا جي ذات کان دوريءَ جي حالت ۾ جيڪا دوري، فراق، پيڙا ۽ درد جي ڪيفيت پئدا ٿيندي آهي ان جو تفصيلي بيان ملي ٿو.
صوفين جي اڳواڻ حضرت جلال الدين روميءَ فرمايو:
بشنو از ني چون شڪايت مي ڪند،
وزجدائي ها شڪايت مي ڪند،
از نيستان تا مرا ببريد اند،
از نفيرم مرد وزن ناليده اند.
غلامي، جاگيرداري ۽ صنعتي سرمائيداري جي نظامن جي دؤر جو سمورو ادب انهن ٻنهي صورتن ۽ ڪيفيتن جي بيان سان ڀرپور آهي. تاريخ ۾ بار بار انسان دوستيءَ جي تجديد لاءِ تحريڪون اٿنديون رهيون آهن. اسان جي دؤر ۾ به عظيم ڀڳتي تحريڪ، اڪبر اعظم ۽ چشتي خواجائن جي صوفياڻي جدوجهد انهيءَ انسان دوستيءَ جي جذبي تي ٻڌل هيون. پر انهن دانش، دانائيءَ ۽ تصوف تي ٻڌل ڪوششن ۾ هڪ ڳالهه هميشه نظرانداز ٿيندي رهي آهي، اها آهي معاشي طبقن جي پاڻ ۾ لاڳاپن جي نوعيت جو شعور. ڇاڪاڻ ته سماج بدستور استحصال پسند ۽ استحصال زده طبقن تي مشتمل رهيو. تنهن ڪري تاريخ جي سمورن فلسفين، صوفين، دانشورن، شاعرن ۽ فنڪارن جون ڪوششون معاشي ۽ سياسي مساوات، انساني ڀائپي، آزادي، حسن ۽ ضمير ۽ نفس جي پاڪيزگيءَ جهڙن اعليٰ اخلاقي قدرن کي معاشري ۾ مستقل طور تي موٽائڻ ۾ ناڪام رهيون.
[b]ارتقا ۾ معاشيات جو ڪردار
[/b] هيگل جا ٻه ممتاز شاگرد فيورباخ ۽ ڪارل مارڪس هئا. اهي ٻئي پيروڪار کاٻي ڌر سان تعلق رکندا هئا. فيورباخ انسان جو نفسياتي نقطه نظر کان مطالعو ڪيو، پر مارڪس فلسفي جي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو انسان جي ذهني ۽ تهذيبي ارتقا ۾ معاشي عنصر جي فيصلائتي ڪردار جي نشاندهي ڪئي. ان علم مان معلوم ٿيو ته انسان نه رڳو پنهنجي نوعي خاصيتن ۾ ئي ويڳاڻپ جي عمل کان متاثر ٿيو آهي، بلڪ سندس معاشي زندگي ۽ سندس پئداواري عمل پڻ ان کان متاثر ٿيو آهي. جنهن ڪري هو پنهنجي پورهئي ۽ ان جي پئداوار کان ويڳاڻو ۽ محروم ٿي ويو. ڪارل مارڪس جي ان ٿيسز سان مڪمل طور اتفاق ڪندي علامه اقبال (جيڪو اسان جي دؤر ۾ انساني خوديءَ ۽ ان جي بي پناهه سگهارن امڪانن جو ڄاڻو آهي.) فرمائي ٿو:
رازدان جز و ڪل از خويش نامحرم شده است
آدم از سرمائيداري قاتل آدم شده است.
ان شعر کان وڌيڪ ويڳاڻپ جي فلسفي ۽ ان جي سبب تي ڪابه تحرير روشني نه ٿي وجهي سگهي. شعر ۾ ”از خويش نامحرم شده است“ جا لفظ ۽ آدم (انسانذات) جو سرمائيداري جي ملڪيتي نظام جي ڪري پنهنجي سماجي لاڳاپن جو قاتل بنجڻ هڪ عظيم تاريخي سچائي آهي. جنهن جي قرآن سورة العصر ۾ تصديق ڪري ٿو.
[b]قديم اشتراڪي نظام ۽ ويڳاڻپ
[/b] ذاتي ملڪيت جي نظام کان اڳ قديم غيرطبقاتي يا پئنچائتي نظام ۾ جنهن کي جنتي معاشرو يا هابيلي دؤر به چيو ويندو آهي، فرد جي مفاد ۽ سندس قبيلي جي مفاد ۾ ڪوبه تضاد نه هيو. هو پنهنجي پئداواري عمل ۾، پنهنجي ايجادن ۽ فڪر ۾ بلڪل آزاد هيو. هو پنهنجي جسماني يا ذهني تخليقن جو پاڻ مالڪ هيو، هو ڪنهن مالڪ يا آقا جو غلام نه هيو، پر پنهنجي مرضيءَ سان ڪم ڪندو هو تنهن ڪري ئي کيس ڪم ڪندي لذت ۽ ذهني سڪون ۽ آسودگيءَ جو احساس ٿيندو هو. ڪم ڪرڻ جي عمل ۾ ساڻس گڏ سندس گهروارا ۽ قبيلي جا ٻيا فرد به شامل هوندا هئا. هو پنهنجي زندگيءَ جو پاڻ مالڪ ۽ مختيار هيو. خدائي صفتن ۽ مڃيل اخلاقي اصولن جي وچ ۾ ڪا ٻيائي نه هئي. سندس هر عمل خدائي قانون مطابق هيو. تنهن ڪري هر عمل عبادت به هيو ۽ خدائي راضپي جو اولڙو ۽ سبب پڻ هيو. سندس مذهب ۽ دين سندس فڪر ۽ عمل کان جدا نه هيو. تنهن ڪري ٻاهران ڪنهن هدايت يا وحيءَ جي ضرورت نه هئي. سندس هدايت جو سرچشمو سندس پنهنجي فطرت هئي. (سورة والشمس)
ان دؤر ۾ جيڪڏهن قبيلن جي وچ ۾ ٽڪراءُ به ٿيندو هو ته ان ٽڪراءَ جو محرڪ جذبو ٻين جي زمين، مال ۽ دولت تي قبضي جي هوس نه هئي پر ان جو سبب پنهنجي حفاظت يا بک هئي. تنهن ڪري هو شخصي ويڳاڻپ جي تباهه ڪندڙ ۽ تخريبي عمل کان اڻواقف هيو. هو پنهنجي فطرت جي لقائن ۾ آباد هيو.
[b]طبقاتي نظام ۽ ويڳاڻپ
[/b] پر زرعي دؤر ۾ سموريون حالتون هڪدم تبديل ٿي ويون. سماج آقا ۽ غلام جي متضاد معاشي نظام ۾ تبديل ٿي ويو. هاڻي غلام جيڪا شيءِ پنهنجي محنت سان پئدا ڪندو هو، ان جو هو پاڻ مالڪ نه هيو، پر ان جو مالڪ آقا هيو ۽ اهو اهڙو ماڻهو هيو جنهن ان شيءِ جي پيدا ڪرڻ ۾ ڪوبه حصو نه ورتو هو. ڇاڪاڻ ته غلام وٽ پنهنجي جسماني ضرورتن کي پورو ڪرڻ جو فقط هڪ ئي ذريعو هيو، جيڪا هئي سندس محنت، جنهن جو هو پاڻ مالڪ بڻجي سگهي پيو يا ان کي ٻئي جي هٿ وڪڻي پنهنجي زندگي قائم رکڻ لاءِ اجورو حاصل ڪري سگهي پيو. ۽ ساڳئي صورتحال غلاميءَ جي دؤر کان پوءِ جاگيرداري ۽ صنعتي دؤر ۾ زرعي ۽ اجرتي غلام جي به آهي. تنهن ڪري ذاتي ملڪيت جي نظام ۾ ويڳاڻپ جو پهريون مظهر پورهيت جو پنهنجي محنت کان الڳ ٿيڻ آهي.
پورهيت جي پنهنجي محنت کان ويڳاڻپ
ويڳاڻپ جو هي مظهر انساني تاريخ ۾ غلام، زرعي غلام ۽ اجرتي غلام جي شڪل ۾ اڀريو. هر دور ۾ پورهيت، پنهنجي پورهئي کان جدا رهيو آهي ۽ سندس پورهيو يا محنت ئي سندس غير يا حريف بڻبي رهي آهي. ڇاڪاڻ ته محنت سندس ملڪيت ناهي هوندي، اها آقا، جاگيردار يا فيڪٽريءَ جي مالڪ جي ملڪيت هوندي آهي، تنهن ڪري پورهيت ڪم دوران پنهنجي ذات جو اقرار ناهي ڪندو پر پنهنجي ذات جي نفي ڪندو آهي. جنهن جو نتيجو هي نڪرندو آهي جو هو ڪم مان آسودگي ۽ خوشي حاصل ناهي ڪندو، بلڪ مايوسي، اُداسي ۽ ڪجهه وڃائجڻ جو احساس حاصل ڪندو آهي. ڇاڪاڻ ته سندس محنت سندس پنهنجي مرضيءَ سان ناهي ٿيندي، بلڪ جبري هوندي آهي. هيءَ جبري محنت سندس ذات يا خوديءَ جي ڪنهن محتاجيءَ لاءِ تسڪين جو ذريعو ناهي بڻبي، بلڪ خارجي يا مادي محتاجين جي تسڪين جو ذريعو بڻبي آهي. هن محنت سان سندس لڪل ۽ سگهاريون صلاحيتون نشونما نه وٺنديون آهن، بلڪ اهي مرجهائي وينديون آهن ۽ تباهه ٿي وينديون آهن. يعني سندس فطرت جو مٿانهون ۽ نوراني حصو دٻجي ويندو آهي ۽ هو پنهنجي صلاحيتن جي نشونما کان محروم ٿي ويندو آهي.
پئداوار ۾ اضافي جا جيترا به سامان ۽ اوزار ٿين ٿا، اهي پورهيت جي محنت جي بار کي گهٽائيندا ناهن ۽ نه ئي سندس لاءِ خوشحالي ۽ مسرت آڻيندا آهن. بلڪ ان جي ابتڙ اهي ترقي يافته پئداواري ذريعا سندس پورهئي جي بار کي اڃا به وڌائيندا آهن ۽ محنت جي استحصال ۾ شدت پيدا ڪندا آهن. پيداواري ذريعا جيتري ترقي وٺندا آهن، اهي پورهيت جي شخصيت کي مسخ ڪندا ۽ سندس آزاد روح جي عمل کي بند ڪري ڇڏيندا آهن. اهي پورهيت جي انسانيت کي مڪمل ڪرڻ ۾ مدد ڏيڻ بدران کيس بي انسان (Un- Human) بڻائين ٿا. هو پنهنجي انهن بي انساني حالتن ۽ ماحول کان فرار حاصل ڪرڻ گهرندو آهي. ڪم ۾ دلچسپي پيدا ڪرڻ بدران اهي ترقي يافته پئداواري ذريعا کيس ڪم کان نفرت ۽ ان کي بيگر ۾ تبديل ڪري ڇڏيندا آهن. ڪم ۽ پئداواري ذريعا تڏهن ئي پورهيت کي خوشي، سندس شخصيت کي آزادي ۽ عظمت، سندس لاءِ انتهائي دلچسپي ۽ جان افزائيءَ جو ذريعو بڻجن ٿا، جڏهن اهي سندس پنهنجي ملڪيت ۾ هجن ۽ پورهيت پنهنجو پاڻ کي انهن جو مالڪ ۽ آقا تصور ڪري، نڪي انهن جو غلام ۽ محتاج. ڇاڪاڻ ته اهڙيءَ طرح هو محسوس ڪندو ته هو ٻين لاءِ ڪم ۽ محنت نٿو ڪري، بلڪ پنهنجي لاءِ ٿو ڪري. ان نوعيت جو ڪم سندس ذات جي فروغ ۽ روحاني تسڪين جو ڪارڻ بڻبو آهي، نه ڪي رڳو مادي ۽ جسماني ضرورتن جي تڪميل لاءِ هڪ ڏاڍ ۽ بيگر جي حيثيت رکندو آهي.
[b]پورهئي جي پنهنجي پئداوار کان ويڳاڻپ
[/b] شخصي ويڳاڻپ جو ٻيو مظهر آهي پورهئي مان ٺاهيل شين ۽ خود پورهيت جي وچ ۾ ڌاريائپ جو خال پيدا ٿيڻ. پئداوار پنهنجي ٺاهيندڙ پورهيت جو حريف بڻجي سندس مقابلي ۾ اچي بيهندي آهي ۽ هو (پورهيت) پنهنجي پئداوار جو غلام بڻجي ويندو آهي. ان جو سبب هي هوندو آهي ته پئداوار جي نوعيت متعين ڪرڻ، ڪم جي حالتن ۽ ڪم ڪرڻ جي هنڌ جي چونڊ، استعمال ۽ وڪري يعني پئداوار جي ورهاست ۽ وڪري جي عمل کان پورهيت اجنبي يا ويڳاڻو رهندو آهي. انهيءَ ڪري شيون جيتريون مهانگيون هونديون آهن، زندگي اوتري ئي سستي ۽ بي قيمت ٿيندي ويندي آهي. شين جي قدر ۽ اهميت ۾ جيترو واڌارو ٿيندو آهي، انسان جي بيقدري ۽ بي وزنيءَ ۾ ان نسبت سان اضافو ٿيندو ويندو آهي. پورهيت پئداوار جي تخليق ۾ جيتري جان سوزي ۽ پنهنجي توانائي استعمال ڪندو آهي ۽ سندس چوڌاري ڦهليل دنيا ۾ زندگيءَ جو چرخو سندس پورهئي ۽ محنت سبب جيترو سگهارو ٿيندو آهي، سندس ذات يا سندس باطني دنيا اوتري ئي غريب ۽ سڃي ٿيندي ويندي آهي. اهڙيءَ ريت پئداواري ذريعن کي پورهيت استعمال ناهي ڪندو، هو انهن جو مالڪ ۽ آقا ناهي هوندو، بلڪ ان جي ابتڙ پئداواري اوزار پورهيت جو خون ولوڙيندا ۽ کانئس جبري ڪم وٺندا ۽ کيس پنهنجو غلام بنائيندا آهن. اهي پئداواري ذريعا، پورهيت جي پنهنجي تخليقي عمل جو محسوس مظهر نه هوندا آهن، بلڪ پورهيت کي پنهنجو ٻارڻ بنائيندا آهن. يعني اسان جي دؤر ۾ لوهه پگهارڻ ۽ ان کي پرزن جي شڪل ۾ ڍالڻ واريون باهه واريون بٺيون ۽ مشينون رات جي وقت (جنهن کي خدا سڪون ۽ آرام لاءِ بنايو آهي.) به پنهنجي مالڪ لاءِ منافعو پيدا ڪرڻ ۽ سندس بئنڪن ۾ گڏ ٿيل سرمائي ۾ اضافي لاءِ پورهيت کان آرام ۽ سڪون کسي کيس ڪم ڪرڻ تي مجبور ڪنديون آهن.
پئداوار جو اهو استحصالي نظام ريڊيو، ٽي وي، سئنيما، اخبار ۽ رسالن ذريعي نون نون فئشنن جي پرچار ڪري يعني اشتهار ڏئي انسانن اندر شين حاصل ڪرڻ جي مصنوعي محتاجي پيدا ڪندو آهي. ايستائين جو صنعت ڪار پنهنجي منافعي ۾ اضافي لاءِ ۽ پيداوار جي کپت وڌائڻ لاءِ انسانن ۾ انتهائي اخلاق تباهه ڪندڙ خواهشن ۽ غيرصحتمند خواهشن کي پيدا ڪرڻ لاءِ شرمناڪ طريقن کي پڻ استعمال ڪندو آهي. هو انسانن جي هر نفسياتي ڪمزوريءَ مان فائدو وٺندو ۽ ان جو معاوضو حاصل ڪندو آهي. هو منافعي ۾ اضافي لاءِ پنهنجي هم جنس انسان جي بي حد اخلاق کان ڪريل نفسياتي خواهشن کي پورو ڪرڻ ۾ به خوشي محسوس ڪندو آهي.
”ماڊلنگ گرلز“ سرمائيدارانه سماج جو شرمناڪ مظهر آهي، جنهن کي هو مصنوعات وڪرو ڪرڻ لاءِ عورت کي (جنسي جذبات اڀارڻ لاءِ) استعمال ڪري رهيا آهن. هن استحصالي معاشي نظام ۾ هر نئين پئداوار ۽ نئون فيشن باهمي ڌوڪي بازيءَ ۽ ڌاڙيلائپ جي نئين سگهه جي نمائندگي ڪندو آهي. پئسي جي هوس جي بنياد تي بيٺل معاشي نظام ۽ شين جي پئداوار جيتري وڌيڪ ٿيندي آهي، اوتري اها فرد ۽ قوم جي زندگيءَ ۾ خوشحالي، مسرت، آزادي، حُسن ۽ سچائيءَ وارن قدرن پيدا ڪرڻ بدران پورهيت عوام کي پئداواري ذريعن جي مالڪ طبقي جي ڦرلٽ جو آکاڙو بڻائي ٿي، جنهن ڪري مجموعي طور سياسي بيچيني، غربت ۽ بک، جهالت ۽ غيراخلاقي واقعا، جنسي لذت پسندي، ٻين لفظن ۾ فرد جي مڃيل اخلاقي اصولن جي جڳهه نيچ ۽ حيواني تقاضائون وٺن ٿيون. ان کان سواءِ ننڍين ۽ ڪمزور قومن ۽ ملڪن تي قبضي لاءِ ترقي يافته قومن وچ ۾ تنازعو خوفناڪ جنگين جي شڪل اختيار ڪري وٺندو آهي ۽ انهن پٺتي پيل ۽ گهٽ ترقي يافته قومن جي وڌ کان وڌ استحصال لاءِ کين فوجي، معاشي ۽ سياسي دٻاءَ هيٺ رکيو ويندو آهي. ان ڀوائتي راند ۾ شين جو حقيقي خالق طبقو (يعني پورهيت طبقو) بيوس ۽ لاچار ٿي پوندو آهي. هو عملي طور پنهنجي پئداوار جو مالڪ ۽ پنهنجي مرضيءَ سان انهيءَ کي استعمال ۾ آڻڻ بدران ان جو غلام ۽ ان استحصالي نظام جي معروضي قانونن جو پابند بڻجي پوندو آهي. هن نظام کي اڄوڪي اصطلاح ۾ ”صارفيت“ (Consumerism) چيو ويندو آهي.
ايران جي ڊاڪٽر علي شريعتيءَ صارفيت کي سمورين خرابين ۽ جنگين جو سبب قرار ڏنو آهي، بلڪه ان کي نوآبادياتي (غلام) قومن طرفان نوجوان نسل کي پنهنجي تهذيبي پاڙن کان کوکلو بنائڻ جو سڀ کان اهم ذريعو قرار ڏنو آهي.
[b]انسان ۽ انسان ۾ و يڳاڻپ
[/b] شروعاتي اشتراڪي معاشري يا جنت جي معاشي نظام ۽ ان جي نفسياتي اثر کان الڳ ٿيڻ کان پوءِ ذاتي ويڳاڻپ جي عمل جو ٽيون مظهر انسانن جي وچ ۾ انساني ڀائپي جي رشتي جي شڪست آهي.
سوال هي آهي ته جيڪڏهن پورهيت پنهنجي محنت جي پئداوار جو پاڻ مالڪ نه آهي ته لازمي طور ڪو ٻيو ان جو مالڪ ٿيندو، يعني هو پاڻ نه پر ڪو ٻيو مالڪ آهي. اهو مالڪ نه فطرت ٿي سگهي ٿي ۽ نه ڪو ديوتا يا (ظاهري طرح) خدا ٿي سگهي ٿو، ڇاڪاڻ ته شين جي تخليق ته انساني محنت جو عمل آهي، جيڪو فطرت جي خام مال کي پنهنجي ضرورتن لاءِ نئين شڪل ڏئي ٿو.
تنهن ڪري فطرت ۽ خدا جيڪڏهن ظاهري طور ٺاهيل شين جا مالڪ نه آهن ته ان جو مالڪ يقين سان انسان آهي ۽ جيڪڏهن انسان جو پئداواري عمل ۾ ڪوبه دخل نه هوندو آهي، ته پوءِ محنت جي پنهنجي تخليق ڪيل پئداوار کان علحدگي يا اوپرائپ فرد جي زندگيءَ جي عمل (Lief Process) ۽ ان جي نوعي (Specie) زندگي کان سڌي سنئين ويڳاڻپ جي صورت وٺندي آهي. يعني هو پنهنجي ذات کان الڳ ٿي پنهنجو حريف پاڻ ئي بڻجي پوندو آهي. خود پنهنجي ذات ۾ ورهايل هجڻ ڪري هو ٻين انسانن جو به حريف بڻجي ويندو آهي.
ان صورتحال جو نتيجو هي نڪتو آهي ته عمراني ۽ معاشي نظام جو بنياد انسانن ۾ باهمي تعاون ۽ عملي ڳانڍاپي بدران بي رحم چٽاڀيٽي ۽ موت مار مقابلو وڃي بيٺو آهي. اهو ان ڪري آهي ته پئداوار پنهنجي خالق کان ناتو ٽوڙي ڪنهن کائو پٽ جي ملڪيت ۾ اچي ويندي آهي، جيڪو پيداوار جي سموري عمل کان عملي طور ٻاهر رهندو آهي. يعني پورهيت ۽ پورهئي جو رشتو ناتو سرمائيدار (قرآن جي لفظ ۾ ”مترفين“) ۽ پورهئي جي نئين رشتي کي جنم ڏئي ٿو.
ان سموري عمل ۾ محنت جي پئداوار جيڪڏهن پورهيت لاءِ عذاب بڻجي پوندي آهي، ته غيرپورهيت مالڪ لاءِ عيش عشرت جو سامان مهيا ڪرڻ جو سبب بڻبي آهي. اهڙيءَ طرح پورهئي جو ثمر يعني پيداوار، سندس قبضي ۽ ملڪيت ۾ نه هجڻ سبب پورهيت لاءِ اها پئداوار اوپري ۽ سندس ذات کان جدا هڪ طاقتور دشمن جي حيثيت اختيار ڪري وٺي ٿي. تنهن ڪري هيءَ پئداوار پورهيت کان جدا ٿي جنهن جي ملڪيت ۽ استعمال ۾ اچي ٿي، اهو مالڪ به پورهيت لاءِ هڪ ڌاريو/ اوپرو ۽ طاقتور دشمن ۽ حريف ٿي بيهي ٿو. اهڙيءَ طرح طبقاتي جنگ وجود ۾ اچي ٿي. تنهن ڪري هيءَ ڳالهه قطعي طور تي ثابت ٿي وڃي ٿي ته پورهيت کان سندس پورهئي ۽ ان جي ثمر (پئداوار) جي اوپرائپ ذاتي ملڪيت کي لازمي طور تي وجود بخشي ٿي. يعني ذاتي ملڪيت ان خارجي رشتي جو لازمي نتيجو هوندي آهي جيڪو رشتو پورهيت فطرت ۽ پنهنجي ذات سان جوڙيندو آهي. ٻين لفظن ۾ جيڪڏهن پورهئي جي پئداوار جو مالڪ پاڻ پورهيت بڻجي وڃي ته ذاتي ملڪيت جو نظام ڪڏهن به پيدا نه ٿيندو ۽ نه ئي طبقا پيدا ٿيندا، نه طبقاتي ڇڪتاڻ يا جنگ وجود ۾ ايندي ۽ نه ئي ذاتي ويڳاڻپ يا اوپرائپ جو ديو پيدا ٿيندو. انسان، فطرت ۽ معاشرو سڀ گڏجي هڪ هيڪڙائي جوڙيندا، جنهن ۾ شرڪ جو گمان به نه هوندو. تنهن ڪري ”ظلم“ ڪنهن به شڪل ۾ باقي نه رهندو ۽ اهو بلڪل خدا جي مرضيءَ مطابق هوندو.
[b]ذاتي ملڪيت ۽ اخلاق جو رشتو
[/b] سرمائيدارانه طبقاتي معاشري ۾ ڪم جو محرڪ جذبو انساني ڀلائيءَ بدران نفعو حاصل ڪرڻ تي ٻڌل هوندو آهي. ان جو بنياد گڏيل سهڪار بدران چٽاڀيٽي ۽ مقابلي تي هوندو آهي. تنهن ڪري هر ڌنڌي وارو انسان ٻئي انسان کي پنهنجو حريف سمجهندو آهي. زندگيءَ جو مقصد هڪ طرف روزي حاصل ڪرڻ ته ٻئي طرف هر جائز ۽ ناجائز ذريعي سان دولت گڏ ڪرڻ بڻجي پوندو آهي. ان چٽاڀيٽي ۽ مقابلي جي ماحول ۾ ترقيءَ جو عمل هڪ ٻئي جي سهڪار، همدرديءَ ۽ محبت بدران مخالف کي ڌڪارڻ، سندس حقن کي لتاڙڻ ۽ کيس ڪنهن به طرح رستي تان هٽائڻ مان گذرندو آهي. نتيجو هي ٿو نڪري ته طبقاتي معاشري ۾ ڪاميابيءَ، عزت ۽ وقار جي انتها تائين پهچندڙ فرد عام طور تي انتهائي خودغرض، بي رحم، ٻين جا حق غضب ڪندڙ، ڪٺور، پٿر دل ۽ پنهنجي ئي انا جي چوڌاري طواف ڪندڙ هوندو آهي.
تنهن ڪري اهڙي غير انساني ماحول ۾ پورهيت جي جيڪا نفسيات جڙندي آهي ان ۾ هو رڳو پنهنجي پئداوار کان ويڳاڻو ۽ اوپرو ناهي هوندو، پر سمورن انسانن کان به متنفر ٿي ويندو آهي ۽ ڀائپيءَ ۽ محبت وارا قدر سندس لاءِ بي ڪار بڻجي ويندا آهن ۽ صورتحال هيءَ ٿي ويندي آهي جو طبقاتي معاشري ۾ هر پاسي نفسانفسي، ڦرلٽ ۽ دادگيريءَ جو ماحول ڏسڻ ۾ ايندو آهي.
(سنڌيڪار: ثناءُ الله سومرو)
(سنڌ فورم، جون 2000ع)