توحيد ۽ آزادي : محمد انس راڄپر
وقت جي نمرودن فرعونن هر دور ۾ ڪوشش ڪئي ته انسان جي سيني مان آزاديءَ جي تمنا کي مٽائي ڇڏجي پر ڪمزور ۽ ڏٻري انسان پنهنجو سڀ ڪجهه لٽائڻ ۽ مٽائڻ قبول ڪيو پر آزاديءَ جي حسين آرزوئن کي پنهنجي سيني مان مٽجڻ نه ڏنو. انساني تاريخ ۽ ان جي معاشرتي ۽ تهذيبي ارتقاءَ ۾ دينن جو بنيادي ڪردار رهيو آهي. انهن جو بنيادي مقصد انساني آزادي هيو جنهن کي ديني اصطلاح ۾ ”توحيد“ چئبو آهي. توحيد انسان جي حقيقي آزاديءَ جو نالو آهي. پر مسخ شده دينن ۽ مذهبن جي بنيادي اصولن جيان توحيد جي معنيٰ کي به ايئن مسخ ڪيو ويو آهي جو اڄ جو ماڻهو توحيد جي مفهوم ۾ آزاديءَ جي جهلڪ به محسوس نه ٿو ڪري. ورنه ته حقيقت ۾ آزادي جي معنيٰ مڪمل ئي توحيد جي آزادي جي تصور سان ٿئي ٿي. انهيءَ ڪري ئي جڳ مشهور فرانسيسي فلسفي رينان (Agnastic Renan) پڻ اهو چوندي نظر اچي ٿو: ”اچو ته ان آزاديءَ مان لطف اندوز ٿيون جيڪا صرف خدا جي مڃيندڙن کي ئي نصيب ٿيندي آهي.“ ان ڪري آزادي جي معنيٰ جيڪڏهن سمجهڻي آهي ته پوءِ اسان کي ان ذات جي رهنمائي وٺڻي پوندي جيڪا ڪائنات جي خالق ۽ پيدا ڪندڙ ذات آهي، جنهن کي اسين الله چئون ٿا. جنهن اسان کي هي حڪم ڏنو آهي ته ان لا تعبدوا الا الله (خدا کان سواءِ ڪنهن جي عبديت يا غلامي اختيار نه ڪيو.)
خدا جي ان حڪم ۾ ئي آزاديءَ جي معنيٰ پور ي پوري ملي ٿي جنهن کي توحيد سڏجي ٿو. يعني خدا کان سواءِ دنيا جي هر قوت کان آزادي. جيڪڏهن ٿورو غور سان ڏسجي ته جنهن شيءِ کي اسان آزادي چئون ٿا ان ۾ جيڪڏهن خدا جو تصور شامل ڪيو وڃي ته اهو توحيد جو مترادف ٿي پوي ٿو. ڏسو ته توحيد جو اهو مفهوم انسان کي ڪيئن نه ذهني ۽ جسماني طور تي آزاد بڻائي ٿو ڇڏي. اسان جي موجوده دور ۾ توحيد جي جاءِ تي آزادي جو لفظ ان ڪري مشهور ٿيو آهي جو مذهب جي ڪوڙي تشريح ڪندڙ ملن ان جي معنيٰ کي محدود بنائي ڇڏيو آهي. هونئن نه ته خدا کان سواءِ دنيا جي هر قوت کي خدا قرآن ۾ طاغوت ڪوٺيو آهي ۽ حڪم ڪيو اٿائين ته وقد امرو ان يڪفرو بة (انهن طاغوتي قوتن جي خلاف بغاوت ڪيو) اها ئي ڪامل آزادي آهي جنهن جي ذريعي انسان دنيا جي هر قوت کان آزاد ٿي وڃي ٿو، پر ڇا چئجي ملوڪيت جي پاليل مذهبي پيشوائيت کي جنهن توحيد جي معنيٰ رڳو هيءَ ڪئي ته خدا کان سواءِ ڪنهن کي سجدو نه ڪجي معنيٰ انهن وٽ غيرالله کي سجدو نه ڪرڻ توحيد ۽ ڪرڻ شرڪ آهي. ڏسو ته ايئن ڪرڻ سان انهن دنيا جي طاغوتي قوتن کي ڪيئن ڇوٽ ڏني ته جيئن سجدي کان سواءِ دنيا جي هر غلامي ماڻهن جي ڳچيءَ ۾ مڙهي ڇڏين. اسان جي موجوده مروج مذهب جو سڀ کان وڏو الميو اهو آهي ته اسان جا مذهبي اڳواڻ توحيد جي صحيح معنيٰ متعارف نه ڪرائي سگهيا آهن. پر اڃا به هيئن چئجي ته وڌيڪ صحيح ٿيندو ته سوچيل سمجهيل منصوبي تحت توحيد جي مفهوم کي غير سياسي ۽ خالص مذهبي بنائي ڦورو طبقن ۽ سامراجي طاقتن سان ٽڪراءُ کان پاسو ڪري انهن کان رعايتون حاصل ڪرڻ لاءِ ايئن ڪيو ويو آهي. ۽ دين جي پرچار جي نالي ۾ دينداريءَ تي هڪ هٽي قائم ڪري دين کي هڪ مخصوص گروهي مذهب بڻائي ڇڏيو ويو آهي ته جيئن ڪنهن ٻئي گروهه ۽ قوم سان واسطو رکندڙ ماڻهو ان کي مخالف گروهه جو مذهب سمجهي پاسو ڪري. ڇو ته هڪ شيءِ جڏهن هڪ گروهه يا قوم جي نالي سان متعارف ٿيندي آهي تڏهن اها ان گروهه سان مخصوص سمجهي ويندي آهي پوءِ ٻئي قوم يا گروهه جو ماڻهو گهڙيءَ لاءِ به ان گروهه يا قوم جي فڪر ۽ فلسفي تي سوچڻ يا قبول ڪرڻ لاءِ تيار نه ٿيندو آهي، ڇو ته ايئن هو پنهنجي گروهي ۽ قومي احاطي جو نقصان محسوس ڪندو آهي. اهڙيءَ ريت جڏهن عام سماجي ۽ سياسي مسئلن توڙي سامراجي غلاميءَ کان آزاديءَ جي جدوجهد شروع ٿيندي آهي ته دين کي گروهي ۽ فرقيوارانه مذهب سمجهي آزاديءَ جي جدوجهد کان ڌار ڪيو ويندو آهي. ايئن ڪرڻ سان سامراجي طاغوتي قوتن اهو فائدو حاصل ڪيو جو آزادي حاصل ڪندڙ ماڻهو دين جي آزاديءَ واري تصور توحيد کي پراڻو ۽ مدي خارج سمجهي ان کان پرهيز ڪرڻ لڳا ۽ صحيح آزادي جو لطف اڄ تائين حاصل نه ڪري سگهيا ۽ اهو ئي سبب آهي جو هر مذهب يا فرقي جو ماڻهو ڪميونزم جي معاشي ۽ اقتصادي پروگرام کي ته سوچڻ سمجهڻ ۽ قبول ڪرڻ لاءِ تيار آهي پر اسلام جي سياسي ۽ اقتصادي پروگرام ڏي ڪو واجهائڻ لاءِ به تيار نه آهي ڇاڪاڻ ته اسلام هن وقت نسلي مذهب بڻجي ويو آهي بلڪ بنايو ويو آهي.
دين اصل ۾ هن کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نه آهي ته اهو عالمگير انسانن جي عالمگير مسئلن جي رهنمائي ڪندڙ هڪ نظريو آهي. جنهن عالمگير انسانيت جي مستقل ۽ هميشه پيش ايندڙ مسئلن لاءِ مستقل قدر ۽ اصول ڏنا آهن جن جي روشنيءَ ۾ انسانيت پنهنجي منزل طئي ڪرڻ ۾ آزاد آهي ان کي دين جي مستقل قدرن ۽ اصولن مان لاڀ حاصل ڪرڻ لاءِ ڪنهن مخصوص قالب ۾ داخل ٿيڻ جي ڪابه ضرورت ناهي. ان طرح دين جو ڏنل فڪر توحيد (آزادي) سڀني انسانن لاءِ وقف عام آهي جنهن کي رهنما بڻائي دنيا جي هر قوم، جماعت ۽ فرد غير خدائي قوتن کان پاڻ کي آزاد ڪرڻ جو حق رکي ٿو.
ٿوري دير لاءِ هتي هڪ ٻيو خطرو ظاهر ٿيندي نظر اچي ٿو ته مذهبي پيشوائيت خدا جو روپ ڌاري سامهون اچي ٿي ته اسين خدا جا نائب آهيون، مقرب آهيون، مهدي آهيون، دنيا جي اندر اسان جي اطاعت، غلامي، فرمانبرداري، خدا جي فرمانبرداري جي مترادف آهي. ان لاءِ هتي هي جائزو پيش ڪرڻ ضروري آهي ته توحيد (آزادي) ڇا آهي ۽ شرڪ يعني غلامي ڇا آهي ۽ خدا جي اطاعت ڪيئن ٿيندي. قرآني نقطه نگاهه کان پنهنجي ذهن کي ڪنهن جو مطيع ۽ عملن کي ٻئي جو تابع بڻائڻ غلامي (شرڪ) آهي ۽ پنهنجي ذهن ۽ عملن کي آزاد رکڻ توحيد آهي. پنهنجي ذهن ۽ عملن کي جنهن جي تابع بنايو ويندو آهي ان کي قرآني اصطلاح ۾ الاهه ڪوٺبو آهي. جيئن پنهنجي عملن کي نفس جي خواهشن جي تابع ڪندڙن جي لاءِ خدا فرمايو آهي ته هو پنهنجي خواهشن کي الاهه بنائيندڙ آهن. هاڻي ڏسو ته نفس جي خواهشن جي ڪوبه پوڄا پاٺ نه ڪندو آهي، نه ڪوئي ان کي ڪير سجدو ڪندو آهي. خواهشن جي ته صرف پوئلڳي ٿيندي آهي. خواهشن جي پوئلڳي ڪندڙ کي خدا مشرڪ ۽ خواهشن جو غلام قرار ڏنو آهي ۽ چيو آهي ته ان شخص خواهشن کي پنهنجو خدا بنايو آهي. ان مان ثابت ٿيو ته پوئلڳي يا تابعداري فقط الاهه (خدا) جي ٿيندي آهي ٻئي جي پوئلڳي ۽ اطاعت شرڪ آهي. ان ڪري خدا فرمائي ٿو ته مون انسان کي آزاد پيدا ڪيو آهي، ان کي نه ڪنهن جي حڪمراني مڃڻي آهي نه ڪنهن جي اطاعت ۽ فرمانبرداري ڪرڻي آهي، نه پنهنجي ذهن کي ڪنهن جي تابع رکڻو آهي نه اعصابن کي. ان جو حڪم آهي ته امر ان لاتعبدوا (ڪنهن جي غلامي نه ڪيو) ۽ ٻيو حڪم آهي لاالهٰ (ڪوبه الاهه ڪونهي جنهن جي پيروي ڪئي وڃي) پوءِ هو چوي ٿو ته اي انسانو! آزادي ڇڙواڳيءَ جو نالو ناهي، ان ڪري توهان کي پنهنجي نفساني خواهشن کي به خدا ناهي بنائڻو. افرئيت من اتخذ الاٰه هواه (يعني) بلڪ توهان کي فقط ان خدا کي مڃڻو آهي ۽ ان کي حڪمران ۽ الاهه مڃڻو آهي. توهان کي خدا جي ڏنل هدايتن جي روشنيءَ ۾ ڏسڻو ۽ عمل ڪرڻو آهي.
هاڻي ان جو پورو حڪم هن طرح آهي ته ڪنهن جي غلامي (عبديت) فرمانبرداري نه ڪيو الله کان سواءِ. ان الحڪم الالله (يعني) حڪمراني فقط الله جي آهي. ان ڪري توهان کي خدا جي حڪمراني ۽ اطاعت قبول ڪري، ان جي ڏنل قدرن جي روشنيءَ ۾ سوچڻو ۽ عمل ڪرڻو آهي. هاڻي هتي هيءَ ڳالهه متعين ڪرڻي آهي ته غيرالله (الله کان سواءِ) ۾ ڪير شامل آهن؟ خدا کان سواءِ دنيا جي هر قوت جيڪا انسان جي ذهن، نظريي، فڪر، سوچ ۽ لوچ، عملن ۽ اعصابن تي اثرانداز ٿيندي هجي اها غيرالله ۾ شامل آهي. پوءِ اها قوت ماڻهن جي ذهنن کي وهم ۽ وسوسن جي مرض ۾ مبتلا ڪندڙ هجي يا پنهنجو پاڻ کي خدا جو نائب سڏائيندڙ احبار ۽ رهبان (پيرن، بزرگن ۽ مولوين) جي هجي يا ماڻهن جو سماجي، سياسي ۽ اقتصادي استحصال ڪندڙ سرمايه دارن، جاگيردارن ۽ حڪمرانن جي هجي. اهي سڀ غيرالله ۾ شامل آهن. انهن کي الله تعاليٰ قرآن ۾ ”طاغوت“ جي نالي سان سڏيو آهي.
انهن ۾ هڪڙا ذهني طور غلام بنائيندڙ آهن ۽ ٻيا سياسي ۽ اقتصادي طور غلام بنائيندڙ. حڪمران مذهبي پيشوائيت جي مدد سان ماڻهن کي ذهني ۽ اعصابي طور غلام بنائي انهن جو سياسي ۽ اقتصادي استحصال ڪندا آهن. اهو هن طرح جو مذهبي اڳواڻ ماڻهن کي سياسي معاملن کان غافل بنائي رڳو نماز، روزي ۾ مصروف رهڻ ۽ صبر ۽ رضا جو سبق ڏئي ماڻهن جي بغاوتن کي ٿڌو ڪندا آهن. چوندا آهن ته ڦرمار ۽ دنيا جي ٻين مصيبتن تي صبر ڪندؤ ته آخرت ۾ اجر ملندو. حالانڪ نبي ڪريم ﷺ جن نماز جي ذريعي محڪومن ۽ مظلومن جي نفسياتي تربيت ڪري کين داخلي طور سگهارو بنائي سندن تنظيم ڪاري ڪري کين بالادست طبقي جي خلاف اڀاريو هيو ۽ جنگ جي ميدان ۾ ثابت قدمي (صبر) جي ذريعي انهن جي صفن ۾ مضبوطي پيدا ڪئي هئي. اهو ئي وڏو ڪمال آهي مذهبي پيشوائيت جو ته جن عملن سان نبي عليه السلام انقلابي جماعت کي منظم ۽ مضبوط بنايو هيو، انهن ئي عملن سان هنن وري غريبن جي بغاوتن کي ٿڌو ڪيو. ان ڪري انهن مذهبي پيشوائن ۽ بالادست حڪمران طبقي جي اطاعت ۽ غلاميءَ تي ماٺ نه بلڪ بغاوت ڪرڻي آهي. جيڪو به ماڻهو پيرن، بزرگن، ٽوڻن ڦيڻن جي موهومي (وهمن سان ڀريل) خيالن جو اثر قبول ڪري مولوين ۽ مذهبي پيشوائن جي غلط تشريحن جي پيروي ڪري ٿو اهو قرآني نقطه نگاهه کان مشرڪ آهي يعني غلام آهي. جيڪو سرمائيدارن ۽ جاگيردارن سان ڪمپرومائيز (مصالحت) ڪري حڪمرانن جي خود ساخته استحصالي قانونن جي پيروي ڪري ٿو اهو به مشرڪ (غلام) آهي.
خدا فرمايو آهي ته: اَلَمۡ تَرَ اِلَی الَّذِیۡنَ یَزۡعُمُوۡنَ اَنَّہُمۡ اٰمَنُوۡا بِمَاۤ اُنۡزِلَ اِلَیۡکَ وَ مَاۤ اُنۡزِلَ مِنۡ قَبۡلِکَ یُرِیۡدُوۡنَ اَنۡ یَّتَحَاکَمُوۡۤا اِلَی الطَّاغُوۡتِ وَ قَدۡ اُمِرُوۡۤا اَنۡ یَّکۡفُرُوۡا بِہٖ ؕترجمو: تو ڪڏهن انهن ماڻهن ڏي ڌيان ڏنو آهي جيڪي پنهنجي خيال ۾ چون ٿا ته اسان جيڪو توتي نازل ٿيو آهي ۽ جيڪو اڳين نبين تي نازل ٿيو هيو ان تي ايمان آندو آهي ۽ وري مستبد ۽ سرڪش طاغوتي حڪمرانن کان فيصلا ڪرائن ٿا حالانڪ انهن کي حڪم ڪيو ويو آهي ته انهن کان بغاوت ڪيو.“
ان آيت ۾ صاف نموني خدا انهن ماڻهن کي مومن نه ٿو مڃي جيڪي سرڪش ۽ ظالم حڪمرانن ۽ ماڻهن جي فرمانبرداري تي ڪاربند آهن، يعني انهن جي احڪامن کي تسليم ڪن ٿا. هتان اهو به ثابت ٿئي ٿو ته ڪو ماڻهو مؤمن تڏهن ٿيندو جڏهن انهن کان بغاوت ڪندو. پر ڪهڙو منهن مٿو پٽجي جو اتي به طاغوت جي معنيٰ (نه ڏسڻ ۾ ايندڙ) شيطان ڪري حڪمرانن کي آجو ڪيو ويو ته متان ڪو قرآن مان هدايت حاصل ڪري ۽ حڪمرانن خلاف محاذ قائم ڪري ڏئي. ٻئي هنڌ خدا فرمايو ”فمن يڪفر بالطاغوت فقد استمسڪ بالعروة الوثقيٰ.“ يعني جنهن طاغوت (سرڪش حڪمرانن) کان بغاوت ڪئي تنهن ڄڻ مضبوط رسي کي جهليو جيڪا نه ٽٽندڙ آهي. ٻئي هنڌ آهي ”ان الحڪم الا الله“ حڪمراني فقط خدا جي آهي. ان جو ٻيو فرمان آهي ”لايشڪر في حڪمه احدا“ (خدا جي حڪمراني ۾ ڪنهن کي شريڪ نه ڪيو) هتي حڪم جي معنيٰ وسيع آهي جنهن ۾ حڪمراني جي معاملن کان علاوه ٻيا حڪم ۽ هدايتون سڀ شامل سمجهڻ گهرجن. هنن آيتن مان هي طئي آهي ته حڪمراني فقط خدا جي ٿيندي ۽ اطاعت پڻ ان جي ئي ٿيندي.
هاڻي سوال هي آهي ته خدا ته ڏسڻ ۾ نه ٿو اچي ان جي حڪمراني ڪيئن ٿيندي؟ ان جا حڪم ڪٿي ملندا؟ خدا فرمائي ٿو اجهو منهنجي فرمانبرداريءَ جو آئين هي اٿو، ان مطابق فيصلا ڪيو. ٻيو فرمان آهي ته ”ان احڪم بينهم بما انزل الله“ خدا جا حڪم خدا جي ڪتاب ۾ اٿو. انهن جي مطابق فيصلا ڪيو. ”هوالذي انزل اليڪم الڪتاب مفصلا“ خدا توهان ڏي تفصيلي ڪتاب موڪليو آهي. ”من لم يحڪم بما انزل الله فاولائڪ هم الڪافرون“ (ٻئي هنڌ فاسقون) يعني جيڪي منهنجي نازل ڪيل ڪتاب مطابق فيصلا نه ٿا ڪن اهي ڪافر ۽ فاسق آهن. ان مان ثابت ٿيو ته خدا جي اطاعت ان جي ڏنل قانونن جي ذريعي ٿيندي. جيڪي قرآن ۾ آهن. ٻين لفظن ۾ خدا جي حڪمراني قانون جي حڪمراني جو نالو آهي، پر شرط آهي ته اهي قانون خدا جي طرفان ڏنل مستقل قدرن جي روشنيءَ ۾ ٺاهيا ويا هجن. هتي هيءَ ڳالهه ذهن نشين ڪرڻ گهرجي ته ذيلي ۽ تفصيلي قانون ٺاهڻ ۾ خدا انسانن کي پاڻ ۾ مشوري سان قانون ٺاهڻ جي آزادي ڏني آهي ۽ اهي تفصيلي قانون هر دور ۾ تبديل ٿيندا رهندا، جن جو دارومدار وقت ۽ حالتن تي هوندو. خدا رڳو بنيادي اصول ۽ مستقل قدر ڏنا آهن. جيئن توحيد (آزادي) عدل- احسان- ”ليس للا انسان الا ماسعيٰ“ (جيڪو ڪمائي سو کائي) اهي مستقل قدر آهن جيڪي قرآن بيان ڪيا آهن. انهن جي روشنيءَ ۾ قانون هيئن ٺاهبا: جيئن مثال طور توحيد آهي، ان جو مطلب آهي انسان خدا کان سواءِ ٻيو ڪنهن جو غلام نه آهي، ته ان جي روشنيءَ ۾ اهڙا انتظامي اصول ٺاهبا جنهن ذريعي ڪوبه ڪنهن جو محڪوم ۽ غلام نه رهي ۽ هر انسان آزاد هجي. ڪوبه اهڙو قانون جنهن سان ڪو هڪ ماڻهو به ٻئي ڪنهن انسان جو غلام بڻجي يا ماتحت ٿئي يا ڪنهن قانون سان ڪنهن جي استحصال جو انديشو هجي ته اهو قانون توحيد جي منافي سمجهيو ويندو، ان کي ختم ڪيو ويندو. قانون ٺاهڻ جو حق انهن ماڻهن کي هوندو جيڪي مستقل قدرن جا ڄاڻو ۽ حالتن جو ادارڪ رکندڙ ۽ گڏوگڏ انتظامي معاملن ۽ عوامي مسئلن جي باريڪين کان واقف هجن. مسجد جي محرابن ۾ ٻڌل ملا ۽ بوريه نشين زاهد ۽ اکيون ٻوٽي ويهندڙ صوفي نه هجن. بلڪ جن جو عوام سان گهرو لڳاءُ هجي.
قانون به انفرادي طور تي نه ٺهندا جيئن مختلف فرقن انفرادي اجتهاد ڪري مسلمانن کي ويڙهايو آهي، بلڪ اهڙين صلاحيتن رکندڙ (صالح) ماڻهن تي مشتمل آئين ساز ڪميٽي قانون ٺاهڻ جو حق رکندي جيڪا ڪنهن به قسم جي خارجي اثر کان پاڪ هجي. نڪو وري قانون ٺاهڻ لاءِ (مستقل مفاد رکندڙ طبقي جي صورت اختيار ڪندڙ) مذهبي پيشوائيت جي طبقي ۾ شموليت جي ضرورت آهي، بلڪ اهي ملا مولوي جيڪي مستقل مفاد رکندڙ طبقي جي صورت اختيار ڪري چڪا آهن، انهن کي استحصالي طبقي ۾ شمار ڪيو ويندو ۽ انهن کي قانون ٺاهڻ ۾ بلڪل شامل نه ڪيو ويندو. قانون سازيءَ جي اداري ۾ ان طبقي جي شموليت غير خدائي ۽ طاغوتي قانون سازيءَ جي برابر هوندي، جنهن مان ڪنهن به صورت ۾ استحصال کان پاڪ قانون سازيءَ جي توقع نه ٿي رکي سگهجي ۽ اهڙي قسم جي مستقل مفاد رکندڙ ماڻهن تي مشتمل آئين ساز اداري جي قانون جي پيروي غلامي (شرڪ) ۽ انهن کان بغاوت آزاديءَ جي اعلان جي مترادف هوندي! اها قرآن جي تعليم آهي. ان ڪري مخصوص مفاد رکندڙ ماڻهن جي تسلط کان آزاد آئين ساز ڪاميٽي جڏهن خدا جي طرفان ڏنل قدرن جي روشنيءَ ۾ قانون ٺاهيندي ۽ انهن قانونن کي قرآني قانون قرار ڏئي انهن جي پيروي ڪئي ويندي. ان طرح جڏهن خدا جي حڪمراني قانون جي حڪمراني قرار ڏبي ته پوءِ هر ناانصافي، ڏاڍائي ۽ ڊڪٽيٽرشپ جي ازخود نفي ٿي ويندي.
قرآن جڏهن هي اعلان ڪيو ته ”ليضع عنهم اسرهم والاغلال التي ڪانت عليهم“ يعني مسلسل ۽ ڊگهي غلاميءَ جي ڪري انساني ذهن تي پيل ٻوجهه ۽ انهن جي ڳچيءَ ۾ پيل غلاميءَ جا ڳٽ لاهي ڦٽا ڪرڻا آهن. پوءِ جڏهن آزاد انسانن جي خلافت قائم ڪئي وئي تڏهن انساني خون تي پلجندڙ ڄؤرن تڙپڻ شروع ڪيو ۽ پوءِ آدم بوءِ آدم بوءِ ڪندي انسانيت جو مٺو رت چوسڻ لاءِ سازشن جو طوفان کڙو ڪري ڏنو. انهن سازشي ماڻهن جيئن اسلام جي اندر ٻيون ڪيتريون خرافات متعارف ڪرايون ان طرح هڪ ڳالهه هيءَ به متعارف ڪرائڻ ۾ ڪامياب ويا ته بتن کي سجدو نه ڪرڻ ۽ انهن جي اڳيان نه جهڪڻ جو نالو توحيد آهي باقي ڪابه شيءِ ان جي معنيٰ ۾ شامل نه آهي. اها هٿ جي صفائي هنن ايئن ڪئي جيئن ان کان پهريائين تورات ۽ انجيل سان ڪري چڪا هئا. فرق صرف اهو هو جو اڳي تورات ۽ انجيل جي نسخن کي ئي مٽائي ڇڏيو هيائون پر هتي هنن اڃا به وڏو ڪمال ڪري ڏيکاريو جو قرآن کي ته مسخ ڪري ڪونه سگهيا پر قرآن جي اوريجنل (Original) ۽ صحيح نسخي موجود هجڻ ۽ ان کي مسلمانن جي اندر مقبوليت هجڻ جي باوجود اهڙي هٿ جي صفائيءَ سان قرآني حقيقتن کي مسخ ڪيائون جو اڄ تائين مسلمان ان کي محسوس به ڪونه ڪري سگهيا. حالانڪ قرآن ماڻهن جي سامهون موجود هيو. يعني ته هو ظاهر طرح قرآن ۾ تحريف ڪونه ڪري سگهيا ته پوءِ هنن غيرمحسوس نموني تحريف (ڦيرڦار) ڪرڻ شروع ڪري ڏني. بلڪل سادي ۽ سولي نموني سان. مثال طور قرآن ۾ آهي ”قرآن جي تلاوت ڪيو.“ عام طور ڪوبه ڪتاب پڙهبو آهي ان کي سمجهڻ جي لاءِ ۽ ان مان هدايتون ۽ حقيقتون ذهن نشين ڪرڻ لاءِ ۽ قرآن به ايئن چيو ته ”قرآن ۾ غور فڪر ۽ تدبر ڪيو“ ان موضوع جون ڪيئي آيتون قرآن ۾ موجود آهن پر هنن ان ۾ معنوي طرح صرف ايترو تفاوت پيدا ڪيو جو چوڻ ۽ لکڻ لڳا ته قرآن جو دؤر ڪيو ثواب جي لاءِ! بس سمجهو نه سمجهو پر پڙهو، اکر نه پڙهي سگهو ته رڳو سٽن تي هٿ گهمائيندا وڃو، ان ۾ برڪت اٿو، نظر وڌندي، صبح جو قرآن جو دور ڪري نڪربو ته سڄي ڏينهن جا ڪم سولا ٿي پوندا. ڳالهه ڪٿي جي ڪٿي وڃي پهتي. قرآن ڇو پڙهڻ جو حڪم ڪيو ۽ هنن ان کي ڪٿي وڃي پهچايو. نتيجو اهو ٿيو جو هر مسلمان قرآن پڙهي ٿو (دؤر ٿو ڪري) پر هر مسلمان ان کي سمجهي ڪونه ٿو.
حديث شريف ۾ آهي ته ڪو دور ايندو ته ماڻهن کي خبر ڪونه پوندي ۽ قرآن اڏامي ويندو. اها حديث سچي آهي. اڄ قرآن پڙهيو وڃي ٿو پر ان جو مفهوم ڪونهي، اهو اڏامي ويو ۽ مسلمان خوش آهن ته اسين قرآن ٿا پڙهون ۽ ثواب ٿا ڪمايون! اها ٿي تحريف غير محسوس نموني سان. هڪڙي ڳالهه ذهن نشين ڪرڻ گهرجي جيڪا مون قرآن مان سمجهي آهي ته غيرمحسوس نموني تحريف جي اندر هي ڪامياب کڻي دير سان ٿيا هيا، پر هنن ان جي شروعات نبي عليه السلام جي زماني کان ڪري ڇڏي هئي. جنهن کي قرآن هن طرح بيان ڪيو آهي. ”لم تصدون عن سبيل الله ويبغونها عوجا“ عوج عين جي زير سان اهڙي ٽيڙائيءَ کي چئبو آهي جيڪا غيرمحسوس هجي. (دين ۾ غير محسوس نموني ٽيڙائي يا تحريف پيدا ڪري ماڻهن کي خدا جي رستي کان ڇو ٿا روڪيو) ان لاءِ هنن هي طريقو اختيار ڪيو ته ”اندر داخل ٿيو ۽ فڪري انتشار ڦهلائي ٽوڙ ڦوڙ ڪيو“ ابن سبا به اهو ڍنگ اپنائي عثماني خلافت جو ۽ پوءِ علي رضه جي خلافت جو خاتمو ڪيو هيو. بلڪل ايئن سائول نالي هڪ يهودي مسيح عليه السلام جي تعليم سان ڪيو هيو. جنهن مسيحيت ۾ شامل ٿي پنهنجو نالو پولوس رکيو هيو. يهودين جي ان سازش جو ذڪر قرآن هن طرح ڪيو آهي: ”آمنوا بالذي انزل علي الذين آمنوا وجه النهار واڪفروا آخره لعلهم يرجعون.“ (صبح جو اسلام ۾ داخل ٿيو ۽ فڪري انتشار پيدا ڪري وسوسا وجهي شام جو نڪري اچو ته جيئن ٻيا به بدظن ٿي نڪري اچن.) ان جو مطلب اهو ڪونهي ته صبح جو ڇهين بجي داخل ٿي شام جو ڇهين بجي نڪري اچو، مطلب آهي ته اسلام قبول ڪري پوءِ جيتري عرصي تائين اهو ڪم سرانجام ڏئي سگهو ايتري تائين وسوسا ۽ خيالي انتشار پيدا ڪندا رهو ۽ ان کان پوءِ حالتون سازگار ڏسي نڪري اچو.
ان سازش ۾ هو ڪامياب ويا ۽ توحيد جي معنيٰ صرف بتن تائين محدود ڪري ڇڏيائون. ايئن ڪرڻ سان هڪڙي پاسي ملوڪيت کي جاري رهڻ ۽ سگهه حاصل ڪرڻ جي وٿي ملي وئي. انهن دين کي فرسودي مذهب ۾ تبديل ڪري چند رسمن تائين محدود ڪري ڇڏيو ۽ وظيفي خور مولوين کي وري هيءَ ڊيوٽي ڏنائون ته اهي دين جي اندر فرسوده روايتون متعارف ڪرائن ۽ دين جو ميڄالو ڪڍي ڦٽو ڪن. دين جي اندران فڪري ۽ انقلابي قوت جو جنازو ڪڍي ان کي هوائي خيالي ۽ الف ليلوي ڪهاڻين جو ڪاٻاڙ خانو بنائين. پوءِ هنن هي تصور عام ڪيو ته ”قرآن کي هر ڪو ماڻهو سمجهي نه ٿو سگهي، عام ماڻهو صرف ان جو دؤر ڪري ان مان ثواب حاصل ڪري سگهي ٿو، ان ڪري مسلمانن کي صرف اسان جي پيروي ڪرڻ تي قناعت ڪرڻ گهرجي ڇو ته اسان جي پيروي، قرآن جي ۽ ان طرح خدا جي پيروي آهي.“ جيتوڻيڪ قرآن ۾ سڌوسنئون لکيل آهي ته غير خدائي حڪمراني ڪفر آهي تڏهن به هنن قرآن کي پاسي تي رکي چيو ته السلطان ظل الله في الارض بادشاه خدا جو پاڇو آهي ان ڪري ان جي نافرماني خدا جي غضب جو سبب ٿيندي. اهڙي طرح بادشاهن جي تعريفن ۽ پاڻ کي خدا جي نائب طور پيش ڪرڻ لاءِ اهي سڀ ڳالهيون ۽ لفاظيون اهڙي پيرائي ۽ رنگ ۾ ڪرڻ لڳا جو ماڻهو سمجهڻ لڳا ته اها قرآن جي تعليم آهي، بلڪل ايئن جيئن اڳي اهل ڪتاب ڪندا هيا. ”يلوون السنتهم بالڪتاب وما هو من الڪتاب“ (هو قرآن جي رنگ ۾ ڳالهيون ڪن ٿا پر اهي قرآن جون نه هونديون آهن) يڪتبون الڪتاب بايديهم ثم يقولون هذا من عندالله (پنهنجي طرفان ڳالهيون لکي پوءِ چون ٿا ته هي خدا جون آهن) ان طريقي سان تمام بيدرديءَ سان سنت، حديث ۽ فقهه جي نالي سان تمام گهڻيون خرافات دين ۾ شامل ڪندا ويا (مان فقهه، حديث ۽ سنت جو مخالف ڪونه آهيان پر قرآن ۽ حديث جي روشنيءَ ۾ انهن تي نظرثاني ڪرڻ جو قائل آهيان) ۽ مسلمان ان کي اکين تي رکندا سيني سان لائيندا قبول ڪندا ويا، انهن اهو ڪونه سوچيو ته ايئن بنا سوچڻ سمجهڻ جي پيرن، مولوين ۽ مذهبي پيشوائن جي اطاعت به شرڪ آهي. ايئن ڪرڻ سان ته اسان انهن کي خدا جو درجو ڏئي ٿا ڇڏيون. جڏهن ته خدا قرآن لاءِ به هن ادا کي پسند ڪيو آهي ته ان کي به سوچي سمجهي قبول ڪيو. تڏهن ته ايئن ڪرڻ وارن جي شان ۾ فرمايائين ته ”اذا تليت عليهم آياتو تخرو عليها صماً و عمايانا“ (جڏهن انهن جي اڳيان قرآن پڙهيو ٿو وڃي ته انڌن ۽ ٻوڙن وانگر ان جي مٿان ڪري نه ٿا پون بلڪ سوچي سمجهي قبول ڪن ٿا.)
رسول ڪريم جن به ايئن چيو ته انما ادعوا عليٰ بصيرة (مان بصيرت جي دعوت ٿو ڏيان) ۽ قرآن جي ذريعي ماڻهن کي پڪاريندي چيائين ”انما اعظکم بواحدة ان تقوموا لله مثنيٰ و فرادا ثم تفڪروا“ (مان توهان کي فقط هڪڙي نصيحت ٿو ڪيان ته هڪ هڪ ٻه ٻه ٿي غور فڪر ڪيو.) پر مذهبي مولوين ماڻهن کي جانورن وانگر قلادو (ڳٽ) ڳچيءَ ۾ وجهي رڳو پٺيان هلڻ سيکاريو. مسلمانن کي جو قرآن کان پري رکيو ويو، ان ڪري انهن کي ڪهڙي خبر ته شرڪ جو هڪ هي قسم به آهي جنهن کي قرآن احبار ۽ رهبان جي پيروي ڪوٺيو آهي. ان جو فرمان آهي اتخذو اهبارهم ورهبانهم ارباباً من دون الله- (هنن خدا کان سواءِ احبار ۽ رهبان کي پنهنجو رب بنائي رکيو هيو) جڏهن شاهه ولي الله شرڪ جي حقيقي معنيٰ سمجهائي ته ان کي به نظرانداز ڪري ڇڏيائون ۽ ان کي عوام ۾ لهڻ ئي ڪونه ڏنائون. شاه ولي الله حجة الله البالغه ۾ شرڪ جا ٽي قسم بيان ڪيا آهن. هڪ قسم بتن کي سجدو ڪرڻ ۽ انهن کان استعانت (مدد) گهرڻ جو ۽ ٻيو پنهنجي شريڪن کي بنات الله ۽ ابناءُ الله ڪوٺڻ ۽ ٽئين لاءِ لکيو اٿس ته ”ومنها انهم کانو ياخذون اهبارهم ورهبانهم ارباباً من دون الله.“
يعني شرڪ جو ٽيون قسم هي آهي ته اهي احبار ۽ رهبان پير ۽ مولوين کي رب ڪري مڃيندا هيا. اڳتي ان جي تشريح ڪندي شاه صاحب لکي ٿو ته انهن کي رب هن طرح بڻايو هيائون جو جنهن کي هو حلال يا حرام چوندا هيا ته هي به انهن کي حلال يا حرام مڃيندا هيا. ان تي شاهه صاحب هڪ حديث بيان ڪئي آهي ته عدي بن حاتم رسول الله ﷺ جن کان پڇيو ته ايئن ڪيئن هوندو ته پاڻ فرمايائون ته: ”کانوا يحلون بهم اشياءَ فيصلونها ويحرمون لم اشياءَ فبحرمونها-“ (معنيٰ) جيڪا شيءِ انهن کي حلال ڪري ڏيندا هيا ته ان کي حلال ۽ جيڪا شيءِ انهن کي حرام ڪري ڏيندا هيا ته ان کي حرام سمجهندا هيا. ٿورو سوچيو ته احبار ۽ رهبان پيرن ۽ مولوين جي طرفان حلال يا حرام قرار ڏنل شين کي ڪير حلال يا حرام سمجهي ٿو ته خدا چوي ٿو ته اهو شرڪ آهي، (غلامي آهي) انهن احبار ۽ رهبان کي پنهنجو خدا بنائي ڇڏيو آهي. اهڙي قسم جي احبار ۽ رهبان جي پيروي جيڪڏهن شرڪ آهي ته پوءِ اسان جي دور جي عالمن جيڪي حلال يا حرام جا غير قرآني احڪامات صادر ڪري رکيا آهن انهن جي پيروي شرڪ ڇو ڪانهي؟ اسان جا مذهبي پيشوا جو اسان کي نور بشر، حاضر ناظر، ياعلي يارسول، ختمن درودن، تعويذن ۽ ڦيڻن ۽ انهن جي حلال ۽ حرام جي فتوائن ۾ الجهائي اجتماعي سياسي ۽ سماجي مسئلن ۽ اعليٰ ۽ اتم مقصدن کان ڌيان هٽائي امت جي ماڻهن کي سوين فرقن ۾ ورهائي ۽ انهن کي حقير قسم جي مسئلن ۾ الجهائي پنهنجي اطاعت (غلامي) تي مجبور ڪيو ويٺا آهن، ڇا اهي خدا جي زمين تي خدا جي مخلوق ۾، خدا جي حڪمرانيءَ کان سرڪشي اختيار ڪندڙ طاغوت ۽ ”خدا“ نه بڻجي ويا آهن؟ ڇا انهن انسانيت کي غلاميءَ جي غارن ۾ دفن ڪري بي موت ماري نه ڇڏيو آهي! ڇا انهن جاگيردارن ۽ سرمايه دارن کي لامحدود جاگيرون ۽ سرمايو رکڻ جي حلال هجڻ جي فتوا ڏئي ڪروڙين مزدورن، پورهيتن، هارين، يتيمن، بيواهن ۽ معذورن تي ظلم نه ڪيو آهي؟ ڇا ان طريقي سان پنهنجي خدائيءَ سان گڏ سرمايه دارن ۽ جاگيردارن جي خدائيءَ کي هنن مذهبي ”سنَدن“ سان حلال قرار نه ڏئي ڇڏيو آهي؟ ڇا هنن حڪمرانن کي ”نظريه ضرورت“ جا سبق پڙهائي حڪمرانن کي عوام جي مٿان ظلم ڪرڻ جون واٽون ڪونه ڪڍي ڏنيون آهن؟ ايئن ڪري هنن قرآن کي فائدو پهچايو يا نقصان؟ ڇا انهن قرآن کي جاگيردارن، سرمائيدارن ۽ حڪمرانن جو محافظ ڪري ناهي پيش ڪيو؟ ڇا قرآن دولت ڪٺي ڪرڻ جي اجازت ڏني آهي؟جيتوڻيڪ قرآن ايئن ته چيو آهي لکي لا يکون دولتا بين الاغنياءَ منڪم (دولت ايئن تقسيم ڪيو ته جيئن اها توهان مان شاهوڪارن جي هٿن ۾ اچي نه وڃي) ته پوءِ سرمائيدارن، جاگيردارن کان مدرسن جا چندا وٺي انهن جي ملڪيتن کي حلال ڪري ڏيڻ انهن جو ڪهڙو شيوو آهي؟
ان کان و ڌيڪ ٻيو ڪيئن عوام کي غلام بنائيندا جو عوام کان سڀ ڪجهه ڦرائي به ان کي مطمئن رکيو وڃي ته اهو خدا جو قانون آهي! ماڻهن کي ظالم ۽ سرڪش طاغوتي حڪمرانن ۽ سردارن جي محڪوميءَ ۾ مبتلا به ڪيو ويو هجي ۽ انهن کي اهو چئي مطمئن به رکيو وڃي ته توهين غلام ناهيو رڳو خدا کي سجدو ڪيو، توهان موحد ٿي ويندؤ. هوڏانهن قرآن چوي ٿو ته هل انبئڪم بشر من ذالک مثوبته عندالله من لعنه الله و غضب عليه وجعل منهم القردة والخنازير و عبدالطاغوت اولائڪ شرمڪانا (ڇا مان توهان کي ٻڌايان ته سڀ کان بڇڙا ڪير آهن بدبخت ۽ حقير ڪير آهن، اهي جن کي خدا جي نافرماني ڪري لعنت ۽ غضب (تباهي ۽ بربادي) نصيب ٿي اهي انسانيت کان نڪري سوئر، باندر ۽ ڀولڙن کان به بدتر وڃي ٿيا ۽ انهن کي ظالم ۽ سرڪش طاغوتي حڪمرانن جي غلامي نصيب ٿي. ڏسو ته قرآن سڀ کان وڌيڪ بدبخت ۽ بڇڙو انهن کي ٿو ڪوٺي جيڪي سرڪش قوتن جي بدترين غلاميءَ ۾ مبتلا ٿيا هجن. پر اڄ جو مذهبي پيشوا ان کي غلامي يا شرڪ نه ٿو چوي بلڪ حڪمرانن ۽ بالادست طبقي جي غلامي جو درس ٿو ڏئي.
اهو به چوي ٿو ته من اهان سلطان الله في الارض اهانة الله (جن زمين تي بادشاهن کان بغاوت ڪئي ۽ انهن جي اهانت ڪئي انهن کي خدا تباهه ڪندو) ڇا اهو آهي دين ۽ ديندارن جو مقام ۽ منصب! ڏسو ته هنن انسانيت سان ڇا نه ڪيو آهي. اهو سڀ ڪجهه ڪيو اٿن جيڪو هنن جي وس ۾ هيو. ليشتروا بة ثمنا قليلا- (ته جيئن حڪمرانن کان جاگيردارن ۽ سرمائيدارن کان ٿورڙي قيمت وصول ڪري سگهن.) سرمائيدار، جاگيردار، مذهبي پيشوا ۽ حڪمران، اهي سڀ قرآن جي اصطلاح ”طاغوت“ ۾ شامل ٿين ٿا. خدا جي حڪمراني فقط ان جي قانونن سان ٿيندي، مذهبي پيشوائيت سان نه. ان ڪري خدا فرمايو: وما کان لبشر ان يؤتيه الله الڪتاب والحڪم والنبوة ثم يقول للناس کونوا عبادي من دون الله ولاکن ڪونوا ربانين بما ڪنتم تعلمون الکتاب و بما کنتم تدرسون- ڪنهن به انسان کي هي حق نه ٿو پهچي جو ان کي ڪتاب، حڪومت يا نبوت ڏني وڃي ۽ پوءِ ماڻهن کي چوي ته خدا کي ڇڏي منهنجا محڪوم ٿيو. پر هيئن چوڻ گهرجي ته ان ڪتاب جي ذريعي جنهن کي توهان پڙهو، پڙهايو ۽ سمجهو سمجهايو ٿا، خدا جي اطاعت ڪري ان جا محڪوم (رباني) بڻجي وڃو.
(سنڌ فورم، مارچ 1998ع)