الله جو تصور : ڊاڪٽر الطاف جاويد
جيڪڏهن سڀ انساني فرد هڪ جهڙي تخليق جي طريقي ۽ هڪ جهڙين بنيادي صلاحيتن جا حامل آهن، ته انهن ۾ لازمي طور هڪ ٻئي سان محبت، مساوات، اخوت ۽ هڪ ٻئي جي مدد ڪرڻ ۽ ڪم اچڻ جو فطري قانون موجود هجڻ گهرجي. جنهن جو هڪ نتيجو هي آهي ته اهي پنهنجا سمورا ڪم ۽ مسئلا پاڻ ۾ صلاح سان طئي ڪن. رنگ، نسل، قوميت ۽ زبان جا اختلاف فطري هڪجهڙائيءَ ۽ مساوات (برابريءَ) جي ماتحت رهڻ گهرجن.
انساني نسل جي سڀني فردن ۾ ادنيٰ ۽ اعليٰ جو فطري معيار علم ۽ نيڪيءَ (تقويٰ) ۾ هڪ ٻئي تي اڳڀرائپ سان ئي مقرر ٿي سگهي ٿو. يعني فرد پنهنجن ذاتي مفادن کي خاندان، قبيلي، قوم ۽ پوري انسانيت جي ماتحت رکن.
معاشي فرق جو سبب صرف ذهني صلاحيتن ۽ ڪارڪردگيءَ جي سگهه جي بنياد تي فرق ٿي سگهي ٿو، نڪي طاقت، چالاڪيءَ ۽ عياريءَ سان رزق جي سرچشمن تي قبضو ڪري ۽ محنت ڪرڻ کان سواءِ بي پناهه دولت ۽ اقتدار جو مالڪ بڻجي وڃڻ. پنهنجي غيرمعمولي ذهني استعداد ۽ موقعي شناسيءَ جي صلاحيت ڪري ڪنهن کي هيءُ حق حاصل ناهي ته هو پيداوار جي ذريعن تي قبضو ڪري انسانن جي اڪثريت تي ڏاڍ ڪري ۽ مصنوعي طور تي انهن جي استفادي کان کين محروم ڪري ڇڏي ۽ انهن کي غلامي اختيار ڪرڻ تي مجبور ڪري. دراصل هر فرد کي فطرت يا خدا جي طرفان عطا ڪيل غيرمعمولي ذهني صلاحيت ۽ استعداد وسيلي استحصال جو اهڙو مثال شيطاني مقصد لاءِ آهي، ڇو ته اهو الله جي رضا جي خلاف آهي.
جيڪڏهن سڀ انسان خدا جو ڪٽنب آهن (حديث شريف) ته ڪوئي پيءُ يا سربراهه هي نه گهرندو ته ڪٽنب جا ڪجهه فرد ته دولت ۽ رزق جي سمورن ذريعن ۽ سرچشمن تي طاقت ۽ چالاڪيءَ وارن حربن سان قبضو ڪري ويٺا هجن ۽ باقي فردن کي سُڃو بڻائي ڇڏين. ان ڪري اسلام ۽ ٻين مذهبن جي رجعت پسند مذهبي پيشوائن جو هي فرمان ته ”پيداوار جي ذريعن ۽ رزق جي سرچشمن تي قابض فردن جو قبضو ۽ ملڪيت کين خدا جي طرفان عطا ڪيل آهي.“ نه رڳو فطرت جي قانون جي خلاف آهي بلڪ سمورن مقدس ڪتابن ۽ قرآن حڪيم جي تعليمات جي به خلاف آهي ۽ ڪنهن به مذهب جي الهامي ڪتاب جو متن ان جي تصديق نه ٿو ڪري.
فطرت ۾ ڪِوِل ۽ ماکيءَ جي مک جهڙن جيتن جڻن، پکين ۽ حيوانن جي ڪنهن به قسم جو اهو دستور نه آهي ته ان جا چند فرد انهن جي رزق جي سرچشمن تي قبضو ڪري وٺن بلڪ ان جي ابتڙ هر نوع جو هر فرد پنهنجي محنت سان پنهنجو رزق حاصل ڪندو آهي. جيڪڏهن ڪوِل يا ماکيءَ جي مک وانگر ڪوبه نوع مستقبل جي لاءِ ذخيرو به ڪندو آهي، تڏهن به انهن جا سڀ فرد پنهنجي محنت سان ان ذخيري کي ڪم آڻيندا آهن، اها ئي ذات الاهيءَ جي عام ربوبيت آهي ۽ اهوئي سندس رب العالمين هجڻ جو دليل آهي.
جيئن ته انسان کان علاوه هر مخلوق پنهنجي طبعي تقاضائن جي پابند آهي، ان ڪري انهن ۾ انهن جي خلاف وڃڻ جي لياقت ئي ناهي. پر انسان ان جي ابتڙ آزاد اِرادي جو مالڪ آهي ۽ پنهنجي جبلتن جي ميڪانڪيت جو پابند نه آهي، ان ڪري هن هي (ذخيره اندوزي ۽ بغير محنت جي ڪمائڻ وارو) غيرفطري ۽ انسان دشمن رستو اختيار ڪيو. هي رستو شيطاني رستو آهي، جيڪو اجتماعي مفاد جي خلاف ۽ فرد جي ذاتي هوس، خود غرضي ۽ لالچ تي مبني آهي. انهيءَ شيطانيت جي سڏ خلاف ۽ ان جي اصلاح جي لاءِ وحي الاهيءَ جو سلسلو شروع ٿيو ۽ ان (وحي الاهيءَ) ڀائپيءَ، مساوات (برابريءَ) ۽ فردن جي ذاتي مفادن کي اجتماعي مفاد جي ماتحت رکڻ جي هدايت ڪئي ۽ نفس تي ضبط جي تلقين ڪئي، جيئن فرد پنهنجي جبلي گهرجن تي لڳايل فطري حدن خلاف عمل نه ڪري سگهي ۽ انهن حدن کي نه اورانگهي.
پر تاريخ شاهد آهي ته انسان پنهنجي فطرت جي نوراني ۽ رحماني قوتن تي شيطاني قوتن کي هميشه ترجيح ڏني ۽ پنهنجي سڄي تاريخ کي دولت ۽ اقتدار جي حاصل ڪرڻ لاءِ جنگ، فساد ۽ لٽ ڦر سان رتوڇاڻ ڪري ڇڏيو. اهڙيءَ طرح هو ڏهه هزار سالن ۾ به نه عالمگير روحاني اشتراڪي معاشرو قائم ڪري سگهيو، (جنهن کي جنتي معاشرو به چيو ويندو آهي) جيڪو سندس اجتماعي زندگيءَ جو آخري نصب العين هيو ۽ نه ئي ”نفس مطمئنه“ حاصل ڪري سگهيو، جيڪو سندس انفرادي زندگيءَ جو آئيڊيل هيو. ان ڪري اڄ تائين ”ظلم ۽ خساري“ سبب پريشان آهي. جيڪڏهن هستي مطلق (خدا) سڄي ڪائنات ۽ ان جي هر شيءِ جو خالق حقيقي آهي ته ان جي معنيٰ هيءَ آهي ته ان جي خلقيل هر شيءِ جيئن سمنڊ، جبل، زمين ۽ ان ۾ پوريل خزانا، کاڻيون، پيٽرول، سون، جواهرات ۽ دوائن وغيره جا ذخيرا ۽ ميوي دار وڻ، ٻيلا، اناج جا مختلف قسم وغيره (سورة الرحمان ۾ انهن جو ذڪر ڪيل آهي) تي سمورن انساني فردن کي مساوي (برابر) طور تي ملڪيت جو حق حاصل آهي. ڇو ته اهي سموريون شيون انهن جي خالق انهن جي لاءِ گذر بسر جي سامان طور تي خلقيون آهن، جيئن هو پنهنجي محنت ۽ قوت ادراڪ جي ذريعي انهن مان مستفيد ٿي سگهن ۽ فطرت جي خلقيل قوتن سان پنهنجي محنت جي ٻوجهه (Burdon) کي گهٽ کان گهٽ ڪري سگهن. ان ڪري مقدس ڪتابن ۽ قرآن حڪيم ۾ جڏهن خلقيل شين کي الله ڏانهن منسوب ڪيو ويندو آهي ته ان جو مطلب عوام ڏانهن نسبت ڪرڻ هوندو آهي. جيئن مسجد الله جو گهر آهي ان ڪري عوام جو گهر آهي، ڪنهن خاص ٽولي جي اجاره داريءَ ۾ ناهي- يا قرآن حڪيم ۾ آهي ته: ”زمين ۽ آسمان الله جي ميراث آهن.“ ان جو مفهوم هيءُ آهي ته ارض و سماءِ عوام جي لاءِ آهن. ان مفهوم کي ٻيءَ جڳهه تي ”سخر لکم“ جي لفظن سان واضح ڪيو ويو آهي. کُم جو ضمير ڪنهن مخصوص گروهه ڏانهن ناهي، بلڪ عوام ڏانهن موٽي ٿو. ان ڪري تسخير فطرت جي حاصلات تي ڪنهن مخصوص گروهه يا قوم جو قبضو جائز نه آهي ۽ هي قبضو مقدس ڪتابن ۽ قرآن حڪيم جي مرضيءَ جي خلاف آهي.
اهڙيءَ طرح ”في سبيل الله“ جي اصطلاح جو مفهوم به في سبيل العوام آهي. ڇو ته الله جي لاءِ جيڪو ڪم ڪيو وڃي اهو عوامي مفاد جي حق ۾ ويندو آهي. ”شريعة الله“ جي معنيٰ به اها ئي آهي ته شرعي احڪام ۾ عوام جي حقن ۽ مفادن کي محفوط ڪيو ويو آهي.
في سبيل الله يا جهاد في سبيل الله جو متضاد (مخالف) ”في سبيل الطاغوت“ آهي. الله جي رستي ۾ جهاد جي معنيٰ مترفين (سرمائي دارن) ۽ مستڪبرين (جاگيردارن) کان مستضعفين يعني ”عوام“ جي دٻايل ۽ ڦٻايل حقن کي ٻيهر حاصل ڪرڻ آهي. جيئن ته حضرت صالح عليه السلام ۽ حضرت هود جي قصن مان واضح آهي ته قومي سردارن عوام کي دٻائي رکيو هو ۽ انهن جي مال ۽ دولت تي قبضو ڪري کين اراذِل (ڪم ذات) بڻائي ڇڏيو هو. اهڙيءَ طرح ڪنهن طاقتور قوم جو ڪنهن هڪ يا وڌيڪ ڪمزور ۽ پوئتي پيل قومن تي فوجي ۽ معاشي غلبو حاصل ڪري ان جي عوام جي محنت جو استحصال ڪرڻ ۽ ان جي معدني ذخيرن ۽ زرعي زمين جي پيداوار کي ڦرڻ ”طاغوتيت“ آهي. جڏهن ته الله جو رستو هر قسم جي معاشي، سياسي، تهذيبي ۽ لساني غلامي ۽ محڪومي کان نجات حاصل ڪرڻ جي بشارت آهي. قرآن اجازت ڏئي ڇڏي آهي ته عوام پنهنجي حقن کي هٿيارن سان يا غيرمسلح ٻنهي طريقن سان حاصل ڪري سگهي ٿو. يعني قتال جي ذريعي جنهن جي عوامي شڪل گوريلا جنگ آهي. (النساءِ آيت 71 ۾ ان جو ذڪرآيل آهي) يا غيرمسلح عوامي جدوجهد (جهاد) جي ذريعي، اڄڪلهه جي اصطلاح ۾ في سبيل الطاغوت کي سامراج (امپيريلزم) ۽ في سبيل الله کي عوامي رستو يا عواميت چيو وڃي ٿو.
انهيءَ سلسلي ۾ قرآن، الله کي رب الناس، ملڪ الناس ۽ اله الناس چئي ڪري واضح ڪري ڇڏيو آهي ته خدا جي ربوبيت، ان جي حاڪميت، اقتدار اعليٰ ۽ قانون سازي ۽ پرستش ۽ اطاعت جي حق تي ڪنهن مخصوص گروهه جي اجاره داري (هڪ هٽي) قائم نه آهي بلڪ اهو عوام جو حق آهي. ٻين لفظن ۾ پيداواري ذريعن جي ملڪيت عوام جي هوندي، اقتدار تي قبضو به عوام جو هوندو ۽ قانون سازيءَ جو حق به عوام کي هوندو، ڪنهن طاقتور يا مراعات يافته گروهه کي نه هوندو. پرستش ۽ اطاعت به الله جي هوندي، نه ڪي ڪنهن هٿ ٺوڪي اقتدار ڌڻيءَ يا مال ۽ دولت واري انسان جي يا ڪنهن ٻيءَ هستيءَ جي هوندي. ان ڪري جيڪي الله جي صفتن وارا اعليٰ قدر آهن، انهن سان سينگارجڻ به هر فرد جو حق آهي ۽ فرض پڻ. اله الناس مان مراد آئيڊيل يا نصب العين به آهي. يعني انساني فردن جي زندگيءَ جو مقصد تزڪيه نفس ۽ نفس ۾ صفات الاهيءَ جو رسوخ آهي، جنهن سان فرد خلافت ۽ الله تعاليٰ جي نائبيءَ جو حقدار بڻجي وڃي ٿو.
”الناس“ جي لفظ جي معنيٰ نه رڳو عوام ۽ عام انسان آهن، بلڪ محروم ۽ پوئتي پيل عوام کي خصوصيت حاصل آهي. ان لفظ جو انگريزي ترجمو People جي بجاءِ The Masses صحيح آهي. چيمبرز جي ٽوينٿ ڊڪشنريءَ ۾ لکيل آهي ته Mass جو لفظ جڏهن جمع جي طور تي استعمال ٿيندو آهي ته ان جي معنيٰ The lower classes of the people ٿيندي آهي. ان ڪري الناس جو لفظ ڪنهن قوم جي پوئتي پيل ۽ محروم طبقن جي لاءِ ئي استعمال ٿيندو. قرآن حڪيم جي مٿي ڄاڻايل آيت جي مفهوم کي جيڪڏهن اڄ جي اصطلاحن ۾ بيان ڪيو وڃي ته اشتراڪي معيشت (رب الناس)، عوامي جمهوريت (ملڪ الناس) جنهن ۾ قانون سازيءَ جو حق به جمهور کي ئي هوندو. انساني فطرت جي نوراني حصي وارن اخلاقي قدرن (صفات الاهيه) مان تربيت حاصل ڪرڻ ۽ ان نور الاهيءَ جي روشني اپنائڻ ئي انساني زندگيءَ جو تخليقي مقصد يا انتهائي نصب العين (اله الناس) هوندو. ان ڪري انساني شرف جو معيار دولت ۽ اقتدار ناهي، بلڪ ذات باري تعاليٰ سان تعلق ۽ علم ۽نيڪيءَ سان پنهنجي ذات کي منور ڪرڻ قرار پائيندو. (ان اکرمکم عندالله اتقاکم- حجرات 13)
ان مفهوم جي روءِ سان ذاتي ملڪيت ۽ زر جو نظام معيشت ۽ هر طرح جي شخصي يا نسلي آمريت، بادشاهت ۽ فوجي ڊڪٽيٽرشپ وغيره کان علاوه مشائخيت، ڪهانت، مذهبي پيشوائيت ۽ ملائيت جا ادارا پڻ ذات باري تعاليٰ جي خلاف کليل بغاوت آهن. ان ڪري ان طرز جي معاشي، معاشرتي، سياسي، تهذيبي ۽ فڪري نظام جي مڪمل منسوخي لازمي ۽ ديني فريضو آهي، ته جيئن الله جو هر ٻانهو پنهنجي محنت ۽ پورهئي جي ثمر کي حاصل ڪري سگهي ۽ پنهنجي آزادانه راءِ جي حق کي استعمال ڪري سگهي ۽ پنهنجي حقيقي خالق سان براه راست تعلق قائم ڪري سگهي ۽ اهڙيءَ طرح جنتي معاشري جي حصول ۽ خدا جي بادشاهت جي قيام ۾ مدد ڏئي سگهي.
قرآن حڪيم ان اشتراڪي معيشت، عوامي جمهوريت ۽ هر فرد جي پنهنجي خالق سان سڌي سنئين تعلق جي نظام جي مخالف نظام کي ”طاغوت“ ۽ ”خناس“ جو نظام قرار ڏنو آهي. جنهن جي ترغيب انسان جو پڌرو دشمن شيطان ڏيندو رهي ٿو (سورة ياسين) ۽ ان جي فريب ڪاريءَ سان ئي هي خدا ۽ انسان دشمن نظامِ حيات قائم آهي.
(سنڌيڪار: عبدالستار سهتو)
(سنڌ فورم، جون 2001ع)