اسلام جو آئيڊيل انسان : ڊاڪٽر علي شريعتي
حقيقت ۾ خدا جي صفتن ۽ خاصيتن (Characteristics) کي اپنائڻ جو تُرهو ٻڌڻ سڀني جامد ۽ محدود ۽ رواجي معيارن جي نفي ڪرڻ آهي. اهو عمل مطلق تڪميل، مطلق منزل مقصود، دائمي ۽ لامحدود ارتقا جي طرف ترقي آهي. اهوئي سبب آهي جو خدائي صفتون اپنائڻ ۾ فرد جي لاءِ پنهنجي ماحول جي مطابق جدت يا نواڻ پيدا ٿي پوندي آهي، ان ڪري هو لڪير جو فقير (Stereo type) نٿو بڻجي.
هي انسان ٻه رخائتو (Bidimentional) انسان آهي. يعني هڪ رخ مٽي ۽ جسم جو، ٻيو رخ خدائي روح جو. هڪ اهڙو پکي آهي جيڪو ٻنهي پرن سان اُڏامڻ جي صلاحيت رکي ٿو. هي اسلام جو آئيڊيل انسان انهن تمدنن جو پليل انسان ناهي جيڪي نيڪ ۽ بهادر انسانن کي هڪ ٻئي کان الڳ الڳ تخليق ڪندا آهن. يعني هڪ طرف اهي انسان جيڪي پاڪيزه ۽ نيڪ ته آهن پر شعور ۽ ڄاڻ ۾ ڪمزور هوندا آهن ۽ ٻئي طرف اهڙا انسان جيڪي طاقتور ۽ ذهين (Brilient) ته هوندا آهن، پر اهي تنگ دل، تنگ نظر ۽ گناهن سان پوسل هوندا آهن.
اهڙي طرح هڪ طرف اهي به انسان آهن جن جون دليون پنهنجي داخلي زندگيءَ جي لاءِ حسن ۽ روح جي اسرارن کان واقف هونديون آهن، پوءِ جيتوڻيڪ سندن زندگيون غربت، زواليت ۽ ڪمزوريءَ جي چڪيءَ ۾ پيون پيسجن. انهن هزارين لکين هندستاني راهبن وانگر نه هوندا آهن جيڪي پنهنجي روحانيت ۽ ڪرامتن جي سلسلي ۾ پنهنجا نازڪ ۽ بلند احساس رکن ٿا، مگر سالن کان وٺي ڳڻڻ جيترن برطانوي نو آبادڪارن (سامراج) جا قيدي بڻيل آهن. ٻئي طرف وري اهي ماڻهو آهن جن پهاڙن کي، زمين کي، سمونڊن کي ۽ فضائن کي پنهنجي صنعتي سگهه سان پرکي ورتو ۽ پوءِ ان سان هڪ خوشحالي ۽ مسرت ڀري زندگيءَ کي تخليق ڪيو. پر ساڳئي وقت انهن پنهنجن احساسن (Feelings) ۽ اقدار جي ڪوملتا کي ڪُمائي ڇڏيو، خاص طور تي دنيا جي روح کي سمجهڻ لاءِ گهربل خاص انساني صلاحيت ۽ قابليت کي رڳو زندگيءَ جي گهرائي، حسن جي تخليق يا تاريخ ۽ فطرت جي دائري ۾ ڦيرايو آهي ۽ ان کان مٿاهين ڪنهن شيءِ (يعني خدا) تي ايمان کي ڪمزور ۽ مفلوج ڪري ڇڏيو آهي.
آئيڊيل انسان فطرت جي عين وچ (يعني ان جي گهراين) مان گذرندو خدا تائين رسي ٿو. هو سچي انسانيت جي تلاش ڪري ٿو ۽ ساڳي طرح خدا کي به حاصل ڪري وٺي ٿو. هو فطرت کي نظرانداز نٿو ڪري ۽ انسانيت کان به منهن نٿو موڙي. هو پنهنجي هٿن ۾ سيزر جي تلوار ۽ پنهنجي سيني ۾ مسيح جي دل رکي ٿو. هو سقراط جي ذهن سان سوچي ٿو ۽ منصور بن حلاج جي دل سان خدا ساڻ محبت رکي ٿو. اهو اليڪسي ڪيرل (Alaxiz Carral) وانگر تحقيق جو خواهشمند آهي، جيڪو سائنس ۽ خدا ٻنهي جي حسن کي ڄاڻندو هو. بلڪل ساڳي طرح هو پاسڪل ۽ ڊيڪارٽ جي لفظن کي به ٻڌي ٿو ۽ مهاتما ٻڌ وانگر هو عياشي، آرام طلبي ۽ تڪبر جي پليتائيءَ کان نجات حاصل ڪري چڪو آهي. هو لائوتزي وانگر پنهنجي ابتدائي الوهي فطرت جي گهرائين کي عڪس هيٺ آڻي ٿو ۽ ڪنفيوشس وانگر معاشري جي تقدير تي سوچي ۽ غور فڪر ڪري ٿو. هو اسپارٽڪس وانگر (غلامن جي) آقائن خلاف بغاوت ڪري ۽ حضرت ابوذر ؐ وانگر بک جي خلاف انقلاب جي تخم ريزي ڪري ٿو.
هو هڪ اهڙو ماڻهو آهي جنهن کي فلسفياڻو فڪر انسان جي تقدير کان غافل نٿو ڪري، يعني اهو فڪر کيس سوشل زندگي جي ذميدارين کان ويڳاڻو نٿو بڻائي. اهڙي طرح ان جو سياست ۾ دلچسپي يا حصو وٺڻ نعري باز يا فسادي رويي جو اهڃاڻ نٿو ٿئي ۽ نه وري شهرت جي خواهش سندس ڪمزوري هجي ٿي. نه سائنس هن جي ايمان کي لڻي ٿي، ۽ نه وري ايمان سندس فڪر جي قوت ۽ منطقي استدلال کي مفلوج ٿو ڪري. نه نيڪي کيس هر جڳ جو خير گهرو (رهبان) ٿي بڻائي، نه فعاليت (Activism) ۽ وابستگي (Cometment) مٿس غيراخلاقيت جو ٻورو سٿي ٿي.
هو جهاد ۽ اجتهاد جو، شاعري ۽ تلوار جو، جذبات توڙي ذهانت جو، طاقت جو ۽ محبت جو، ايمان جو ۽ علم جو انسان هوندو آهي. هو اهڙو انسان آهي جيڪو حقيقي انسانيت جي سڀني وٿن کي سميٽي کين متحد ڪري ٿو. هو اهڙو انسان آهي جنهن کي زندگي هڪ رخائتي يعني صرف جسم جي تقاضائن تائين محدود نٿي سمجهي، نه وري زندگي کيس هڪ شڪست کاڌل مخلوق ٿي بڻائي. زندگي کيس انهيءَ ذات يعني الاهي نور کان بيگانو نٿي بڻائي، بلڪ خدا جي غلاميءَ ذريعي هن پنهنجو پاڻ کي عوام ۽ شين جي غلاميءَ کان نجات ڏياري ڇڏي آهي. خدا جي مطلق ارادي آڏو سندس تسليم، رضا ۽ عاجزيءَ جبر ۽ ڏاڍ (Compulsion) جي سڀني شڪلين جي خلاف کيس بغاوت تي آماده ڪري ڇڏيو آهي. هو اهڙو انسان آهي جنهن پنهنجي جهٽ گهڙيءَ جي فنا ٿيندڙ انفراديت کي انسان ذات جي دائمي اجتماعيت جي شناخت ۾ سمائي ڇڏيو آهي. اهڙي طرح هو پنهنجي ذات جي نفيءَ ذريعي غيرفاني بنجي چڪو آهي.
هو خدا جي وزني امانت (آزاد ارادي ۽ چونڊ جي حق) کي قبول ڪري چڪو آهي. انهيءَ ڪري هو آزاد ارادي جي عمل ڪري ذميدار ۽ ڪميٽيڊ انسان بڻجي چڪو آهي. هي انسان پنهنجي انسانيت جي تڪميل انسانذات کان ناتو ٽوڙي خدا سان پرائيويٽ تعلق قائم ڪرڻ سان حاصل نٿو ڪري، بلڪ ”انسانذات“ جي تڪميل جي جدوجهد ۾ هو انسانيت جي آزادي، ان جي روزي (معاشيات) ۽ ان جي خوشحاليءَ لاءِ سخت اذيت جي مصيبتن کي برداشت ڪري ٿو. ان لاءِ کيس محروميت، بک ختم ڪرڻ جي جدوجهد ۽ ذهني توڙي سماجي جدوجهد جي بٺيءَ مان گذرڻو پوي ٿو. اهڙي طرح هو پاڪيزگي، تڪميل ۽ خدا جي قربت حاصل ڪري ٿو.
هي انسان اهڙو ناهي جنهن کي ان جي ماحول ڪنهن قالب ۾ آندو هجي، ان جي ابتڙ هي اهو انسان آهي جيڪو پنهنجي ماحول کي پاڻ هڪ شڪل ڏئي ٿو. هن پنهنجو پاڻ کي جبر جي انهن سڀني شڪلين کان آزاد ڪري ورتو آهي جن شڪلين مسلسل انسان مٿان دٻاءُ وجهي رکيو آهي. هو پنهنجي ايمان جي خودشناسيءَ جي ذريعي سائنس، ٽيڪنالاجي، سوشالاجي ۽ خود پرستيءَ جي منفي (اسٽيريو ٽائيپ، هڪجهڙن) اثرن مان نڪري چڪو آهي. هو وراثت (Heredity) ۽ فطرت جي جبر کان، تاريخ جي جبر کان ۽ سوسائٽي ۽ ماحول جي جبر کان ۽ خدا کان ويڳاڻو بنائيندڙ سائنسي ۽ ٽيڪنالاجيڪل مظهرن جي مدد ۽ رهنمائيءَ کان به آزاد ٿي ويو آهي. هن انهن ٽنهي قيدخانن کان پاڻ کي آزاد ڪري ورتو آهي. جيستائين چوٿين قيدخاني جي ڳالهه آهي ته اهو سندس پنهنجي ذات آهي. ليڪن هن محبت جي ذريعي ذات جي انهيءَ قيد کان به نجات حاصل ڪري ورتي آهي. هو ذات (Ego) جي سڀني منفي اثرن خلاف بغاوت ڪري چڪو آهي. هن نه صرف ذات کي تسخير (Subdude) ڪري ورتو آهي بلڪ نئين سر گهڙي (Refashond) به ورتو آهي.
هن پنهنجي ڪردار کي پنهنجي نسل جي وراثتي لوازمات ۽ معيارن ۽ پنهنجي سوسائٽيءَ جي رسمن رواجن کان آزاد ڪرائي ورتو آهي. سڀئي رواجيل معيار ۽ رسمون اضافي ۽ موجوده ماحول جي پيداوار آهن. انهن معيارن ۽ رسم رواجن کان پنهنجو پاڻ کي آزاد ڪرڻ سان انسان کي الوهي ۽ لافاني قدرن جو انڪشاف ٿئي ٿو. هن خدا جون عادتون حاصل ڪري ورتيون آهن ۽ مطلق جي فطرت کي حاصل ڪري ورتو آهي. هو نيڪ سيرتيءَ جي ڊيوٽيءَ کي جيڪا مٿس فرض وانگر ڇانيل آهي، بي دليءَ سان ادا نٿو ڪري. هن جا اخلاق رڳو منع ٿيل ڳالهين (Restraints) جو مجموعو ناهن، جن کي ان جي سوشل ضمير مٿس زبردستيءَ ٿاڦي رکيو هجي، بلڪ نيڪ يا سٺو هئڻ سندس فطرت جي عين مطابق آهي. مٿانهان قدر سندس جوهر جا بنيادي جزا آهن. اهي جزا سندس وجود ۾ خلقي يا جبلي آهن. اهي جزا سندس داخليت آهن، ان جي زندگي آهن، ان جي سوچ آهن ۽ ان جي جبلت ۾ موجود رهن ٿا.
آرٽ ان جي هٿن ۾ هڪ رانديڪي وانگر نه هوندي آهي. نه اها تفريح حاصل ڪرڻ لاءِ هوندي آهي، نه کيس خبطي بنائڻ (Stupefacation) واري ۽ نه ئي وري هن جي استعداد ۽ سگهه جي مجموعي کي ختم ڪرڻ واري هوندي آهي. نه ئي هو جنسيت (Sexuality)، سياست يا دولت جو خادم هوندو آهي. آرٽ خدا جي طرفان ڏنل هڪ مخصوص امانت آهي. اها بنائڻ واري (Maker) جو تخليقي قلم آهي جيڪو خدا پنهنجي خليفي (انسان) کي ڏنو آهي، تان ته شايد هو ٻي زمين يا ٻي جنت تراشي وٺي، يا زندگي جي، حسن جي، فڪر جي ۽ روح جي پيغام جون نيون شڪليون جوڙي وٺي، يا هڪ نئون آسمان (Heaven)، هڪ نئون زمان (Time) ٺاهي وٺي. خدا مطلق آزادي، مطلق ڄاڻ ۽ مطلق تخليقي قوت رکي ٿو. آئيڊيل انسان خدا جي امانت (Trust) کڻندڙ آهي جنهن کي خدا پنهنجي طريقي تي بڻايو آهي. هي هڪ دائمي ارادو آهي جيڪو حسن، نيڪي ۽ عقل جي فراوانيءَ سان ڇُلڪندو آهي. سموري فطرت ۾ صرف انسان ئي اضافي آزادي، اضافي ڄاڻ ۽ هڪ اضافي تخليقي قوت سميٽيل آهي. انهيءَ ڪري خدا ان کي پنهنجي انداز (Image) تي بنايو آهي ۽ ان کي پنهنجو رفيق (Relative) قرار ڏنو آهي ۽ کيس ٻڌايو آهي ته جيڪڏهن تون مون کي تلاش ڪندين ته پنهنجي ذات کي نشان (Indication) جي طور تي ڏسندين، جيئن اقبال چيو آهي:
تلاش خود ڪني جز او نه يابي،
تلاش اوڪني جز خود نه يابي.
(جيڪڏهن تون مون کي تلاش ڪندين ته تون پنهنجي ذات کان سواءِ ڪجهه نه پسندين ۽ جيڪڏهن تون پنهنجي ذات کي تلاش ڪندين ته منهنجي ذات کان سواءِ ڪجهه نه پسندين.)
آئيڊيل انسان ٽي پهلو رکي ٿو: سچائي (Truth)، چڱائي (Goodness) ۽ حسن. ٻين لفظن ۾ علم، اخلاق ۽ آرٽ.
فطرت ۾ هي خدا جو خليفو آهي. هي ڄاڻ، آزادي ۽ تخليقيت جي ٽن رخن سان عهد ڪيل (Commited) ارادو آهي. هي اهڙو خدا رتو وجود آهي جنهن کي علم ۽ محبت جي گڏيل دولت سان زمين تي جلاوطن ڪيو ويو آهي. هي تمام موجودات تي حڪومت ڪري ٿو ۽ سندس آڏو سڀئي فرشتا ڪنڌ نوائن ٿا.
اسلام جو آئيڊيل انسان اصل ۾ دنيا جو عظيم باغي آهي. سندس زندگي خدا جي ارادي سان بڻيل (Trodden) يعني هڪ هموار رستو آهي جيڪو پنهنجي تخليق جي آخري مقصد حيات ۾ خود زندگيءَ جي ذريعي ئي تڪميل گهري ٿو. هو فطري جنت مان پنهنجي ذات جي خودشعوري جي صحرا ۾ لٿل وجود آهي ۽ پنهنجي جنت کي پاڻ تخليق ڪرڻ جي خاطر جلاوطن ڪيو ويو آهي.
هي اهو انسان آهي جيڪو خدا جو خليفو هئڻ جي ڪري غلامي (Survitude) جي مشڪل رستي جو انڪار ڪري چڪو آهي، ۽ امانت جو وزن سٿيل آهي. هينئر هو تاريخ جي پڄاڻي ۽ فطرت جي آخري سرحد تي بيٺل آهي. آخرت (Resurrection) يا يوم الحشر اصل ۾ خدا، انسان ۽ محبت جي وچ ۾ هڪ رٿا (Project) کولڻ جي ابتدا آهي. هڪ اهڙو منصوبو جيڪو نئين دنيا جي تخليق ڪرڻ جو آهي. نئين تخليق جي تڪميل ڪرڻ لاءِ کيس هڪ ذات (انسان) جي شڪل ۾ وجود ڏنو ويو آهي.
تنهن ڪري هيءَ ساڳي امانت هئي جنهن کي خدا زمين، آسمان ۽ جبلن جي سامهون پيش ڪيو. سڀني ان کي قبول ڪرڻ کان انڪار ڪيو. مگر هي صرف انسان ئي هو جنهن ان کي پنهنجي مٿي کنيو.
تت هي آهي ته:
1- انسان خدا جي خلاف بغاوت ڪرڻ وارو باغي به آهي.
2- جيڪو هڪ هٿ شيطان يعني عقل (Intellect) کي ڏئي چڪو آهي.
3- ۽ ٻيو هٿ حوا (Eve) يعني محبت کي ڏئي چڪو آهي.
4- جيڪو پنهنجي پٺيءَ تي امانت جو ڳرو بار کنيل آهي (امانت، آزاد ارادي ۽ آزاد چونڊ جي).
5- هي تڪليف کان آجي، آرام ڀري خوشين جي جنت مان لٿو آهي.
6- هن دنيا ۾ هو اڪيلو ۽ اجنبي آهي.
7- هي باغي آهي پر لڳاتار واپسيءَ جي آرزو رکندڙآهي.
8- هينئر هن عبادت جي ذريعي نجات جو رستو تلاش ڪري ورتو آهي (يا سکي ورتو آهي.)
9- ۽ اطاعت يا نوڙت جي ذريعي محبوب جي جبر (Constraints) يا تڪليفن کي برداشت ڪري ٿو.
10- ۽ انڌي جبر کان پنهنجي بغاوت ذريعي فرار حاصل ڪري چڪو آهي.
11- هينئر هو نااميدي ۽ مايوسيءَ کان فرار جي اذيت پڻي کان به نجات حاصل ڪري چڪو آهي.
12- هي اهو آهي جيڪو خدا کان ڀڳل (Fred) آهي.
13- هو دنيا جي ڄاڻ، اڪيلائي، ۽ عزم جي کورن مان پاڪ ۽ پوتر ٿي آزمائجي چڪو آهي.
14- هينئر هو ڄاڻي ٿو ته:
• خدا جي طرف واپس وڃڻ جو رستو ڪهڙو آهي؟
• اهو عظيم دوست جيڪو ان جو انتظار ڪري رهيو آهي.
• اهو رستو جيڪو سندس خود جي خدا نما بنجڻ سان کيس خدا جي طرف وڃي ٿو.
(سنڌيڪار: نور احمد ميمڻ)
(سنڌ فورم، ڊسمبر 1999ع)