چندن جي ڪاٺ جي خوشبوءِ جو خواب
سنڌ ۽ هند جي سنڌي ساهتڪ ياترا منھنجي من ۾ هميشه احساس ۽ دردن جا ڪيئي مچ پئي مَچايا آهن ۽ ڌرتيءَ کان زوري ڌِڪي ڌار ڪيل پنھنجن جي پيڙا جي ٻن ڀاري پُڙن ۾ اَن جي داڻن جيان پنھنجي سيني ۾ شاعراڻي حساس دل کي پيسجندو پئي محسوس ڪندو رهيو آهيان. سنڌ ۾ رهندي سنڌي ادب جو آئينو آسانيءَ سان اکين جي آڪاس تي ستارن جيان روشن رهيو آهي. پر فطرت جي مرضيءَ خلاف ٿيل ستيتاليھه واري ورهاڱي جي زد ۾ آيل سنڌ ۽ سنڌي ماڻھوءَ جي اچانڪ ورهائجڻ بعد سنڌ ڌرتيءَ کان زوري جلاوطنين جيان شرنارٿي بڻجي ڪئمپن ۾ رهندي، هندو سنڌي اديب توڙي عام ماڻھوءَ جي جلاوطنيءَ جي دُکندڙ درد مان، تخليق ٿيل ادب منھنجي نگاهن کان گهڻي قدر اوجهل رهڻ جي واسطي، آئون اڃان به ويتر اُن ڏانھن هميشه هڪ عجيب ۽ بي ناءُ ڇِڪ ۾ ڇِڪبو، ڇھاءُ جو اُتساهه پئي محسوس ڪندو رهيو آهيان. پر پوءِ به هند جو ڪجهه سنڌي ادب سڌو سنئون ڪتابن يا رسالن جي صورت ۾ يا وري سنڌ ۾ ڇپايل ڪتابن جي صورت ۾ اُن کي پنھنجي روح جي گهراين ۽ سچاين سان پڙهي هند جي سنڌين ۽ انھن جي ادب سان بي انتھا اُنس پئي محسوس ڪيو اٿم.
اهو ئي مُحبتن جو ڀرپور ثبوت آهي جو مون نثر ۾ هري موٽواڻي سنڌي، موهن ڪلپنا، موتي پرڪاش، ڪلا پرڪاش، پوپٽي هيراننداڻي، سُندري اُتم چنداڻي، لعل پُشپ، موتي لعل جوتواڻي، ريٽا شھاڻي، لڇمڻ ڪومل، ڪرشن کٽواڻي هيروٺڪر، رام پنجواڻي، موهن پنجابي، گوبند مالھي، ستيش روهڙا، ڪيرت ٻاٻاڻي، منگها رام ملڪاڻي، شام جئسنگھاڻي، وشنو ڀاٽيا، ارجن شاد، پريم پرڪاش، نند ڇڳاڻي، هولا رام هنس، جگديس لُڇاڻي وغيره ۽ شاعريءَ ۾. هريڪانت، نارايڻ شيام، ايم ڪمل، واسديو موهي، لڪشمڻ دُبي، ارجن حاسد، ڍولڻ راهي، شريڪانت صدف، ومي سدا رنگاڻي، نند جويري، هوتو سنڌو پياسي، گورڌن ڀارتي، سچانند جئسنگهاڻي، ڪرشن راهي، پارو چاولا، ڪمل پياسي وغيره جون ڪجهه ڪجهه لکڻيون اکر، اکر پڙهي پُرجهڻ جي ڪوشش ڪندو رهيو آهيان ۽ مون اُن سموري تخليقي پيڙائتي سفر جي ظاهر توڙي باطن ۾ جيڪو سنڌ ڌرتيءَ سان محبت ۽ عشق جو جذبو، جيڪا اُنس جي لاٽ روشن، وڇوڙي جي درد جي جيڪا گهرائي ۽ گهاءُ محسوس ڪيو آهي. اُهو منھنجي وياڪل من کي ڀرپور وشواس ڏياريندو رهيو آهي ته سنڌ، سنڌي ٻولي، ادب وغيره جي سدا امر رهڻ ۾ هند جي سنڌي اديبن يا عام لوڪن جي والھانه محبت ۽ عشق جي عقيدت به وڏو درجو، مقام ۽ اهميت رکي ٿي. اهو رنگ ۽ ڍنگ مون سرحد جي پريان جي لکڻين ۾ روح ۽ احساس جي اکين سان ڏٺو ۽ شدت سان محسوس ڪيو آهي. پر اهڙو يقين پھريون ڀيرو 16 ڊسمبر 2004ع جي سامونڊي ڀنل شام جو هندو جيم خانا ڪراچيءَ ۾ سنڌي ادبي سنگت ڪراچي پاران هند جي سنڌ ۾ آيل اديبن جي مانُ ۾ ”آجياڻو ۽ امن مشاعرو“ ۾ ٿيو هو. جنھن ۾ مون به هندو اديبن جي مُحبتن ۾ احترامن هڪ وائي:
پکي پرديسي،
آيا آهن ديسَ ۾
هاءِ! ڌرتيءَ جا ڌڻي،
بڻجي پرديسي، آيا آهن ديس ۾
پڙهي سندن آجيان ڪئي هئي. اُن ويل ڪڪرن ۽ ستارن جي ڇانوَ ۽ چوڏس ٿڌڙين هوائن ۾ لڇمڻ ڪومل، هيروٺڪر، نند جويري ۽ ٻين سان گڏ، اسان کان ۽ پنھنجي جيجل سنڌ کان تازو اوچتو وڇڙي ويل، سنڌ، هند جي سنڌي ادب جي جاکوڙي، کاهوڙي ۽ ڪونجُ جهڙي شاهڪار، ادبي ۽ تخليقي رسالي جو جفاڪش روح روان دادا هري موٽواڻي سنڌي پڻ پنھنجن سمورين مُحبتن سان سرشار موجود هو. اجرڪ جي پٽڪي، برف جھڙي اڇي ڏاڙهي، ڀوري گلابي رنگ تي اڇي شلوار قميص پھريل ڏيئن جيان روشن اکين تي اڇن شيشن وار نظر جي عينڪ ۾ بنا ڪنھن وڌاءُ جي مون کي هري موٽواڻي ”سنڌي“ ڪو صوفي منش ۽ درويش صفت انسان نظر آيو هو. ايڏو ملنسار ۽ پنھنجائپ ڀَريو. جو اسان ڪاڪا يا دادا چئي ساڻس ڪچھري ڪري رهيا هئاسين. مان پنھنجي پيارن دوستن ستار سندر، زاهد راڄپر، عامر سيال ۽ ٻين جي ساٿ ۾ ڪاڪي هري سان مُختصر وقت ۾ ايترو ته هري ملي وياسين جو ڄڻ ڪو سالن کان هر روز ملندا هئاسين. سندس لھجي ۾ نھٺائي، پر، آواز مان ايڏي جوان جذبن جي خوشبو ٿي آئي جو آئون سندس آواز جي ٿڌين لھرن ۾ پاڻ کي مخمور ڀانئين رهيو هئس. گهڙي گهڙي مختلف دوستن سان کيس فوٽو ڪڍرائڻ لاءِ فرمائش ڪري رهيا هئاسين پر هي سٻاجهو سائين هر ڀيري پنھنجن تحريرن جيان تازو توانو ۽ چھري تي مُرڪ، سجائي، نظر ايندو رهيو. ستارسندر ۽ مون جڏهن ٻين هند مان آيل اديبن کي سوکڙي طور پنھنجا شعري ڪتاب ڏنا ته دادا هري کي به تعارف ڪرائيندي پنھنجا ڪتاب ڏنم. ته وڏي پنھنجائپ مان ڀاڪر ڀري چيائين ”اڙي بخشل ڪھڙا حال اٿئي. تون ته عمر ۾ تمام ننڍو آهين ”تنھنجي شاعري پڙهندو آهيان“.
سچ ته دادا، هري جا اُهي پاڻ بابت پنھنجائپ ڀريا جملا ٻُڌي ائين لڳو ڄڻ مون کي منھنجي تخليقي پورهئي جو ڪو وڏو انعام ملي ويو هجي. ائين اُنھن محبتن جي احساسن کي سانڍي زندگي جي گجگاهه سفر ۾ گُم ٿي ويس ته هڪ ڏينھن اوچتو پھرين فيبروري 2005ع جي ڪچڙي ۽ سرد منجهند جو گهر جي درتي ٺڪ ٺڪ ڪندي ٽپاليءَ وڏي آواز ۾ چيو ته ”بخشل تو لاءِ بمبيءَ مان پوسٽ آئي آهي“. مان تڪڙو تڪڙو ٻاهر اچي تجسس ۾ کائنس پوسٽ وصول ڪري وڏي اتساهه مان کولي. دادا هري جي هٿن سان ”ڪونج“ رسالي جا هري موٽواڻي سنڌي نمبر جا ٽي پرچا خود، دادا هري مون ڏانهن بمبئيءَ مان پوسٽ ڪري موڪليا هئا. جن مان هڪ منھنجي نالي ٻيو ستار سندر لاءِ ۽ ٽيون ڪنھن به دوست لاءِ هو. سچ ته مون کي زندگيءَ جي چند انتھائي وڏين خوشين مان اُها خوشي تمام مٿاهين ۽ اعزاز مثل محسوس ٿي. اهڙي خلوص ۽ سڪ جي موٽ مون دادي هريءَ جا فون تي ٿورا مڃيندي ڏني. انھن چئن پنجن منٽن جي مختصر پر ڄڻ صدين تي محيط، ڳالھه ٻولھه دوران به هُن سموري سنڌ، ۽ سنڌي اديبن لاءِ حال احوال پئي معلوم ڪيا. تار جي ذريعي ڏور کان ايندڙ دادي هري جو آواز صفا ڪنھن نوجوان جو پئي پاسيو. مون پڪ ڪرڻ لاءِ شڪجي پُڇيو ته توهان ڪير پيا ڳالھايو ته دادي هري پريان چيو. ته ”بابا هري پيو ڳالھايان هري“. ڇو ته مون ڪونج رسالي جي آفيس واري نمبر تي ساڻس ڳالھايو هو ۽ مون سوچيو ته متان ڪو ٻيو ڳالھائيندو هجي. سنڌ جي اهڙي سدا حيات عاشق، پنھنجي دل ۾ ڌرتي کان دوري جي درد کي روشن رکندڙ دادا هري سدائين پنھنجي قلم ۽ سوچ کي سنڌيت جي رشتي کان ڪڏهن به لاتعلق يا اوپرو نه ٿيڻ ڏنو. جنھن جو ثبوت هُن پنھنجي وصحيت ۾ هِن ريت ڪيو هو ته ”منھنجي خاڪ اڌ سنڌؤ ۾ ۽ اڌ گنگا ۾ وهائجو“. اِهو ئي ڪارڻ هو جو هُو بار بار سنڌ اچڻ لاءِ اُتاولو هوندو هو ۽ چوندو هو ته ”منھنجو هر هر سنڌ ۾ اچڻ جو مقصد به اهو آهي ته جيئن مان پنھنجي ڌرتيءَ جي گود ۾ دم پرواز ڪريان“. يا سندس سنڌ سان عشق جو هڪ ٻيو تحريري روپ، رنگ جيڪو هُن پنھنجي هڪ لکڻي ”چندن جي ڪاٺ جي خوشبو“. ۾ هِن ريت اجاڳر ڪيو آهي ته ”مان موهن جي دڙي مان لڌل گهڙو آهيان، مون ۾ سنڌو ۽ گنگا جو جل ڀريل آهي، مان پنج هزار سال پُراڻو موهن جي دڙي جو نشان ــ ڏاند آهيان. مان اُهو ئي شاهي کوهه آهيان. جنھن جو پاڻي ڪڏهن سُڪڻو ناهي، مان اتھاس جا ورق آهيان، مان سونھن جو پُوڄاري آهيان. مان سڌارٿ جيان استريءَ جا اُرهه ڏسي اُن اڳيان مستڪ جُهڪايان ٿو. مان سنڌو پتر آهيان. مان امن جو پوڄاري آهيان. مان پنجن هزار سالن کان سنڌي آهيان“.
افسوس پراڄ اهو سنڌي پنھنجي دل جي بيوفائي ڪري پنھنجي طبعي حياتي سنڌ ۽ سنڌي ادب جي عشق ۾ لازوال بڻائي ڪونج جي گونج جيان اُڏامي هليو ويو. سنڌ جي ڪونج کي اڪيلو ڪري ويو. پرهو تاحيات ادب جي آرسيءَ ۾، لفظن جي روپ ۾ اسان جي احساسن ۾ سمايل رهندو. مصنوعي سرحدن توڙي جو هُن جي وجود کي اڌ صديءَ کان وڏي جلا وطنيءَ جي ڌُٻڻ ۾ ڌڪي ڇڏيو هو ۽ هو هر گهڙي هر ساعت پنھنجن ۽ پنھنجي اباڻي سنڌ لاءِ تڙپندو رهيو. پر هاڻ هُن جو روح سڀئي سرحدون اورانگهي بنا جهل پل جي پنھنجي جيجل سنڌ جي گوشي، گوشي کي روح جي اکين سان ڏسي مرڪندو ۽ خوشي ۾ اُڏرندو هوندو. ڇاڪاڻ جو دادي هريءَ جو سنڌ سان عشق روحاني هو. جنھن جا رنگ سندس تحريرن ۾ اُداس نگاهون کڻي سنڌو ڏانھن نھاريندا نظر ايندا آهن. دادا هري سنڌي ادب جي دنيا ۾ تحريري توڙي عملي صورت ۾ پنھنجي سنڌ سان عشق واري تخليق ”سنڌيءَ“ سان مڪمل طور تي نڀاهيندڙ، سنڌ جو سچو سپاهي هو. هُو لڳ ڀڳ چاليھارو سال کن هند ۾ ”ڪونج“ رسالي جھڙي معياري، ادبي ۽ تخليقي سفر جو جاکوڙي ايڊيٽر بڻجي هند ۽ سنڌ ۾ ”ڪونج“ جي گونج کي جهرجهنگ ۾ پُھچائيندو رهيو. اُن کان علاوه ڪونج پبليڪيشن پاران کوڙا سارا ادبي ڪتاب پڻ ڇپائيندو رهيو. جن کي معيار جي ڪسوٽيءَ تي هندستان جي وڏي ادبي اڪيڊمي ساهتيه اڪيڊمي پاران انعام ۽ ايوارڊ پڻ مليا. ”ڪونج“ جي اهميت ۽ افاديت لاءِ ڪونج جي باقاعده پڙهندڙ رام ڄيٺملاڻي (ميمبر راجيه سڀا نئين دهلي بمبئي) لکي ٿو ته ”مون کي ٻُڌائيندي فخر ٿو محسوس ٿئي ته جڏهن هري موٽواڻيءَ جي ”ڪونج“ مخزن مون وٽ پُھچندي آهي ته مان هٿ وارو انگريزي ڪتاب چاهي اخبار ھڪ پاسي رکي ”ڪونج“ پڙهڻ شروع ڪندو آهيان. اِهو سلسلو ڪيتري وقت کان جاري آهي. مون کي ڪونج اُن ڪري به وڻندي آهي جو اُن ۾ ڪافي ادبي مواد، ڪھاڻيون، شعر، ۽ مضمون ته هوندا ئي آهن. پر خاص ڳالھه اِها به هوندي آهي ته اُن ۾ سنڌ جو حال احوال ۽ ساهت به ججهو هوندو آهي. مان اهو احوال چاهه سان پڙهندو آهيان. اهڙي نموني سنڌ وارن سان دوستي وڌائي ويئي آهي ۽ اچ وڃ جي پُل ٺاهي ويئي آهي. شاباس هُجيس جو هيڏيءَ وڏي عمر ۾ پريس ۾ اچ وڃ ڪندي، مخزن ڇپائي اسان کي ريگيولر موڪليندو رهي ٿو. سندس جيتري قدر شناسي ڪجي ٿوري آهي“...! سنڌي ادب جو هي ڪنول جهڙو سفيد فرشتي نُما شخص بقول نصير مرزا جي ”اينگري اولڊ مين“ 30 نومبر 1929ع ڌاري لاڙڪاڻي سنڌ ۾ جنم ورتو ۽ تعليمي اعتبار کان سنڌي جا چار اکر يعنيٰ چار درجا پرائيندڙ بظاهر گهٽ علمي لياقت هئڻ جي باوجود هُن ڪيترن ئي نالي ۾ نھال، آڪسفورڊ، ڪيمبرج ۽ ٻين وڏين يونيورسٽين مان وڏين وڏين ڊگريون. درجا حاصل ڪندڙن کان تمام گهڻو ڪجهه پرايو ۽ جاکوڙيو پنھنجي ذهن جي هر گوشي ۾ سنڌيت جي لاٽ کي روشن رکندڙ اسان جو مانوارو سائين دادا هري سنڌ مان لڏڻ کانپوءِ سماجي زندگيءَ ۾ معاشي حوالي کان. 1950ع تائين ڪپڙي جو دُڪان، 1951ع کان مٺائي جو دُڪان رهيا ۽ 1961ع کان وٺي ڪونج جي قُرب جو ڪاپڙي زندگي جي آخرين گهڙين يعني 7، مئي 2006ع بڻيو رهيو. دادا هريءَ جي تخليقي ۽ جفاڪش ذهن، عُشتاق روح، ۽ قلم جي ڪلڪ جا تجلا هِن جي سڀني لکيل ڪتابن جهڙوڪ ”هڪ لھر“ ، ”ڌرتي“، ”خود دار“، ”اڇا وار، ڪارا ڀوئنر“ ۽ آزاد فضا ۾ (ڪھاڻي ڪتاب) ”اَجهو“، ”اَبو“، ”پاڻيارا پکي“، ”ٻاهر نڪرڻ جو رستو“، ”ڪؤڙو سچ“، (ناول ڪتاب) ”ڀنگار“، (ناوليٽ) ”جڪڙيل جن سان جند“، ”ماٽيءَ منجهه مَھي“، (سفرنامو) ”آخرين پنا“، (آٿم ڪٿا) ۽ اُن کان علاوه مختلف سنڌي ادب جي مھا شخصيتن جهڙوڪ، منگهارام ملڪاڻي، شيخ اياز، گوبند مالھي، ڪيرت ٻاٻاڻي، پوپٽي هيراننداڻي، ارجن حاسد، هرو مل سدا رنگاڻي، ارجن شاد، وشنو ڀاٽيا، امر جليل، طارق اشرف ۽ رام لالچنداڻي تي شاندار خاڪن، مضمونن، انٽرويوز ۽ ٻين لکڻين ۾ پَسي ۽ محسوس ڪري سگهجن ٿا. ڪھاڻيڪار، ناول نويس، شاعر، اديب، ايڊيٽر، دادا هري موٽواڻي سنڌي جي تحريرن جو معيار اُن مان به لڳائي سگهجي ٿو ته، ”خود دار“ ڪھاڻين جي ڪتاب تي مھاراشٽر سنڌي ساهت پاران، ”ابو“ ناول تي رام ڪرشن جئه ديال هارمني طرفان، ”اجهو“ ناول تي مرڪزي اڪادمي طرفان، سنڌي ٻوليءَ جي خدمت جي مانُ ۾ گوبند مالھي ڪلچر اڪادميءَ جو ۽ پروفيسر رام پنجواڻي لٽرري ۽ ڪلچرل سينٽر طرفان انعام ۽ سنمان ملي چڪا آهن. تنھن کانسواءِ سنڌ جي هِن چار اکر پڙهيل ڏاهي ۽ داناءَ جو هڪ ناول ”ابو“ راجستان يونيورسٽيءَ جهڙي تعليم جي اعليٰ ۽ مُھذب شعبي ۾ درسي ڪتاب طور رکيو ويو آهي. جنھن ناول لاءِ هند ۽ سنڌ جي وڏي ڪھاڻيڪار، موهن ڪلپنا جا ويچار هِن ريت آهي ته ”ابو“ اڄ صبح هٿ ۾ کنيم ۽ اٽڪل ٽن ڪلاڪن ۾ پڙهي پورو ڪيم. جي نقاد ڪتاب کي اڇاترو پڙهندا. تن کي اڇاترو ڏسڻ ۾ ايندو. نه ته ڪتاب ۾ ڪافي گهرائي آهي. درد جو درياهه آهي. ”ابو“ سنڌ ۽ هند جي تاريخ آهي. ماڊرن ناول ڪلا ۽ ٽيڪنيڪ جي خيال کان ڪافي اڳيان وڌي چُڪو آهي. ”ابو“ صداقت سان لکيل قابل اعتماد هڪ تاريخي اَنڀو آهي. ابو ورهاڱي جي درد جو سنڌيءَ ۾ پھريون ۽ في الحال آخرين ناول آهي. زبان جون، اظھار جون، ڪي ڪميون پيشيون آهن مگر نمورين ۽ ستيءَ جي پيلن، سونن درن جي ڀيٽ، کِل ۾ هارمونيم جي راڳڻي، ورهاڱي بعد تڪڙين شادين ۾ پڪل ميون جي وڻن جو هيٺ لھي اچڻ يا شروعات ۾ رئيس جي حرم کان آيل، بصر جي بي نڪاحي زال جو گهٽيءَ تي اثر ۽ واپس ورڻ، نھايت اثرائتا داستان آهن. اگر اِن ڪتاب ۾ داخليت جو جذبو ۽ تلخ اظھار جي طوالت ڀرجي ته اهو اڃا به وڌي هزار صفحن جو ٿي سگهي ٿو. ”ابو“ پڙهي پورو ڪرڻ بعد اکين جي ڪُنڊن ۾ جاگرم پاڻياٺ جمع ٿي اُها ئي منھنجي هِن ڪتاب لاءِ نجي ذاتي خانگي راءِ آهي. ماڊرن ناول جي ٽيڪنيڪ ۽ ماڊرن ڪلا تنھنجي جذبي جي صداقت ۽ سادگي غير مناسبت بخشي ٿي“. اُن سان گڏ ناول ”اجهو“ پڻ ٽيڪسٽ بُڪ طور مقرر ڪيو ويو آهي“. سندس تحريرن ۾ سچن جذبن جي سادگيءَ جي سونھن متعلق سينيئر توڙي جونيئر هنڌ جا ناليوارا سنڌي اديب پنھنجو اظھار هِن ريت ڪن ٿا. جن ۾ پروفيسر ڪنعيال لال تلريجا، ”ابو“ ناول بابت چوي ٿو ته ”هي ناول هر هڪ سنڌي کي پڙهڻ گهرجي ۽ هر سنڌيءَ جي گهر ۾ هجڻ گهرجي“. ”اَجهو“ ناول (جيڪو ورهاڱي بعد، ڀارت ۾ سنڌين جي حالتن جي عڪاسي ڪري ٿو) کي ”وشنو ڀاٽيا“ پڪو پُختو ناول چوي ٿو. ”گنوسامتاڻي“، ”اَبو“ ناول کي پسند ڪرڻ کانپوءِ ڪھاڻي ”اڇاوار ڪاراڀونئر“ کي گهڻو پسند ڪري ٿو. ”ڌرتي“ مجموعي جون ڪھاڻيون ۽ ”ابو“ ناول پڙهڻ کانپوءِ لکمي کلاڻي چوي ٿو ته ”مان مُنجهي پيو آهيان ته ٻنھي مان شاهڪار ڪھاڻي ڪنھن کي چوان“. پروفيسر شري ايسراڻي ”قسم“ ڪھاڻي لاءِ چوي ٿو ته ”مون کي ڪھاڻي ڏاڍي وڻي آهي. جيڪا انگريزي ۾ ترجمو ڪرڻ جهڙي آهي“. ”خود دار“ ڪھاڻي ڪتاب تي تبصرو ڪندي گوبند مالھي لکي ٿو ته ٻارنھن ئي ڪھاڻيون ”خود دار“ ۽ ”بند ڪمري جي کُليل هڪ دري“، هِن مجموعي جي بھترين ڪھاڻين ۾ شماري سگهجن ٿيون. اهڙي ڀرپور راين جي روشنيءَ ۾ به داد هري جي من ۾ هڪ صوفي ليکڪ موجود رهيو. جيڪو ڪڏهن به دنياوي ڏيکاءُ ۽ گهمننڊ ۾ ڪڏهن به نه ڀٽڪيو. هو سدائين شاگرد رهڻ ۽ سکڻ جو شائق ۽ پنھنجي مرشد لطيف جي ”ڳوليان، ڳوليان مَ لھان“ جو جاکوڙي پيروڪارهو بقول سندس ته ”ڪو به اديب اهڙي هام نٿو هڻي سگهي ته هو مڪمل آهي. پريپورڻ آهي. گوبند مالھي چوندو هو ته ”جان جيئين، تان سِکُ“، مان اوهان کان سکان پيو. اسين سڀ سکون پيا. سکڻ ئي ڪنھن به ليکڪ جوان توڙي ٻُڍي لاءِ اهم ڪار گذاري آهي. هِڪ اڀياسي چوڻي آهي ته ”جيئن مچ، تيئن پچ“. اِن چوڻيءَ مطابق دادا هري اِن تي عمل ڪندي تاحيات پنھنجي من اندر ۾ دردن جا کورا کڻي جيئندو پر ڀرپور جئيندو رهيو. ڇاڪاڻ ته هو هڪ ليکڪ ۽ عاشق هئڻ جي ناتي زندگي ۽ ڪائنات کي حُسناڪ نگاهن ۽ عشق جي آس سان نھاريندو رهيو ۽ اکرن جي اُڻت احساسن ۽ جذبن جي فن جي عڪاسي ڪرڻ ۾ مگن رهيو. دادا هري زندگيءَ جي سڀني تلخين کي عشق جي پئماني ۾ اوتي پاڻ ئي موکي ۽ متارو بڻجي امرت جيان، ڌُڪ، ڍُڪ پيئندو ۽ جيئندو رهيو. دادا هري ادب جا تلخ تجربا ڪندي هُن سنڌي ٻوليءَ جي عشق ۾ ”هو جمالو“ فلم پڻ ٺاهي هئي. جنھن جو موضوع ”پاڪ ڀارت جنگ 1965ع هو ۽ فلم جا هيرو سنڌ جا رهندڙ ٻه ننڍپڻ جا دوست هئا. رام ۽ رحيم، جيڪي ورهاڱي بعد ٻن ملڪن ۾ پلجي وڏا ٿين ٿا ۽ ٻئي فوج ۾ آهن 1965ع واري هندو پاڪ جنگ جي وقت مورچي تي آمھون. سامھون آهن. بقول هري جي ته اگر اها فلم اڄ به زِي ٽي.وي تان ڏيکاري وڃي ته پسند ڪئي ويندي هن فلم جو ميوزڪ سي ارجن ڏنو هو. جنھن ۾ شيخ اياز جو به هڪ گيت مھندر ڪپور جي آواز ۾ رڪارڊ ڪرايو هو. ”هندو مومن ناهيان“. هن فلم جو هيرو امر چنداڻي هو ۽ فلم جي هيروئن فلم جي ڊائريڪٽر راجن چاولا جي زال گيتا راج هئي. ان فلم جا تلخ تجربا بيان ڪندي داد هري هڪ انٽرويو ۾ چيو ”انھن تلخ تجرين جو بيان ڪندس ته انھن جا وڏا دفتر کلي پوندا. 70 کان 80 تائين ڏهه سال قرض لاهيندو رهيس. مطلب ته ڪي جوان جنگ جي ميدان تي شھيد ٿيندا آهن ته مان فلمي ميدان تي ڪُٺو ويس. تنھن هوندي. به هيمون ڪالاڻي جي جيون تي فلم ٺاهڻ جو منھنجو هڪ سپنو آهي. ائين مان ڪن سنڌي ڪھاڻين تي آرٽ فلمون ٺاهڻ جو خواهشمند آهيان. اهڙين خواهشن ۽ سپنن جو سفير دادا هري پنھنجي ماضيءَ جي ڪٺنتا کي ساريندي ڪنھن هٿان ٺڳجڻ کي به حالتن جي مجبوري ڪوٺي در گذر ڪري ڇڏي ٿو ۽ چوي ٿو ته ”ڪڏهن ڪڏهن مان پاڻ کي ڄاڻي، وڻي ٺڳجڻ ڏيندو آهيان. اُن وقت مون کي پنھنجو گردش وارو زمانو ياد ايندو آهي. جڏهن مان پنھنجي ساهيڙيءَ جي هڪ معمولي فرمائش، ڪلفي کارائڻ جي پوري ڪري نه سگهيو هوس. پنھنجي تنگدستيءَ کي ياد ڪري ٻين جي اهڙي حالت ڏسي نه سگهندو آهيان. ٿي سگهي ٿو منھنجي اهڙي سڀاءُ جو ڪن فائدو ورتو هجي ۽ مان ٺڳجي ويو هجان“. مطلب ته اهڙي حساس دل انسان پنھنجي زندگي درويش جي چادر جيان ڦھلائي ڇڏي هئي ۽ جيڪو نيٺ ويجهر ۾ هندوستان جي جديد صوفي ازم جي خالق، فلسافر، ڪائنات ۽ زندگيءَ کي روحاني نگاهه سان، نئين رنگ ۽ ڍنگ ۾ هڪ انوکي ۽ حَسين ۽ شاعراڻي زوايي سان ڏسندڙ ۽ ان کي پنھنجي سحر ڀريي انداز سان، سؤلي ۽ خوش اسلوب اندازبيان ۾ بيان ڪندڙ ۽ دنياوي منتشر دلين ۾ ڪو ابدي سُڪون بڻجي لھي ويندڙ اوشو گرو رجنيش جيان داداهري به ڄڻ 30 نومبر 1929ع کان 7 مئي 2006ع آچر جي صبح جو اٺين وڳي تائين هِن ڌرتيءَ جو دورو ڪرڻ آيو هو. جيڪو نه ڄائو هو نه مُئو آهي. هُو ته اسان سان گڏ آهي. اسان جي وچ ۾ آهي. جيئن سندس ڀرپور اظھار جي گونج بخشيندڙ ”ڪونج“ اسان جي اکين، خيالن ۽ دلين ۾ محفوظ آهي. اُن ئي ڪونج جي داد هري موٽواڻي ”سنڌي“ نمبر جي ٽائيٽل تي بليڪ اينڊ وائيٽ اسڪرين دؤر جي وڏي ۽ اڳوڻي ڀرپور تخليقي مزاحيه عالمي اداڪار چارلي چئپلن جي اُداس ۽ غورو فڪر. واري روپ ۾ نڪتل بليڪ اينڊ وائيٽ تصوير جي ڀرسان دادا هري جي به اُن ئي انداز سان رنگين تصوير ڏسي پھرين ئي پل ۾ بي ساخته کِل اچيو وڃي ٿي ۽ پوءِ ٻئي پل اُن کِل جي پس منظر ۾ ڳوڙها جگنوئن جيان ٽمڪڻ لڳن ٿا ۽ دل جهري پوي ٿي ته اُن ويل دادا هري پنھنجي چهري تي معصوم ۽ نرمل مُرڪ سجائي چوي ٿو ته ”اوهان حيران نه ٿيو. جن جن ڪلاڪارن ڪاميڊين جا رول ڪيا آهن. درشڪن کي کلايو آهي. اُنھن جي ذاتي زندگي درد سان سرشار هوندي آهي. اُهي پنھنجي اداڪاريءَ رستي کلندا ۽ کلائيندا آهن. ليڪن سندن جيون ڪنڊن سان اُلجهل ۽ آتما رتورت هوندي آهي. پنھنجي زندگي اهڙي ئي نموني گذاري آهي ٻاهران کلندي. کلائيندي ۽ ٽھڪ ڏيندي مگر اندر ئي اندر درد جي دريا ۾ غوطا کائيندو رهيو آهيان. درد جي جهنگل ۾ ڀٽڪندي جسم رتو رت ۽ دل ڇلني ڪري غم جا ڳوڙها ڳاڙيندو رهيو آهيان. اُن ڪري مون پنھنجي ڀيٽ جڳ مشھور مسخري چارلي چئپلن سان ڪئي آهي. جنھن پنھنجي ”موڪ“ ڀاشا وارين فلمن رستي پنھنجي دل جي درد جو اولڙو پَسايو آهي. جنھن جو اثر انڊيا جي فلمي اداڪار راج ڪپور تي به پيل هو ۽ مون جهڙي حساس دل ليکڪ تي پڻ پيل آهي“.
(2006ع)