اُڃ چمڪي رهي آ واريءَ ۾

اِها ڳالهه شايد 1988ع يا 1989ع جي آهي. جو مان شاگرديءَ واري دور ۾ پهريون ڀيرو پنهنجن هم عمر دوستن اڪبر شاهه ۽ ڪجهه ٻيا دوست (جيڪي هن مهل ياد نه پيا اچن) سان محربپور (تعلقو سڪرنڊ، ۽ ضلعو نواب شاهه) بچاءُ بند کان وچان گهاٽي ٻيلي مان 17 جنوري يعني سائين جي ايم سيد جي سالگره جي موقي تي پيرين پنڌ ويو هئس. ٻيلي مان پنڌ ڪندي مختلف وڻن جي گهاٽي ڇانوَ مان گذرندو، فطرت جي سونهن کي نويڪلائي ۾ پنهنجي ارد گرد ڏسڻ جو ڀرپور موقعو مليو هو، ٻيلي ۾ ڪچي رستي تان پنڌ ڪندي زندگيءَ جي هڪ نئين تجربي کي محسوس ڪيو هيم. اُهو پنڌ ڪندي مختلف پکين جي مٺڙين لاتين جا جلترنگ منهنجي اندر جي شاعر کي هڪ نئين دنيا جو احساس ڏياري رهيا هئا. ٻيلي مان لڳ ڀڳ ڪلاڪ، ڏيڍ، پند ڪرڻ دوران عجيب ڪيفيتن مان گذرڻو پيو هيو خاموشي، چوڏس نه کُٽندڙ وڏا، وڏا ۽ گهاٽا وڻ، اُنهن ۾ پکين جا بيسرا اوچتو اڏرڻ مهل پرن جا ڦڙڪاٽ، ڌاڙيلن جو خوف، گهاٽي ٻيلي ۾ وڃائجي وڃڻ جو اُلڪو پر اُنهن سڀني احساسن تي سيد جي سالگرهه ۾ پهچي اُن ماحول کي ڏسڻ جو روح کي تسڪين ڏيندڙ خيال، کل، ڀوڳ، واٽ تي ويهي ساهي پٽڻ، سنڌ جي سونهن کي ساراهڻ ۽ ڪجهه ٻيون ڳالهيون سلڻ جو موقعو ڏاڍو حسين لڳو، پتڻ جي ويجهو پُهچڻ کان اڳ پري کان گهاٽن وڻن جا جُهڳٽا، اُنهن جي پريان سَن شهر جو ڌُنڌلو ڏيک ڪنهن ديومالائي تصور جهڙو ڀاسي رهيو هو. وڻن جي گهاٽن جُهڳٽن مان وارياسي تي هلندي رستو بڻائيندي جڏهن پتڻ کي سامهون ڏٺوسين ته سنڌو درياهه پنهنجي پوري جوڀن سان لڙاٽيل پاڻي جي چادر وڇايو هِن پتڻ کان سن جي پتڻ تائين ڪنهن خواب جي نظاري جيان نيڻن کي ڀاسيو هو. سندس کيچلين لهرن تي ترندڙ ۽ لُڏندڙ ٻيڙيون ڳاڙهن جهنڊن جي ڦڙ ڦڙاهٽ ۾ هڪ ڪناري کان ٻئي ڪنارري تائين پُور کڻي ويندي ۽ ايندي نظر آيون. سامهون ٻئي ڪناري جي مٿاهين تي سن شهر جو کيپن ڀريو ڏيک دل کي خماري رهيو هو. سنڌو جي وسيع ڇاتيءَ تي زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو ٻيڙيءَ ۾ چڙهي هُن ڀر اُڪرڻ جو حسين سفر اڄ تائين وسري نه سگهيو آهي. ائين هُن ڀر ٻيڙي تان لهي سيد جي سن ۾ پهريون ڀيرو قدم رکيو هيم. اُن لڳ ڀڳ ٻاراڻي وهيءَ ۾ سن جي ننڍڙي شهر کي کچاکچ ماڻهن ۽ گاڏين سان سٿيل ڏسي بي حد حيرانگي ٿي هئي. مون کي سنڌ ڏسڻ جو ڀرپور موقعو سن ۾ ئي مليو هيو. اُهو ئي پهريون ڀيرو منهنجي زندگيءَ جو عظيم ترين ڀيرو بڻجي پيو. ڇا ڪاڻ جو سن جي سيد، پوڙهي شينهن کي اسٽيج تي ويٺل ڪجهه مفاصلي تان ڏسي فخر سان ڳاٽ اُوچو لڳو هو. اُن ئي اسٽيج تي بلڪل ساڳئي طرح سنڌ جي يگاني عوامي شاعر اُستاد بخاري کي پڻ شعر پڙهندي ٻُڌو ۽ ڏٺو هيم. ڇا ته حسين درشن هو. جيڪو ذهن تي ۽ يادگيرين جي اسڪرين تي نقش ٿي اڻ مٽ بڻجي چڪو آهي. ته ائين محرابپور جي گهاٽي ٻيلي مان پنڌ ڪري پتڻ تان ٻيڙيءَ ۾ سنڌو درياهه اُڪري سن پهتا هئاسين. اهو سنڌو درياهه جنهن جي عظيم ۽ پوتر ڪنڌين تي اتهاسڪ اشلوڪ، ۽ ٻيا پوتر گرنٿ تحرير ڪيا ويا هئا. جنهن جي اڏول ڪنڌيءَ تي سنڌ جو سرواڻ سيد سائين پنهنجي ڀرپور جوش ۽ جذبي واري پُر ڪشش شخصيت سان پوريءَ سنڌ جي ذري، ذري تي نظر رکيو سندس نگهباني پيو ڪندو هو. اهو ئي سنڌو جنهن جي پوتر ۽ امرت نُما جل سنڌ جي عظيم سڀيتا کي جنميو هو. ۽ نئين مهذب تهذيب جو بنياد وڌو هو. جيڪو زمانن جي قيد و بند کان آزاد ڀرپور جوڀن سان وهندو سڄيءَ سنڌ کي سيراب ڪندو نيري مها ساگر جي آغوش ۾ سمائجي ويندو هو. اهو سنڌو درياهه جنهن جي وسيع ۽ ويڪري سيني تان ٻيڙي ۾ چڙهي سن جي پتڻ تي لٿو هئس. اهو جڏهن پنهنجي دهشت ڀريي وهڪري سان ڌوڪيندو پنهنجي جوڀن جي جُنون ۾ وهندو هو ته سندس اڳيان ايندڙ هر رُڪاوٽ کي مليا ميٽ ڪري ڇڏيندو هو. سنڌ کي زرخيزي جا روپ ڏئي سنڌ جي سينڌ کي سينواريندو رهندو هو. اُهو ئي منهنجي ساروڻين ۾ رهجي ويل سنڌو درياهه جنهن کي مون چڱيءَ طرح پنهنجي حيرت زده نظرن سان گڊو بئراج وٽان تمام گهڻي حيراني، گهرائي ۽ دلچسپي سان ڏٺو هو. ڪئين نه تڏهن دور دور تائين گڊو بئراج وٽ سنڌو جو منظر وڻندڙ ۽ روح ۾ پيهي ويندڙ هوندو هو. پري پري تائين ڪوهيڙي نُما ڌنڌ ۾ مهاڻن جون ٻيڙيون رقص ڪنديون پنهنجو جياپو ڳولينديون هُيون. اڪثر ڪري درياهه جي سيني تي اَڏيل گڊو بئراج جي شاندار ۽ ڊگهي پُل جي هڪ ڇيڙي کان ٻئي ڇيڙي تائين پنهنجن دوستن رفيق جُماڻي، حُسيني ميراڻي، زبير نوناري، ڌڻي بخش، ظفر لانگاهه وغيره سان پيرين پنڌ ڪندي نه ٿڪبو هئس. اُن ئي گڊو بئراج جي ڪناري تي آلي واريءَ تي ڪيڏي نه اُڪير سان پنهنجي نواب شاهه جي اُن وقت جي دوستن پپو کوکر، جاڙي، ڪالو، سرفراز ۽ ممتاز وغيره جا نالا لکيا هيم. ائين اڪثر عشق جون پيڙائون ۽ ڀٽڪنائون کڻي پيو سنڌو جي سونهن کان متاثر ٿي جئيندو هئس. اُن ئي منهنجي خوابن جي شهر گڊو ۾ گذارڻ دوران مان سنڌو درياهه جي سنڌ ۾ داخل ٿيندڙ مُهڙ کي پنهنجي سڀني هوشن، حواسن ۽ روح جي نگاهن سان جاچي پرکيو هو، ڪلاڪن جا ڪلاڪ سنڌو جي لهرن کي گهوريندو رهندو هئس ڄڻ ڪنهن آرٽ مووي جو ڪو رومانٽڪ نظارو (سين) هجي. پنهنجي دهشت ۽ حشمت سان دل ڏهڪائيندڙ سنڌو درياهه کي مون هڪ ڀيري گڊو مان موٽندي پنهنجي امڙ ۽ ڀينرن سان لڳ ڀڳ شام ڌاري سکر مان نواب شاه واري ريل گاڏيءَ ۾ سکر جي حسين پُل تان روح کي ڏهڪائي ڇڏيندڙ دهشت واري روپ ۾ مٿان کان گذرندي ڏٺو هو. ڪيڏا نه پاڻيءَ جي تيز وهڪري جا ڪڙڪاٽ هئا. اصل هانو ٿي ڏڪي ويو. اُهو هلڪي انڌيري واري شام جو ڏٺل منظر ۽ پاڻيءَ جا ٻُڌل ڪڙڪاٽ بلڪل اڄ به چٽا پٽا ذهن ۽ تصور ۾ محفوظ آهن. اُهو سنڌو درياهه جيڪو سڄي سنڌ جو جياپو آهي جيڪو تاريخ ۾ عظيم ترين مذهب تهذيب جو اڏيندڙ آهي اُن کي دادو، مورو پُل وٽان ۽ درياهه جي ڪنڌيءَ تي آباد عبدالله جيسر جي ڳوٺ مان پنهنجي دوستن ستار سندر ۽ رحمت پيرزادي جي ساٿ ۾ گڏجي پنهنجي جوڀن جي رنگن سان ڏٺو اٿم. ڪيئن وسري پنهنجي محبوب درياهه، جو دهشت توڙي سونهن ڀريو درشن. جنهن جي دم سان سنڌ جي زراعت ۽ ٻيلا سنڌ جي سونهن ۾ ڀرپور اضافو هئا. اُهو ئي درياهه دنيا جي ترقي کان اڳ ڏيهه توڙي پرڏيهه واپار جو ذريعو به هو. اُهو ئي سنڌو جنهن جو ڦهلاءُ، ويڪر اکين جي اسڪيل سان ماپڻ ڏاڍو اوکو هو. جنهن جي ٻئي پار وڏي غور ڪري نهارڻ کان پوءِ به هڪ سنهي شيشي جهڙي ڌنڌلي چادر وچان نروار رهندي هئي. اهو ئي درياهه مها ساگر تائين پهچڻ لاءِ پنهنجي جوڀن جي تيزيءَ سان ٻُنا ٻوڙ ڪندو پيار، حُسن، ملڻ، جداين، ٽهڪن، سُڏڪن ۽ قسمين قسمين خوشبوئن جي ڪائنات ڄامشورو پُل وٽان گذر ڪندو هو ته عرفان مهدي جهڙا حسين ۽ ذهين جوان به سندس ڪشش ۾ ڇڪجي کيس پاڻ ارپڻ ڪري ڇڏيندا هئا ۽ سنڌ يونيورسٽيءَ جو ذهين نسل کيس جُهڪي نماڻي آجيان ڪندو هو. اهو ئي درياهه ڄامشوري کان سفر ڪندو ڪوٽڙي بئراج وٽان پهنجا جلوا پَسائيندو اڳتي جڏهن انڊس ڊيلٽا واري علائقي ۾ پُهچندو هو ته پنهنجي پُوري جوانيءَ جي غرور سان سمنڊ جي اجگر شينهن کي به پنهنجي ويڪري ڀاڪر ۾ ڀري پُٺتي ڌڪيندو سنڌ ڌرتي جي رکوالي ڪندو هو. ساحلي ٻيٽن کي نئون جئيندان ڏيندو هو. سج پنهنجن سُنهري ڪرڻن سان سنڌو جي پاڻي کي جرڪائي اکيون ڀڃڻ لڳندو هو پر افسوس جو اڄ اهو ئي سنڌو درياهه جنهن جي ملڻ جي آس ۽ ڇڪ ۾ اڄ سمنڊ سنڌ جي ڌرتيءَ کي پائيندو مٿاهينءَ ڏانهن ايندي کيس ڳولڻ نڪتو آهي ڪوٽڙي، ڄامشورو، دادو، مورو، سکر ۽ گڊو بئراجن جو پُلون ۽ ڪمزور ڪنڌيون پنهنجا هيڻا ڪنڌ، ڳاٽ کڻي سنڌو درياهه کي پنهنجي حُسن ۽ دهشت سان وري ايندو ڏسڻ لاءِ آسروند آهن. سنڌو جنهن جي معني ئي سدا وهندو رهڻ آهي. اهو اڄ سنڌ جي ڪربلا واري دور ۾ مذهبي انتها پسند يزيدن جي قيدوبند ۾ آهي. پاڻي جنهن تي سموري ڌرتيءَ جو هڪ جيترو حق آهي پر سنڌو جي حقن جو استحصال ڪندڙ قوتون سنڌ کي سراب جي روپ ۾ ڏسڻ لاءِ هر ڪا ممڪن چال چلنديون رهن ٿيون ۽ اڄ اُن ئي سنڌو درياهه کان بچڻ لاءِ بڻايل محرابپور بچاءُ بند کان نالي ۾ رهجي ويل ٻيلي مان جڏهن اڄ پنهنجن دوستن ستار سُندر، ڊاڪٽر شام ۽ ڊاڪٽر ممتاز ڦُل سان موٽر سائيڪلن تي گذرڻ ٿيو ته اکيون حيران، ويران ۽ رڃ بڻجي ڀٽڪڻ لڳيون، ڇا ڪاڻ جو سڄو ٻيلو وڍي اُتي هاڻ زمينون آباد پيون ڪيون وڃن مشينن ذريعي سنڌو ۾ رهجي ويل سينواريل، سائو پاڻي آڻي ٻيلي جي اُداس ۽ ويران زمين کي آباد ڪيو پيو وڃي. ڇا ڪجي جو فطرتي ٻيلن کي ختم ڪري سندن حُسناڪي وڍي يا ساڙي پکين ۽ جانورن کي دربدر ڪري آخر هاڻ ڪهڙي سونهن پيدا ڪري سگهجي ٿي؟ سنڌو درياهه جنهن جي دهشت ڀريي وهڪري کان بچڻ لاءِ سنڌو تي جيڪي به بچاءُ بند ٻَڌا ويا هئا اُهي اڃ ڪلهه محرابپور بچاءُ بند وانگر پنهنجا جُهريل ڳاٽ کڻي درياهه بادشاهه جي اچڻ جو اوسيئڙو ڪري رهيا آهن اهڙو ڏيک اڄ روح ۾ بڙڇيون بنجي لهي رهيو آهي. سنڌو درياهه جيڪو سڄي سنڌ جي بچاءُ بندن جيان ڪئين ميلن جي مفاصلي تي پکڙيل محرابپور ۽ سن پتڻ تائين ڦهليل ٻيلي کي اورانگهيندو اچي بچاءُ بند جا چپ چُمندو هو. اهو اڄ سُڪل ٻيلا ٽين جي روپ ۾ جهيرون جهيرون، جهيڻو ۽ ڪمزو رڳو نالي ۾ وهي رهيو آهي. جنهن کي اڪرڻ لاءِ جتي ڪالهه ٻيڙي کوڙ سارو وقت وٺندي هئي اُتي اڄ ڪجهه ئي منٽن ۾ هُن ڀر پهچڻ تمام آسان آهي. سنڌو جي ڪنڌيءَ تي آباد ٻيلو ڪالهه جتان گذرندي ٿڌڙي ۽ گهاٽي ڇانوَ جي چادر سرتي هوندي هئي ۽ دريائي هوائون ڀاڪر ڀري آجيان ڪنديون هُيون. اُتي اڄ نِٽهڻ اس ۽ ٻُٽ ۾ ڇانوَ جو پاڇو ملڻ، رڃ ۾ پاڻي ڳولڻ جي برابر آهي. اهو ٻيلو جتان ڪالهه تحريڪ جا ناليوارا جوان روپوشي يا ٻين حالتن ۾ گذرندا هئا. اهو ٻيلو اڄ اکين کي کائي رهيو آهي. سنڌوءَ جو پيٽ جنهن ۾ واريءَ جا ذرڙا، سج جي تيز ڪرڻن ۾ تجلا ڏئي پڇي رهيا آهن ته وري ڪڏهن سنڌوءَ جو پيٽ پوتر جل سان ڀربو ۽ اسان جي سج جي تيز ڪرڻن ۾ جرڪندڙ اُڃ کي اُجهائيندو. پوڙهو جُهور مانجهي اُداس نيڻن سان سُڪل درياهه ۽ تباهه ٿيل ٻيلي جي اُداسي کي ڏسي، سن جي پتڻ تان سن شهر کي گهوريندي سوچي ٿو ته، جيستائين هُو. پوڙهو جهور سنڌوءَ جي ڪنڌيءَ تي پنهنجو جُهريل ڳاٽ اُوچو ڪيو پيو جاڳندي سنڌ جي نگهباني ڪندو هو. تيسيتائين هن ”وات ڳاڙهي“ رياست کي درياهه سان هٿ چڙاند ڪرڻ ۽ ٻيلن مان هڪ به وڻ وڍڻ جي جرئت نه ٿيندي هئي. ٻيڙيون لهرن تي جهومنديون هيون، مُهاڻا سُر سامونڊي ڳائي پيا فضا ۽ درياهه کي مست ڪندا هئا. آبي جيوت پاڻيءَ ۾ پنهنجو جياپو ڳوليندي هئي ته پاڻي جي مٿان ڄار اُڇلائي، ملاح مهاڻا، آبي جيوت سان پنهنجو جياپو ڳوليندا هئا. سنڌ زراعت جي زرخيزيءَ جو حَسين ڏيک هئي. پر اڄ اُنهيءَ ماضيءَ جي بادشاهه کي اکيون ۽ روح اهڙو اُجڙيل ڏسي سراپا سوڳوار آهن اُڄ اهو سنڌ جي سينڌ، سنواريندڙ سنڌو درياهه ڪالا باغ، ڀاشا، اکوڙي، مُنڊا، تربيلا، منگلا ڊئمن جي سنگهرن ۾ سوگهو ڪري قيد ڪيو ويو آهي. اڄ انهيءَ سنڌو جي آزادي سنڌ واسين جي اولين ضرورت ۽ فرض آهي. ماضيءَ جي درياهه بادشاهه کي اڄ ائين جُهرندو، جُهرندو ڏسي دل ڀرجي اچي ٿي. هر سال ايندڙ سانوڻي پنهنجا سمورا جوڀن ورنا رنگ کڻي سنڌو جي ويران گهاٽ تي لهندي آهي، پر هُوءَ اُهي سڀ رنگ سنڌو جي اُجاڙ ۽ سُڪل نيڻن ۾ سمائڻ کان اعلاوه ئي سُڏڪندي، رُئندي واپس هلي ويندي آهي. هيلو ڪي اپريل مهيني ۾ به نالي ۾ رهجي ويل ٻيلي ۽ درياهه جي هي حالت ڏسي دل سيني ۾ ڦٿڪي پئي. ۽ اُن پيڙا ۾ ماضيءَ واري گهاٽي ٻيلي ۽ سنڌو درياهه جي يادگيرين ۽ تصورن اصل من کي مونجهو ڪري وڌو آهي. اهڙي حالت ۾ ياد ٿو پوي ته جيستائين سنڌ جو ڌڻي، سيد سائين سنڌو درياهه جي ڪنڌيءَ تي هو ته سنڌو به هو ته سنڌو جي ڪناري ٻيلا به هئا. پکين جون امن پسند ٻولڙيون به هُيون ته سندن هوائن ۾ پرڙن جون پروازون به هُيون.

(7 مئي 2008ع)

ڪالم / مضمون

تخليق جي سفر ۾ هلندڙ مان