مذهبي اِنتها پَسندي ۽ سنڌ جو پيغام
آءُ درازا هَل!
تنهنجا سارا مولوي،
منهنجو هِڪ سَچل.
مذهبي پُراڻ پسنديءَ ۽ تصوف(وحدت الوجود) جي زندگيءَ سان تارفڪر ۽ فهم واري رستي جي اياز واضع لفظن ۾ نِشاندهي ڪئي هُئي. ڇاڪاڻ ته هِڪ پاسي مذهبِ اسلام جا علمبردارسڏائيندڙ،خدا جا سچا ٻانها۽ خليفا مُلا آهن ته ٻئي طرف سچوءَ جي سچائي وارو رستو،جنهن تي وحدت الوجود واريِ، مذهبي ڪُفرائتي پر پنهنجي روح ۾ اثرائتي اَنالحق جي صدا، پنهنجي گيڙو رنگِي ڪيفيت سان ڪائنات کي ويڙهي ڇڏي ٿي ته سچل جي وجداني احساس مان ڦُٽي نِڪرندڙ هي جلالي ۽ جمالي آواز ڪيڏي نه روح کي راحت بخشي ٿو.
آءُ پيئون پِڪَ پريمي، مُور نه ٿِج تُون مُلا.
سچل حق نه حاصل تن،جي راھ اُنهيءَ کان رُلا.
اِها هِمت ۽ جُرئت صرف ۽ صرف ڪو صوفي درويش ۽ شاعر ئي ڪري سگهي ٿو. شاھ ۽ سچل ته صوفين جا سرتاج هئا.سندن ڪلام ۽ پيغام جي اُڏام،پُهچ ۽ رسائي نه رُڳو اُن زماني تائين هُئي، پر صدين تي به مُحيط هُئي.شاھ لطيف،سچل سائينءَ جو پيشرو هو ۽ روايت موجب سچل، ”شاھ جي چاڙهيل ڪُني جو ڍَڪڻ لاٿو هو.“ شيخ اياز جي لفظن ۾، ”شاعري سچل جي تلوار به هئي ته صليب به هُئي“. شاھه ۽ سچل ٻئي صوفي شاعر هئا ۽ تصوف سندن فڪر جو مُحرڪ هو.تصوف اُنهيءَ دور ۾ ايڏي اهميت رَکيِ جو اُن ”انساني برابريءَجي روحاني تحريڪ جي شڪل اختيار ڪري ورتي هئي.اُن تحريڪ،اُن زماني جي مُعتصب،تفرقي باز،خود پرستيءَ ۽ ابن الوقتيءَ جي بنيادن تي قائم سياست ۽ رياست جي خلاف انساني برابريءَ، مُحبت،حق پرستيءَ ۽ حق شناسيءَ جو عَلم بُلند ڪيو هو. تصوفَ، تَعصب ۽ تفرقي بازيءَ جي جاءِ تي برداشت ۽ رواداريءَ جو فڪر بنجي، انسانن ۾ مُحبت،برابريءَ،اِتحاد ۽ امن جا قدر عام ڪيا هُئا.شاھ لطيف،روحل فقير، سچل سرمست، سامي، دلپت صوفي، بيدل،خوش خير محمد، مصري شاھه ۽ ٻين صوفي ۽ ويدانتي شاعرن، پنهنجي شاعريءَ ۾ اُن وسيع مُحبت کي پَکيڙيو ۽ عام ڪيو،جيڪا هڪ قوم کي “قومي ساڃاھ” ۽ “سماجي شعور” عطا ڪندي آهي. اِهو ئي سبب آهي جو سنڌ صدين کان پنهنجي خمير ۾ امن ۽ پيار جي علامت طور دنيا جي نقشي تي پنهنجي انفراديت سان پنهنجو نفيس ۽ ڪومل وجود رکندي پئي اچي.۽ سنڌ اڄ به اسلام جو ظاهري اثر قبوليندي به پنهنجي جوهر ۾ صوفي ۽ اخلاقي قدرن جي پاسدار آهي.سندس من جي مٽيءَ ۾ محبت جي خوشبو،پنهنجا رنگ نِکيريندي،کيس ٻاجهارائپ واري رويي سان زندهه پئي رکندي اچي.پر هِن ڌرتيءَ تي مالِ غنيمت ۽ جھادي مذهب جي سرواڻن پنهنجي انتها پسنديءَ جي جھالت واري تيزابيت سان سُک۽ سُڪون جي گَھَواري، هِن دلبرديس جي روح کي،ساڙي چِچِري،مَجرُوح ڪري وِڌوآهي،جنهن ڪري سنڌ جي پُرامن ماحول سان گڏ سموري دنيا اهڙي جاهلاڻي اِنتها پسنديءَ جي باھ ۾ سَڙي رَک ٿي رهي آهي.جنهن جي ڪري عالميِ انسانيت جو اِنتهائي بُرو حال ٿي رهيو آهي.اسلام جي نالي ۾،انساني آزادي۽ اظهار تي غير فطري بندشن جي ڪري سڄو سماج تنگ نظري واري زندگي گُذارڻ تي مجبور آهي.جنهن جي ڪري سماجي ڍانچو پنهنجي بيهڪ ۾ غير متوازن ٿي ڪري،عجيب و غريب وبائن توڙي نفسياتي بيمارين ۾ جُهرندو وڃي رهيو آهي.اهڙي ڀيانڪ صورتحال ۾،جتي عورت کي پردي جي آڙ ۾ چوديواري ۾ رکڻ،ڇوڪرين جي تعليم تي پابندي، گهٽيءَ گهٽيءَ ۾ مدرسا ۽ مسجدون ٺاهڻ،نئين نسل جي ڪچڙن ذهنن ۾ اسلامي تعيلم جي آڙ ۾ بارود ڀرڻ،ڪافر ۽ مُسلمان جي غير فطري فرق کي،پنهنجي ذاتي مُفادن خاطر اُڀارڻ،خود ڪش حملا ڪرڻ ۽ڪرائڻ، ڀائپي ۽ روادريءَ واري نظام ۾ نفرتون ۽ ويڇا وڌائڻ هُجي،اُتي ڀلا اِنسانيت جو ڪهڙو حشر ٿيندو هوندو.اهو ڀلا ڪهڙو مذهب ٿيو جنهن جي هٿ ۾ کنيل تلوار،چوڏهن سو سال گُذرڻ جي باوجود، اڄ به معصوم ۽ بي گُناھ اِنساني رت ۾ ريٽي آهي.اهڙي غير اِنساني، وحشيانه سوچ جي رَوڪ،سنڌ ڌرتيءَ سدائين پنهنجي پُرامن فڪري رَويي، تصوف جي ڍال سان پئي ڪئي آهي.پراڄ جي هي مذهبي اِنتها پسندي ،جديد دور جي هِٽلري قوتن سان سَلهاڙجي اَمن جي اَڇي ڪبوتر تي مُسلسل چوطرف کان حملاآور ٿي رهي آهي،جنهن جي نتيجي ۾ هي ڌرتي، انسانيت جي پيرن هيٺان تَتل ٽامي جيئن ٽِڙڪي رهي آهي ،پر پوءِ به سنڌ پنهنجي پيغام جي پُڪار کي جهِيڻو ناهي ڪيو.صدين کان سنڌ جون گيڙو هوائون پيار،مُحبت، خلوُص، اخلاق،ڀائيچاري۽ امن جا گيت جهُونگارينديون،سڄي جهان کي سُجاڳيءَ جي سُتي پيئارينديون پيون اچن.”موهن جي دڙي“ جي عظيم ۽ پُر امن ۽ پُر وقار تهذيب،اڄ جي تنگ نظر مذهبن لاءِ هڪ اهڙو درس آهي جنهن کي لطيف سائينءَ پنهنجي لافاني فڪر ۽ فهم ذريعي اعليٰ شاعريءَ جي آواز ۾ عالمِ انسان لاءِ اهڙو ته ڳايو آهي جو اُن جا پڙاڏا تااَبد هِن عالم جي وايو منڊل ۾ امن جي ساک ڏيندا رهندا. ”اسان ڏاڍي پُر امن قوم آهيون،اسان ڪڏهن به مُهلڪ هٿيار ناهن ٺاهيا.اسان سدائين اعليٰ تهذيبن کي جنم ڏنو آهي،اسان جا ٻار مٽيءَ مان جيڪي رانديڪا ٺاهيندا آهن اُنهن ۾ به تهذيبن جي جَهلڪ هوندي آهي،اسان مٽيءَ مان به هٿيار ناهن ٺاهيا“. ڇا ڪنهن به قوم جي امن پسندي ۽ مُهذب پڻي جو اِن کان وڌيڪ ٻيو ڪو ثبوت ٿي سگھي ٿو،جنهن جي مٽيءَ جي خمير۾ به پيار، مُحبت۽ امن جهڙي لافاني خوشبوءِ مهڪندي هُجي. جتي ڪنهن جي به اظهار ۽ آزاديءَ تي ڪا به پابندي غير اخلاقي تصور ڪئي ويندي هُجي. اهڙي انسانيت جو احترام ڪندڙ ديس جي پُر سُڪون هوائن ۾ عرب ڦورو،لُٽيري،ظالم،جابر، بِن قاسم جي جهادي جگنجو مزاج،رت ۽ بارود جي نفرت انگيز بدبوءِ ڦهلائي،هِتان جي قوم تي پنهنجو فاشسٽ نظريو مڙهيو.تڏهن به سنڌ پنهنجو ٻاجهارو چهرو مونن ۾ وجهي اَهنسا جي روايتن کي پئي نڀايو آهي.پوءِ به هن مُلڪ جي رياست ۽ سياست جي نگاهن ۾ اسان ڪافر، مُلحد،غدار،گوريلا آهيون.اسان ئي هِن ملڪ کي مذهب جي بنياد تي عملي جامو پهرايو.۽اُن جي ترقي ۽ تعمير ۾ ڀرپورحصو ورتو.تڏهن به مَقتلي رياست اسان جي مَٿان ڪَڙڪندي رهي آهي.اڄ پوري دنيا لاءِ جنجال بڻيل هي مذهبي ۽ غير فطري رياست، مذهب جي آڙ ۾ڇا ڇا نه ڪري ڏيکاريو آهي.۽ ڪيئن نه پنهنجي مقصد ۽ مفهوم وارو اسلام هِتان جي قومن مٿان زوري مڙهي ڇڏيو آهي، جنهن جون مُستقبل جي لاءِ خطر ناڪ اڳڪٿيون ڪندڙ،لطيف،سچل،سنڌ جي پهرين سوسلسٽ صُوفي شاھ عنايت شهيد ۽ مخدوم بلاول کان پوءِ وقت جي کوڙ ساري وِٿيءَ پُڄاڻان،جديد دور جِي قوم پرستيءَ جي باني،عدم تشدُد ۽ اَهنسا واري پاليسي اِختيار ڪندڙ،سنڌ جي صُوفي روايتن جي پاسدار سائين جي ايم سيد اڳ واٽ ئي پوري دنيا کي خبروار ڪندي جيڪي دانهون ۽ ڪُوڪُون پئي ڪيون اُهي ڪي اَجايون ڪو نه هُيون.اهڙو فڪر انگيز اظهارسائين جي ايم سيد 1952ع ۾ آسٽريا جي گاديءَ جي هنڌ ويانا ۾ ”عالمي امن ڪانفرنس“ جي موقعي تي ڪيل تقرير ۾ ڪيو هو. سائين جي ايم سيد پنهنجي ڏور رس نگاھ سان نه رُڳو سنڌ ۽ پاڪستان جو نقشو چِٽيو هو پر هُن پنهنجي مُدبراڻي تقرير ۾ ٻيا به ڪي اهڙا اِشارا ڪيا هُئا،جن اشارن کي اڄ عملي حقيقت جي روپ ۾ ڏسي رهيا آهيون. سائينءَ چيو هو ته،”جيڪي ماڻهو مذهب جي نالي ۾ فائدو وٺي رهيا آهن، اُنهن مان اڪثريت جو خيال آهي ته اسان کي قانون ۽ انصاف جا رومن ۽ انگريزي طريقا تَرڪ ڪرڻ کپن ۽ اُنهن جي جاءِ تي قانون جو هڪ پُراڻو ۽ مُدي خارج نِظام رائج ڪرڻ گُھرجي،جنهن مُطابق چورن جا هٿَ وڍيا ويندا،زانين کي سنگسارڪيو ويندو.حڪومت جون واڳون نام نِهاد الله جي ٻانَهَن مُلن جي هَٿن ۾ هونديون ۽ اُن کي مذهبي ڪتابن جي تشريح مُطابق هلايو ويندو“. سائين جي هي تقرير پڙهندي سنگسار ڪرڻ جو هڪ حقيقي منظر منهنجي ذهن تي ڪنهن بم جي ڌماڪي جيان اچي ويو آهي.ڪُجهه ڏينهن اڳ فيس بُڪ تي ڪنهن هڪ وڊيو لوڊ ڪئي هئي جنهن ۾ اِنتها پسندن جي نظام ۾ هڪ ڇوڪريءَ ۽ ڇوڪري کي ڪنهن جابلو علائقي ۾ بي اِنتها وڏن بي ڍنگن پَٽڪن ۽ ڏاڙهين پنهنجي وِچ ۾سندن هٿَن۽ اکين کي ٻَڌي مَٿن چوطرف کان بيٺل سڀني جلادن پهاڙي پٿرن جو مينهن وسائي ڏنوهو ۽ ڪُجهه ئي سيڪنڊن ۾ اُهي پيارجا پوَتر پروانا چِٿجي پنهنجي ئي رت ۾ ڦَٿڪي،ڦَٿڪي ۽ تَڙپي،تَڙپي محبت تان قُربان ٿي امرٿي ويا هئا.اهڙي ڀيانڪ صورتحال تي اکين سان اسڪرين تي ڏسندي اُن وڊيو، منهنجي اِنتهائي خراب حالت ڪري ڇڏي هُئي. نه ڄاڻ ڪيترائي ڏينهن مان پنهنجي وجود ۾ ٽُٽندو ۽ ڀُرندو رهيوهُئس.سچ ته اُن وڊيو ۾ مُدي خارج نظام جو اهڙو خطر ناڪ عملي روَيو ۽ روپ ڏسي مون کي اُن کان اِنتهائي نفرت ٿي وئي هئي ۽ آهي،جنهن ڪارڻ مان ڊپريشن جي هڪ افسوس ناڪ حالت ۾داخل ٿي ويو هُئس.۽ اڄ تائين جڏهن به اُهو منظر ياد اچي ويندو آهي ته پنهنجي سيني ۾ ڌڙڪندڙ دِل کي زلزلي ۾ ڌرتيءَ جيئين ڌُڏندي محسوس ڪندو آهيان.۽ يا ڪُجهه وقت اڳ نيشنل جاگرافڪ چينل تي ڏِٺل هِڪ اهڙي اِنتها پسندي واري رويي جي ترجماني ڪندڙ اسٽوري ياد پئي اچي،جنهن ۾ڪنهن خود ڪش حمله آور چيو پئي ته ”اسان جي ايمان ۾ اِها ڳالهه آهي ته اسان اسلام جي دُشمنن کي بم بِلاسٽ ڪندي مارينداسين ته هيڏانهن بم، ڌماڪي سان اسان جي جسم کي پُرزا پُرزا ڪري ڇڏيندو ته يڪدم اسان هِن دنيا مان نڪري هُن دنيا ۾ جنت ۾ داخل ٿي وينداسين.اِن کان وڌيڪ اسان کي ٻيو ڇا گھُرجي“. سائين جي ايم سيد وِيانا واري تقرير ۾هِڪ هنڌ چيو هو ته،”جن اصولن جي بنياد تي پاڪستان ٺاهيو ويو ۽ اُهي اصول جن تي مسلمانن جي عليده قوم وارو فيصلو ٻَڌل هو ۽اُن سان گڏوگڏ قراردادِ مقاصد جا لفظ ۽ روح اُنهن سڀني گڏجي لازمي طور مسلم ليگ جي اندر ۽ اُن کان ٻاهر ماڻهن جا اهڙا گروھ پيدا ڪيا آهن،جيڪي صاحبِ اقتدار ماڻهن تي اهڙيون پاليسيون اختيار ڪرڻ لاءِ زور ڀري رهيا آهن،جن جو لازمي نتيجو هِڪ بُنياد پرست رياست ۽ڀارت سان جنگ جي صورت ۾ نڪرندو.“ يا ”اسلام جي بالادستي ۽ دنيا جي اڳواڻي حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ۾ اُهي ”جھاد“جي ڳالهه ڪندا.۽ مُسلمانن کي هِڪ جنگجو ۽ شائونسٽ قسم جي مُعاشري ۾ تبديل ڪيو ويندو“. اڄ سائين جي ايم سيد جي تقرير ۾ ڪيل اُهي سڀ ڳالهيون ڪيڏي نه چِٽائيءَ سان سچ ثابت ٿيون آهن.جو اڄ پوري دنيا هِن مذهبي اِنتها پسندِي واري نفرت ۾ پَڄري رهي آهي ۽ کائونس اِنتهائي نفرت ڪري ٿي.پر پوءِ به ڪير ناهي جيڪو هِن بارود جي ڍير تي بِيٺل اِنسانيت کي بچائي سگھي،سواءِ سنڌ جي ازلي امن ڀَريي پيغام جي.جنهن کي سنڌ جي ذري ذري هِن ڪائنات جِي انسانيت جو ڀَرم رکندي پئي جهُونگاريو آهي.ڇا اِها مذهبي اِنتها پسندي پنهنجي،زنگ آلود، سَفاڪ سوچ وسيلي هِن پوري دنيا کي پنهنجي لپيٽ ۾ آڻي اُن جي پُڄاڻيءَ جو ڪارڻ بڻبي يا اِهاڪُجهه ئي شائونسٽ ذهنن جي انڌي سونامي پنهنجي اختتام تي به پُهچندي؟اُن لاءِ اسان سڀني کي اِن خيال جو ٿي،تصوَف جي فڪر ۽ فهم ذريعي اِهو سوچڻو ۽ لوچڻو پوندو ته هي سڄي ڪائنات ۽ مخلوق جو خلقيندڙ اِنتها پسند مذهبن وارو جابر ۽ قهار ڪونهي،نه ئي وري ڪو اُن هِن ڪائناتي نظام کي هلائڻ لاءِ،مُلن، راهبن،پنڊتن يا ٻين مذهبي مُبلغن کي خاص طور تي موڪليو آهي.نه ئي رب جي رضا تي راضي رهي هي ظُلم ۽ سِتم برداشت ڪرڻ وارو جاهلاڻو خيال ڪو هاڻ قبولڻ جوڳو رهي سگهيو آهي.نه ئي وري ٻيون غير منطقي ڳالهيون برداشت ڪري سگھجن ٿيون.اُن ڪري اِن مذهبي انتها پسنديءَ وارين جبري ڳالهين تي جيئن جو تيئن اَنڌو اعتماد ڪرڻ عالميِ انسانيت سان دُشمني ۽ وڏي نااِنصافي ليکبي،۽ اُن جھالت واري آڳ ۾ ماڻهو خود ته جلندو پر باقي ٻي انسان ذات جي به زندگي تباھ ڪري ڇڏيندو.اُن ڪري اسان کي سنڌ جي صديون اڳ ڏنل پيغام کي هانءُ سان هنڍائڻو پوندو.ڇو ته هاڻ سڄي دنيا ڏينهون ڏينهن مذهبن جي تيز وڌندڙ اِنتها پسنديءَ جو کاڄ ٿي رهي آهي.عالمي قوتون خود مذهبن کي پنهنجي بچاءُ جي هٿيار طور ڪتب آڻي رهيون آهن.مذهبن ۾ وڌندڙ فرقن جو هجوم هاڻ وڌندو وڃي رهيو آهي،هر فرقو ٻئي فرقي کي غلط چئي پاڻ کي دُرست قرار ڏئي ٿو.اِن مذهبي اِنتها پسنديءَ جي وڌندڙ جنگ ۾ اڄ جو معصوم ۽ باشعور اِنسان لتاڙجي رهيو آهي.اڄ جي هِن هٿيارن جي تيز ترين ڊوڙ ۾ انسانيت جو ماس،گولين ۽ بارود جو کاڄ ٿي رهيو آهي.نتيجي ۾ هيءَ ڪائناتي سونهن ۽ سوڀيا،امن ۽ انسانيت، اِنتهائن جي خزائن ۾ گُلاب جي گُلن جيئن ڪومائبي وڃي رهي آهي.۽ خوشبودار هوائن ۽ فضائن ۾ انساني رت، سڙيل ماس، ۽ بارود جي روح کي ساڙيندڙ بدبوءِ وڌندي وڃي رهي آهي.اُن ڪري سائين جي ايم سيد پنهنجي وِيانا واري تقرير ۾ چيو هو ته، ”اُهي سموريون بين القوامي پاليسيون ۽ حڪمت عمليون جيڪي پان اسلام ازم ۽ وِچ اوڀر جي ايڪتا کي همتائي رهيون آهن سي دراصل اُنهن مذهبي گروهن جي اُميدن ۽ خواهشن کي هَٿي ڏئي رهيون آهن،جيڪي اسان جي قومي زندگيءَ کي تباھ ڪرڻ ٿا چاهين. اسان سڀئي ڄاڻون ٿا ته بين القوامي سطح تي اهڙيون قوتون به آهن جيڪي مُسلمان ۽ مُسلم مُلڪن کي اُن ايندڙ جنگ ۾ صرف هٿيار طوراستعمال ڪرڻ جي ڪوشش ڪري رهيون آهن.“ سائين جي ايم سيد ”عالمي امن ڪانفرنس“ کي خطاب ڪندي وڌيڪ چيو هو ته ”آئون هِن ڪانفرنس جي عيوضين کي عام طور تي ۽ برطانيا ۽ آمريڪا کي خاص طور تي چوان ٿو ته مُسلمان مُلڪن کي اُنهن جي نام نِهاد مذهبي عقيدن جي بنياد تي گڏڪرڻ واريون ڪوششون خطر ناڪ اِمڪانن سان ڀريل آهن.اُنهن کي معلوم هُجڻ گُھرجي ته اُنهن طاقتن جي سرپرستيءَ جي ڪري ئي مذهبي تعصب،ڪٽرپڻي،۽ فاشست رُجحانن کي هَٿي مِلِي رهي آهي“. سائين جي ايم سيد جي مٿي ڏنل تقرير ماضي،حال ۽ مُستقبل جو اهڙو ته اَڇوتو ۽ اُجرو سچ هُئي،آهي ۽ رهندي جنهن جي فڪر، جي آرسيءَ ۾ هر دور جوباشعور ماڻهو پنهنجي پنهنجي حالتن جي سچ جو عڪس پيو پَسندو. ۽ اهڙي سُرهي سوچ کي پنهنجي روح ۾ پيو سانڍيندو. ڇاڪاڻ ته63 سال اڳ ماضيءَ ۾،حال جي پُل تي بيهي، حال کان اڳتي،مُستقبل تائين جي وِچ تي پيل وِٿيءَ،خال کي پنهنجي دور،رس نگاھ ذريعي ڀَريو، ملايو هو،اُهوميلاپ سنڌ ڌرتيءَ جو اُهو عظيم پيغام هو، جيڪو ”موهن جي دڙي“ کان شاھ عنايت شهيد، مخدُوم بلاول، شاھ لطيف،سچل ۽ ٻين صوفي شاعرن توڙي بزرگن تائين ۽ سائين جي ايم سيد کان محمد ابراهيم جويي۽شيخ ايازتائين پنهنجي روح ۾،تصوف جي آفاقي رنگينيءَ سان رنڱيل سڀني پيار،امن ۽ محبت جي پيامبرن ور ور،ڪري پئي ورجايو آهي.سائين جي ايم سيد پنهنجي شاهڪار ۽ اهم ڪتاب ”سنڌوءَ جي ساڃاھه“ جي ٻئين باب ”سرزمينِ سنڌ جي مذهبي اِرتقا“ جيڪو لڳ ڀڳ ٻهَ سو صفحن تي مُشتمل آهي جنهن ۾ سائينءَ وڏي مُدبرانه ۽ مُنصفانه انداز سان دنيا جي مذهبن تي اِنتهائي مُفصل نموني پنهنجي گِھري نِگاھ وِڌي آهي.جنهن ۾ سڀني مذهبن جي اِرتقا،مقصد،۽ اُنهن جو اصل ڪم ڪهڙو۽ اُنهن جو سنڌ تي ڪهڙو ۽ ڪيئن اثر رهيو آهي،۽ سنڌ ڪيئن نه وري اُنهن سڀني مذهبن مان حافظ شيرازي جي هڪ فارسي شعر جي معنيٰ جيان ته، ”اسان قُرآن مان مغز،جوهر ڪڍي باقي هڏا ڪُتن لاءِ اُڇلي ڇڏياآهن.“ وانگرسڀني مذهبن جي روح کي جوڙي هڪ نئين روح ”تَصوَف“ کي تخليق ڪري وِڌو.سائين جي ايم سيد هِن باب ۾ ”مُختلف مذهبن جي مُختلف تعليم ۽ اصولن جو ذڪر ڪندي اِهو به ڄاڻايو آهي ته ڪيئن مذهب اِبتدا کان وٺي بدليل حالتن ۽ ماڻهن جي ذهني اِرتقا مُطابق تَرقي ڪندو،انسان ذات جي رهبري ڪندو آيو آهي،۽ ڪهڙيءَ طرح مذهبن هڪ ٻين کان سبق پِرايا آهن“. سائين اڳتي لکي ٿو ته،”سنڌ تي نون مذهبن،1،ايني مِسٽ(جاندار شين ۾ روحن جي اعتماد وارو مذهب)2، ان ايني مِسٽ(غير جاندار شين ۾ روحن جي اعتقاد وارو مذهب)3،ويدڪ ڌرم،4،ٻُڌ ڌرم،5،جين ڌرم،6،زراشٽرزم ۽ اُن جي شاخن، 7،يهوديت،8، مسيحيت،۽9،اسلام،پنهنجا اثر ڇڏيا آهن۽اُنهن گڏجي هِتان جي مذهبي تخيل جي ساخت ڪئي هُئي.۽ ڪهڙيءَطرح سنڌ جي صوفيائي ڪلام اُنهن مان سبق حاصل ڪري،پنهنجو پيغام مُرتب ڪيو.۽ نيٺ ڪن سُڌارڪن،سڀني مذهبن پويان وحدت پرکي،بقاءِ باهمي جي اصولن مُطابق جملي مذهبن مان سُٺيون ڳالهيون چُونڊي هڪ معجُون مرڪب بنائي، اُن جو نالو تصوف رکيو“. پرپوءِ به اڄ ڪلهه جيڪا مذهبي اِنتها پسنديءَ واري وبا هِن مُلڪ ۽ خاص طور تي سنڌ کي وڪوڙي وئي آهي اُها هاڻ خطر ناڪ حدن تائين وڃي پُهتي آهي.جنهن جو هڪ مثال هي به آهي ته جهڙي ريت هي رياست توڙي مذهبي اِنتها پسنديءَ جا ٺيڪيدارسماجي حالتن کي هٿ وٺي خراب ڪندي بُک.بي روزگاري يا غُربت جي حدن کي وسيع پيا ڪندا وڃن اهڙي صورتحال ۾ غُربت جي لڪير کان به هيٺ زندگي گُذاريندڙ اٻوجهه ماڻهو پنهنجا ٻچا وڪڻڻ کان ويندي دهشتگرديءَ جا مُخفي اَڏا بڻيل مدرسن ۾ اَٽي،لَٽي ۽ اَجهي جي لالچ ۾پنهنجي جگرجا ٽُڪرا،ننڍڙا معصوم ٻار ديني تعليم جي آڙ ۾ جيڪو درس پرائين پيا اُهو پڻ محظ امن جي علامت بڻيل سنڌ کي دنيا جي اڳيان هڪ اِنتها پسند ۽ بُنياد پرست جي صورت ۾ پيش ڪري اُن جي فطري آزاديءَ واري حق کي ڦٻائڻ جي هڪ ٽِڪسالي ترڪيب ئي آهي.۽ سنڌي مُهذب پڻي ۽ اَهنسا واري اعليٰ رويي تي منڌيئڙو ڦيرائڻ جي برابر آهي.يا تازو سنڌ جي هڪ علائقي پنگريو ۾ مذهبي اِنتها پسنديءَ جو هڪ دل کي ڏاريندڙ روَيو،واقعو جنهن ذريعي مُسلمانن جي قبرستان مان حادثي ۾ فوت ٿيل ڀُوري ڀيل جي دفن ٿيل لاش کي قبر مان ڪڍي،اُن جي بي حُرمتي ڪندي ٻاهرڦِٽي ڪيو هو،اهڙي غير اِنساني حرڪت سنڌ جي روح کي لرزائي ڇڏيو آهي.اُها سنڌ جنهن ڪڏهن به ڪنهن جي مذهبي عقيدي سان هٿ چُراند نه ڪئي هُئي،۽ نه ئي مذهب جي بُنياد تي اِنسان جي ورهاست.پر اڄ اُن ئي سنڌ جي ڪُجهه ماڻهن اهڙي مذهبي اِنتها پسنديءَ جو نفرت زده مُظاهرو ڪيوآهي. يا اڄ ڪلهه جيڪي هندو،هِن رياست جي پيدا ڪيل سازشن تحت سنڌ ڇڏي سرحد جي هُن پار وڃن پيا اُها پڻ هِن رياست جي مذهبي اِنتها پسندي ئي آهي جنهن جو مقصد سنڌ جي اصل وارثن هندن، ڀيلن، باگڙين، ڪولهين، اوڏن کي هِن ڌرتيءَ تان مذهب جي آڙ ۾ڌِڪي سنڌي ماڻهن کي اقليت ۾ آڻي کين هِن ڌرتيءَ تي اجنبي بڻايو پيو وڃي. اهڙي صورتحال کي ڏسندي مون کي مُحمد ابراهيم جويي جو ترجمو ڪيل “فرينچ اِنقلاب”واري هڪ هاريءَ مچيل بئسٽيان جي اُها حقيقي ۽ زُباني ٻُڌايل ڪهاڻي ياد ٿي اچي،جنهن ۾ ”ٽي ڌُريون ٽي نظام“ واري سازشي سوچ ۽ صورتحال ڪيئن نه اُتان جي اَٻوجهه ماڻهن کي غلام بڻائي،مَٿن طُلم ڪري ٿي.جنهن ۾ حُڪمران طبقو ۽ پادري گڏجي، مذهب جي هٿرادو بڻايل تشريح سان اَٻوجهه ۽ مُفلسي جي چڪيءَ ۾ مُسلسل پيسجندڙ غريب عوام کي لُٽين ۽ ڦُرين ٿا.۽ ڪيئن نه سندن شعور تي جهالتن جا بند ٻَڌين ٿا.هُونءَ به جڏهن کان انسان ۾ ملڪيت جو تصور ۽ مذهب کي پنهنجي مُفاد ۾ هٿيار طور استعمال ڪرڻ جو خيال پيدا ٿيو هو تڏهن کان هڪ اِنسان ٻئي اِنسان جو استحصال ڪندو پيو اچي.۽ اِها غير اِنساني ۽ ڪُڌي رسم۽ رواج اڄوڪي سنڌ لاءِ وڌيڪ هاڃيڪار پئي ٿيندي وڃي،جنهن ڪري هي مشرق ۽ مغرب کي مِلائڻ واري سنڌ،مذهبي اِنتها پسنديءَ جي وَر چڙهي ڪري به پنهنجي جوهر ۾اڄ به اُن مذهب جي اِنتها پسند سازشن سان مهاڏو اٽڪائيندي پئي اچي.جنهن کان بچڻ لاءِ سنڌ ۽ سموري دنيا کي صرف ۽ صرف سنڌ واري امن.آجپي، ڀائيچاري واري پيغام کي ئي زنده دليءَ سان اپنائڻو پوندو.
(2013ع)
مددي ڪتاب:
1. آءُ درازاهَلُ.شيخ اياز(مُرتب)تاج جويو
2. مان توکان مُور نه مرڻو هان (مُرتب)ستار سُندر
3. سِلسليوار ”فڪرِسنڌ“.
4. سچل جو رسالو.
5. سنڌوءَ جي ساڃاھه ـــ سائين جي.ايم سيد