ترس ٿورو هُوءَ نِهاري پوءِ هلون!
مٿئين شعر جي سِٽَ اُنَ شاعر جي آهي، جيڪو اُن ڌرتيءَ جو ڄائو آهي. جيڪا ڌرتي دنيا جي پنج هزار سالا تاريخ جي مٿاهين ۽ مُھدب ڌرتي طور سُڃاتي وڃي ٿي. جتان اڄوڪي ترقي جي بنيادي ارتقا جا خوبصورت اعليٰ مثال ۽ آثار مليا آهن. جتان جي ماڻھن جي تھذيب اُن دؤر ۾ به دنيا جي ترقي يافته تھذيبن کان مٿانھين، مُدبر ۽ احترام لائق هئي ۽ آهي. اُها ڌرتي پنھنجي اکين ۾ هڪ اهڙو درياهه رکي ٿي. جيڪو درياهه اڄ ناانصافين، جي ورچڙهي. صحرا جيان هوا ۾ اڏامندي واريءَ جو ڏيک ڏئي رهيو آهي. جنھن جي ڪري ڌرتيءَ جي سدا سائي ڪک سُڪندي وڃي رهي آهي. اُها ڌرتي جنھن تي تاريخ جا وڏا، وڏا وار ثبت ٿيل ملن ٿا. جيڪا ڌرتي پنھنجي وجود کان وٺي اڄ ڏينھن تائين امن جو خوبصورت حوالو رهي آهي. جنهن ڌرتيءَ جي سيني مان امن گلاب جي ڳاڙهي گلاب جيان ڦٽي نڪتو آهي. اُها ڌرتي ڌارين هٿان اڄ سوڌو ڦُرلٽ، ظلم وتشدد جو حيرت انگيز مرڪز پئي رهي آهي. اُها ڌرتي جنھن پنھنجي دؤر جي سُقراط جهڙين عظيم هستين کي جنم ڏنو. جيڪي تاريخ جي ڪيئنواس تي سچ جي خوبصورت عڪس جيان نمايان آهن. اُها ڌرتي جيڪا تصوف جي ڌرتي مڃي وڃي ٿي. جنھن جي ڀٽن کان هڪ شاعر جي تخيل جي اُڏام دنيا جي ادبي اُفق تي پنھنجي پرواز جا نقش چٽي ڇڏيا، جنھن ۾ الستي سچ اکيون کوليون. جنھن ۾ ديوتا جهڙا اَشلوڪ لکندڙ شاعر به جنم ورتو. جنھن ڌرتي جي ڪلاسيڪيت دنيا جي ڪلاسيڪيت ۾ پنھنجو مضبوط، الڳ ۽ اهم مقام ۽ وقار رکي ٿي. اُها ڌرتي جنھن تي امن جي رستي تي آزاديءَ جو سر عام ۽ کُلم کُلا اعلان ٿيو. اٻوجهه قوم، ٻولي تاريخ، پنھنجي پيءُ درياهه بادشاهه جي پاڻي ۽ پنھنجي ڌرتي ماءُ جي آبرو کي مھڻي آب ۽ ننڌڻڪو ٿيڻ کان بچايو. پنھنجي انفراديت کي اجتماعيت ۽ پنھنجي داخليت کي خارجيت جو سُندر روپ ڏنو. جنھن عمر جي آخري گهڙين ۾ آخري پَساهن تائين سچ جو ساٿ ڏنو، جنھن جي حياتيءَ ۾ سندس دهشت ۽ حشمت آڏو عدالتن ۽ اعوانن جون ديوارو به ڏڪڻ لڳنديون هيون ۽ عدالتن جا ۽ اعوانن جا والي وسامي ويندا هئا. جنھن جي ڏنل نعري ڪوڙ ۽ ظلم جي جسم ۾ ڪُنبڻي وجهي ڇڏي ۽ جنھن جي جهنڊي جي شناسائي سندس ماءُ ڌرتيءَ جي نيڻن ۾ فخرجي چمڪ پئي پيدا ڪئي آهي ۽ سندس جدوجھد نِٻل، هيڻي، مجبور ۽ غلام قوم کي پنھنجي قومي سُڃاڻپ جو شعور ۽ احساس ڏياريو ۽ سندس وجود جي فنا کي بقا ۾ بدلائي غدارن ۽ دشمنن جي مُنھن تي ڪارنھن مَلي ڌرتيءَ جي آزاديءَ جو اعلان ڪيو. جنھن پنھنجي امڙ ڌرتيءَ جي نئين تاريخ جو بنياد وجهي اُهو اصل روپ ڏيکاريو جيڪو روپ ڌارين جي شعوري ڏاڍين، حرام پاين ۽ سندن گيدي پڻي جي پردي پٺيان لڪايو پئي ويو. جنھن دنيا جي تاريخ ۾ آزاديءَ جو تصور امن جي آڌار تي خوبصورت عملي فلسفي ۾ پيش ڪيو. جنھن پنھنجو نانءُ دنيا جي ”جينيئس“ ماڻھن ۾ ڳڻايو. جيڪو دنيا جو سينيئر ۾ سينيئر قيدي هو. جنھن جي شھادت به نظر بندي ۾ ٿي. جيڪو پنھنجي ڳالهه تان ڪڏهن دست بردار نه ٿيو. جيڪو اڄ به ڌرتي جي ذري، ذري ۾ زنده جاويد آهي.
اُها ڌرتي جنھن جي مِٽيءَ جي سُڳنڌ ڏيھان ڏيھه، مشھور ۽ گهلي رهي آهي. جنھن جون هوائون مَڌ جي خُمار جهڙيون. نشيليون ۽ جنت جهڙيون روح کي وڻندڙ ڀاسنديون آهن. جيڪا سموري ڌرتي ڪنھن وينگس جي ڪنوارن نيڻن جي پيار جي پھرين خواب جهڙي آهي. اهڙو خواب جنھن جي تعبير اُن جي سُجاڳي جي ڏيئي ۾ ٽمڪي رهي آهي. اُها ڌرتي جنھن جا تاريخي عشقيه ڪردار عشق جو خوبصورت ۽ مٿانھون داستان ۽ مثال آهن. جن جون لوڪ ڪھاڻيون نفيس پيرن ۾ ڇمڪندڙ پازيب جهڙيون من ۾ لھي ويندڙ آهن. اُها ڌرتي جنھن جا پُٽڙا ”ڪٿي نه ڀڃبو ٿڪ مُسافر“ جو نثر ۾ خوبصورت وچن ڪن ٿا. اڳتي کان اڳتي وڌڻ جي همت ۽ ساهس رکن ٿا ۽ ڌرتي ماءُ سان بيحد عقيدت جا ترانا لکن ٿا. جن جي سموري نظم ۾ ”نينھن“ پاڻيءَ تي سج جي ڪرڻن جيان جرڪي رهيو آهي. جن جو نظم سنڌ جي خوبصورت تاريخ آهي. جنھن ڌرتيءَ تي هر دؤر ۾ وڏين ذهنن ۽ سوچن پئي جنم ورتو آهي. تنھن ڌرتيءَ تي اڄ جي موجوده دؤر ۾ به سچ جا ساٿي گُهٽ ۽ ٻُوسٽ واري ماحول ۾ به سچ جي آڪسيجن جي سھاري جيئي رهيا آهن. ڇو ته جيئڻ رڳو اِهو ناهي ته کائجي، پيئجي، سمهجي ۽ هلجي. پر جيئڻ ته اِهو آهي ته اُهو جيئڻ ڪيترن ئي نه جيئندڙ جيئن کي جيئڻ جو ڏانءُ سيکاري.
هي اُها ڌرتي آهي جنھن جي قوم جي وڏي ۾ وڏي بدقسمتي اِها آهي جو هو سچ کي سچ چوڻ جي پاڻ ۾ سگهه ئي نٿي ساري، سچ جي چانڊاڻ ۾ نيڻ کولڻ بدران، اکيون پوري اوندهه ۾ رهڻ جي عادي ٿي پئي آهي. هو سچ جو ساٿ ڏيڻ بجاءِ اُن کي ٺڪرائي، اڪيلو ڪري ظلم وتشدد جو نشانو بڻائي ٿي. هو پنھنجي پيرن تي بيھڻ بجاءِ ٻئي جي ڪُلھي جو سھارو چاهي ٿي. هو انفرادي سوچ جي کول ۾ رهندي پاڻ کي وڏو ڦھليل سمجهي ٿي. هو عارضي مفادن ۽ خواهشن کي زندگي جي حاصلات سمجهي ٿي. هو غلامي کي آزادي ۽ خودمختياري سمجهي ٿي. هو پنھنجن کي سُڃاڻڻ بدران دشمن تي اعتماد ڪري ٿي. هو اجتماعي صورتحال کان ڪن لاٽار ڪري پنھنجي ذات جي حدن ۾ گم رهي ٿي. سندس اِها نااهلي ۽ لاپرواهي پنھنجي قومي تشخص کي سُڃاڻڻ کان پھرين نظر چورائڻ جي برابر آهي. ڇو ته جيڪي قومون پنھنجي تشخص جون رکواليون رهنديون آهن. اُهي پنھنجي ڌرتيءَ تي زنده رهنديون آهن. مون هِن لکڻيءَ جي شروعات ۾ جنھن شاعر جون ذڪر اَڻ سڌي طرح ”ڌرتي ڄائي“ سان ڪيو آهي اُن شاعر جي تخليقي ۽ سچائي واري عملي پھلوءَ تي سندس نانءُ وٺڻ کان سوا سندس جو پنھنجي لفظن جي رنگن سان مُختصر سُڃاڻپ جو پورٽيٽ جوڙڻ جي ڪوشش ڪندس. ڇو ته سڌو سنئون اُن جو نانءُ وٺي لکڻ سان لکڻيءَ جو لڪل پھلو متاثر ٿي پوندو.
اُهو ڌرتيءَ ڄائو شاعر اصل ۾ تشبيھن، منظر ڪشين، خيالن، ڪيفيتن جي تصوير ڪتڻ جو وڏو ماھر، لفظن جو خوبصورت وينجهار ۽ شاندار تخليقڪار آهي. جنھن جي تخليق جي هر لفظ جي تراش ڪنھن مَھا سنگ تراش کان ڪنھن طرح به گهٽ ناهي. اُهو شاعر نثر ۾ نظم ۽ نظم ۾ نثر لکڻ ۾ پنھنجو الڳ لھجو رکندڙ آهي. هو پنھنجي ادبي ڄمار کان وڏو ڄاڻو ۽ پنھنجي ڪيل مطالعي ۽ مشاهدي کان به وڌيڪ ذهني طور تي تيز ۽ تکو آهي.
جنھن جي آڱرين ۾ جڏهن قلم اُڀرندو آهي. سچ لفظن جي صليب تي عيسيٰ بڻجي ٽنگجڻ لڳندو آهي. مخدوم بڻجي گهاڻي ۾ پيڙهجڻ لڳندو آهي يا وري سُقراط بڻجي زهر جو پيالو پيئڻ لڳندو آهي پر هو پوءِ به سچ جو دامن ڪو نه ٿو ڇڏي ڇو ته هُن جي دامن ۾ سچ جا سُرها سُرها گلاب ٽڙي رهيا آهن ۽ اهو شاعر اُن سچ جي ئي عيوض ۾ پنھنجي جوڀن جا سُنھرا پل عمر قيد جي اعزاز کي بخشي ٿو. ۽ اُهو شاعر، پنھنجي دؤر جو سُقراط، جيل جي سلاخن جي پوئيان فخر مان اڏول نظر اچي ٿو ۽ سلاخن ۾ به سچ لکي، پڙهي ۽ چوي ٿو. هو جنھن قوم، جنھن معاشري جو عڪاس شاعر آهي، جيڪو پنهنجي قوم جي اظهار جي آزاديءَ جو چاهيندڙ آهي. ۽ جيڪو پنھنجي نثري توڙي نظمي تحريرن ۾ معاشري جا ڏک، سور، ساڻس ٿيندڙ ناانصافيون وڏي پُر اثر انداز ۾ لکي ٿو. اُن کي نيٺ اُن سچ جي سزا ۾ مذھب جا ڪوڙا ٺيڪيدار، قيد و بند جي ٽياس تي ٽنگين ٿا. اُن کي اُها قوم به وساري ٿي ويھي. جنھن جي حقن جو هو محافظ آهي. جيڪو ساڻن ٿيندڙ ناانصافي کي پنھنجي لکڻين ۾ پِروئي ٿو. قوم جي ته اِها بي حسي شروع کان وٺي ئي رهندي پئي اچي. پر سندس ئي لڏي جا، سندس ئي قافلي جاماڻھو به ساڻس ٿيل ناانصافين جي خلاف ڪو به قدم نٿا کڻن ڪو به احتجاج نٿا ڪن. ائين ٿو لڳي ته ڄڻ اُهو شاعر سچ چوڻ واري معاملي ۾ غلط آهي ۽ اُها سندس وڏي ۾ وڏي غلطي آهي اهڙي سچ چوڻ يا لکڻ جي غلطي جنھن جي سزا طور هُن درد جي ديس جي ڪافر شاعر کي اڪيلو ڪري ڇڏيو ويو آ.
وڏي ۾ وڏي حيرت جي ڳالھه ته هي آهي جو نالي ۾ وڏي ۾ وڏي سڏجندڙ ادبي تنظيم جي والين به اُن ڪافر شاعر سان ٿيل ڏاڍائي جي خلاف ڪو به آواز ڪو به احتجاج نه ڪيو آهي. نه ئي ڪو مذمتي بيان ڪڍيو آهي. باقي پنھنجن عھدن جي بچاءُ لاءِ، نالي ڪمائڻ خاطر اجايون استفائون ڏيڻ پنھنجي ذاتي مفادن ۽ پنھنجي من پسند مامرن تي تنظيم جي نالي کي استعمال ڪندي اجائي واوبلا ڪرڻ سندن اهم مشغلو لڳندو آهي.
اڄ جڏهن هڪ شاعر ۽ اديب جي سچ لکڻ جي اظھار تي بندش وڌي ٿي وڃي ۽ کيس اُن عيوض ”جنم ٽيپ“ جي سزا ڏني ٿي وئي ته اُن ويل سنڌ جا ڏاها، اديب، دانشور ۽ سنڌي ادب جا ٺيڪيدار سڏائيندڙ خاموش رهي ڪري ڇا لئه هڪ معصوم ۽ مجبور شاعر جو تماشو ڏسي رهيا آهن ڇو نٿا سچ جا ساٿاري بڻجي اُٿن، پر افسوس جو اُهو شاعر جيڪو سچ لکڻ جي سزا ۾ جنم ٽيپ ڀوڳي رهيو آهي. اُهو ڪو نالي چڙهيو اديب، يا وري وڏي ڪنھن عُھدي تي فائز پيٽ وڏو بيورو ڪريٽ سرڪاري ڇاڙتو ڪونھي. هونءَ به اهڙن ڊِڍ وڏن تي اهڙيون سچ جون سزائون اينديون ئي ڪو نه آهن. انھن کي ڪھڙي ضرورت آهي. جو اُهي سچ لکن يا چون، جڏهن ته اهڙيون سچ جون سزائون هيٺين طبقي جي باشعور اديبن جو مقدر هونديون آهن. مان سمجهان ٿو ته اگر ڌرتيءَ جا سڀئي باشعور اديب هڪ ٿي سنجيدگيءَ سان اِن معاملي جو نوٽيس وٺن ته اسان جو هي نوجوان نثر ۽ نظم جو خوبصورت شاعر ۽ سقراط جي ٻئي جنم ساٿي کي سچ ڳالھائڻ يا لکڻ جي ايڏي وڏي اجائي سزا ئي نه ملي. اِنھن سڀني حالتن جي سامھون اهڙي صورتحال ۾ جس آهي. اُن مرد مجاهد کي (جيڪو آزاديءَ جو پانڌيئڙو ۽ پنھنجي قومي اَبي، جنھن لئه هن صدي جي مھان شاعر احترام ۽ عقيدت مان ائين به لکيو هو! ”هي جو پوڙهو جُهور، وڙهندي ٿيو ويڙهه ۾“ اُن مھان هستيءَ جي پيروڪار، اڄ جي قومي آزاديءَ جي اڳواڻ پنھنجي درياهه پيءُ پاڻي لئه حيرت انگيز - تاريخي ۽ ڪامياب احتجاج ڪندڙ، دنيا جي ميڊيا جو هيرو بڻجي ويندڙ) جنھن اُن ننڌڻڪي شاعر کي تنھا کولي جي سلاخن مان ڪڍرائي قيدو بند يعني جيل جي چؤديواريءَ ۾ به نيري آڪاس هيٺ کُلي هوا ۾ ساهه کڻڻ جو حق وٺي ڏنو ۽ جيل جي ٻين عقوبتن کان پڻ ڇوٽڪارو ڏياريو. اُن کان علاوه اُن جيل جي هر قيدي سان ٿيندڙ ڏاڍاين کي پڻ روڪائي قيدين جا ڪافي سارا مسئلا حل ڪري ڇڏيا. ننڌڻڪائيءَ وارين اهڙين حالتن ۾ اهڙي واهر ٿيڻ تي اُن شاعر کي قيد ۾ پنھنجا اصل هم سفر مليا جن جي ساٿ ۾ هو پاڻ تي لڳل ڪوڙي ڪيس سان اڄ به حوصلي ۽ همت سان لڙي رهيو آهي. اُتساهه ۽ همت سان هو اڄ به سچ کي سچ چئي رهيو آهي ۽ پنھنجي لکڻيءَ ۾ لکيل سچ تي هو اڄ به ڪالھه جيان اٽل ۽ مضبوط بيٺل نظر اچي ٿو.
مان اُن جي اِها اڏولتا ۽ همت ڏسي خوشيءَ منجهه نٿو ماپان مون کي خوشي ٿي رهي آهي جو اڄ جي هِن منافق، خطرناڪ ۽ مفاد پرست دؤر ۾ به سچ چوڻ وارا زنده آهن ۽ سچ بي ڌڙڪ چئي ۽ لکي رهيا آهن. اُهو سچ جو ساٿي ظلم وجبر جو قيدي، پنھنجي لکڻين ۾ سچ کي علامتي ۽ شاعراڻي انداز ۾ پيش ڪندڙ شاعر آهي ڇو ته سچ لکڻ هن جي قلم جي سگهه ۽ ضرورت آهي. اڄ اُهو شاعر منھنجي هِن لکڻيءَ ۾ به سچ جي هڪ اهڙي علامت بڻجي آيو آهي. جنھن کي پنھنجا پڙهندڙ، پنھنجا چاهيندڙ يقينن سُڃاڻي وٺندا ۽ سچ بڻجي سچ جو ساٿ ڏئي. درد جي ديس جي ڪافر شاعر جي واهر لھندا. جنهن جي غزل جون مشهور سٽون آهن ته:
تَرس ٿورو هُوءَ نهاري پوءِ هَلون
سانجهه ٿي آ ديپُ ٻاري پوءِ هلون
(2000ع )