اڄ جو سِراج، سُڀاڻ جو سورج
منھنجي نظر ۾ هر خطي ۽ ٻوليءَ جو سرجيل ادب پنھنجي اهميت ۽ افاديت جو حامل هوندو آهي. ڏک، درد، خوشي، پيار، زندگي، موت وغيره هِن ڪائنات جا اهڙا عنصر آهن. جيڪي پوري عالم ذات سان ساڳيءَ ريت پيش اچن ٿا. ۽ پنھنجي پنھنجي انداز ۽ نموني سان هر انسان جي اظھار ۾ سمائجي ادب جي صورت وٺن ٿا ۽ انھن سڀني وارتائن جي پنھنجي حيثيت ۽ اهميت فطري طور تي ئي بڻجي وڃي ٿي. پر اڄوڪي جديد ٽيڪنالوجي جي بي حد عروجي دؤر ۾ ادب جي حيثيت ۽ مڃتا بين القوامي سطح جي معيارن تي پرکي، اُن جي اصل حقيقت، سچائي ۽ تخليقيت کي وڏو ڌڪ رسايو ويو آهي. مان سمجهان ٿو ته، تخليقڪار لاءِ پنھنجي تخليق کانسواءِ ٻيو ڪو به وڏو ايوارڊ يا مڃتا ڪونھي. اُن جي تخليق ٿيل سِٽ، سِٽ ۽ لفظ، لفظ خود هڪ ڀرپور داد آهي. پر اڄ جي هِن بين القوامي بي حسيءَ قومن جي تخليقن جا وڏا ادبي هٿ ٺوڪيا معيار جوڙي ڌڄائي اُڏائي ڇڏيا آهن. جيڪو سنوڻ ڪنھن به ٻولي جي ادب لاءِ وڏو حادثو ۽ ويساهه گهاتي آهي.
نوبل ايوارڊ يا پرائيز، بوڪر پرائيز، آسڪر ايوارڊ يا يورپي ملڪن جا جوڙيل ايوارڊ يا اهي ايوارڊ ڏيندڙ ڪاميٽيون ڪھڙن معيارن جون حامل آهن يا هجڻ گهرجن اُن طرف ڪو به ڌيان نه آهن. فقط انگريزي ٻوليءَ ۾ ئي ترجمو ٿي ايندڙ لکڻين کي مڃتا ايوارڊ ڏيڻ منھنجي ننڍڙي نظر ۾ دنيا جي باقي ادب سان ويساهه گهاتي آهي. ائين ڇو نه آهي ته ايوارڊ مُنتخب ڪندڙ ڪاميٽيون هر ٻوليءَ جون اوتريون ئي ڄاڻون هُجن ۽ اُن ٻوليءَ جي تاريخي پس منظر جي به مڪمل ڄاڻ رکندڙ هُجن جيئن هُو پنھنجي ٻوليءَ جي پوري معلومات رکن ٿيون. باقي ڪنھن ليکڪ جي خيال کي پنھنجي ٻولي جي جسم مان ڪڍي ٽيڪنيڪي انداز سان بلڪل به اوپري ٻوليءَ جي ڍانچي ۾ زوري پيش ڪجي ۽ اُن جو فيصلو اُهي ماڻھو ڪن. جيڪي اصل ٻوليءَ ۾ ٿيل خيال کي پنھنجي ٻوليءَ جي عينڪ پائي ڏسن. بلڪل به غلط آهي. شيخ اياز چيو هو ته ”ڪو به ليکڪ پنھنجي اظھار کي پنھنجي ٻوليءَ ۾ ئي منطقي نتيجي تي پھچائي سگهي ٿو“. اِهو ئي فطري سچ آهي ته ڪنھن به لکڻيءَ کي ذاتي تجربي، پنھنجي مشاهدي ۽ پنھنجي عُمر جي عرصي جي ڦھلاءُ ۾ ڏسڻ نه گهرجي بلڪ هر لکڻيءَ کي پنھنجي تخليقي بنيادن تي پرکڻ گهرجي.
مٿي پيش ڪيل بين القوامي ايوارڊ واري غير فطري ڳالھه نه رڳو يورپين ملڪن ۾ ٿئي ٿي. پر ان جا اثر برصغير جي هڪ غير فطري ٽُڪري تي موجود نالي ۾ نھال وڏن دانشورن ۽ ادب جي ابن کان به ٿئي ٿي. اِن غير فطري ٽُڪري جي حصي ۾ زوري آيل سنڌ جي ڌرتيءَ تي ادب سان به اهڙي قسم جي هٿ چُراند ۽ نه سھپ وارو رويو ڀرپور نموني سان جاري ۽ ساري آهي.
سنڌي ادب پنھنجي ڌرتيءَ جيان پنھنجو تاريخي، تھذيبي، ثقافتي، علاقائي، زباني هڪڙو ڀرپور ۽ مڪمل پس منظر رکي ٿو. پر افسوس جو هن خطي جي بدنصيبي، هتان جي سنڌي وڏيرن، بروڪريٽس ۽ ڪجهه دانشور قسم جي ماڻھن انتھائي گهڻي وڌائي ڇڏي آهي. جنھن جي عيوض ۾ هو ڪرسيون، طمغا، انعام، ايوارڊ، شيلڊون. وڏا، وڏا عُھدا ۽ ذاتي مُفادن تي مُبني لالچن کي ديس غدارن سان شيئر ڪن ٿا. اهو ئي سبب آهي جو هتان جي حالتن پٽاندڙ هتان جي هر دؤر جو ادب اُداسيءَ جي حالتن سان مھاڏو اٽڪائيندي به اڄ سوڌو اٽل ۽ اڳي کان اڳرو نظر اچي ٿو. سنڌي ادب ۾ شاعريءَ واري پاسي کانپوءِ نثر ۾ ڪھاڻي وارو پاسو شاعريءَ جي ڳاڻيٽي جيان گهڻو ته نه آهي پر معياري طورتي ٿورو ئي سھي پر انتھائيءَ مٿانھين درجي جو ضرور آهي. پوءِ اُن ۾ اسان جي وڏن اديبن جي لکڻين کان وڌيڪ اڄ جي انتھائي جديد دؤر تائين جي ڪجهه نوجوانن لکندڙن تائين اُن معياري لکڻين جي ڪڙين جي هڪ ڀرپور ۽ مضبوط زنجير ملي ٿو. جنھن جو تسلسل منھنجي مطالعي ۽ مشاهدي مُطابق دنيا جي ڪنھن به ادب جي ڀرپور لکڻين کان ڪنھن قدر به گهٽ نه آهي. البته فرق صرف اهو آهي ته اسان جا سينيئرز ذاتي انائن، اندروني ڪيني ۽ ڪر وڌ ۾ وٺجي نوجوانن جي لکڻين کي دل ۽ جان سان پڙهن ئي ڪو نه ٿا. ڇو ته سندن دماغ ۾ ٻاهرين ادب جو ڀوت سوار ٿي چُڪو آهي. ٻيو ته هو پاڻ واري جاءِ نوجوانن کي ڏيڻ کان لنوائن ٿا. جنھن مان اهو اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته اگر هو نوجوانن جي لکڻين کي حقيقت جي نظر سان مڃتا ڏيندا ۽ انھن کي پنھنجي جاءِ ڏيندا ته هو موجوده ادب ۾ جيئري ئي مري ۽ کپي ويندا. جڏهن ته ائين هرگز نه آهي جنھن جو هڪ ڀرپور ثبوت سنڌي ادب جي وڏي ۽ بي باڪ نانءُ، سنڌي ڪھاڻيءَ جي ابي ۽ طبيعت ۾ خانه بدوشي رکندڙ ڪھاڻيڪار علي بابا سنگت نوابشاهه جي ادبي گڏجاڻيءَ ۾ نوجوان ڪھاڻيڪار مُنور سراج جي مشھور ۽ ڀرپور ڪھاڻي ”گُرگَلي“ ٻُڌي ته هن بنا ڪنھن اَنا جي فراخ دليءَ سان چيو ته ”مُنور سراج جي هيءَ ڪھاڻي ”گُرگَلي“ ٻُڌي ڪري مون کي وڏي حيرت ۽ خوشي ٿي آهي. جو اڄ جو نوجوان اهڙي معيار جي به ڪھاڻي لکي سگهي ٿو. هُن چيو هو ته ”مُنور سراج جي هيءَ ڪھاڻي هڪ مڪمل ڪھاڻي آهي. جنھن ۾ تخليقي اُڏام، موضوعاتي چونڊ وغيره ۽ ڪھاڻيءَ جي سِٽ، سِٽ، سان نڀاءُ ڏسي مون کي سندس هِن ڪھاڻي ۽ فن تي بي حد پيار اچي ٿو. هُن چيو هو ته گهڻي وقت کانپوءِ مون اهڙي قسم جي اڻ وسرندڙ ڪھاڻي ٻڌي آهي“ مُنور سراج لاءِ علي بابا جا چيل اِهي وڏا جمله منھنجي نظر ۾ منور لاءِ ڪنھن به نوبل ايوارڊ يا پيرائيز کان ڪنھن طور تي به گهٽ ۽ ننڍڙا ناهن. مان سمجهان ٿو ته اُهو ڪھاڻيڪار يا، ليکڪ وڏو ڀاڳوان آهي. جنھن جي لکڻيءَ تي سندس ئي شعبي ۽ ٻوليءَ جي وڏي ليکڪ جا ايڏا فراخ دلي سان، پيار ۽ سچائي سان چيل جمله هجن ٿا. اُها سموري ادبي خوش قسمتي نوابشاهه جي ادبي ماحول کي وڏي عرصي کانپوءِ مُسلسل ٻن ٽن لاڳتن نوجوان ڪھاڻيڪارن جي صورت ۾، حاصل ٿي آهي. نوابشاهه جي مٽيءَ مان جنم وٺندڙ سنڌي ادب جي اُفق تي وهائو تاري جياري اڄ به اُن ئي جوت سان چمڪندڙ ڪھاڻيڪار ”ماڻڪ“ کانپوءِ اسان کي ضراب حيدر، ناهيد مغل ۽ مُراد قريشي کانپوءِ مينگهه ملھارن ۾ به اوچتو چمڪي ظاهر تي پوندڙ چنڊ جيان اسان جو دوست منور سراج ئي آهي. جنھن تمام ٿوري عرصي ۾ سنڌي ادب کي پنھنجي ڪھاڻين جو هڪ ڀرپور ۽ خوبصورت ۽ بلڪل نرالو تحفو بخشيو آهي.
منور سراج توڙي جو ٿوري ئي عرصي ۾ سنڌي ڪھاڻيءَ کي نوان رنگ ۽ ڍنگ، نوان موضوع ۽ نوان موڙ بخشيا آهن. هِي نوجوان گهڻ مطالع ۽ مشاهدي ۾ رهندي ادب سان ۽ پنھنجي لکڻين سان هر وقت ڪميٽيڊ نظر ايندو آهي. سندس هٿ ۾ ڪو نه ڪو اردو، سنڌي يا انگريزي ادب جو ڪتاب هِن جي سڃاڻپ بڻجي ويو آهي. فن هُن جي زندگي ۽ زندگي هاڻ هُن جي هڪڙي اهڙي ڪھاڻي بڻجي وئي آهي جو اُن ڪهاڻيءَ کي سمجڻ، لکڻ ۽ ان کي پوري ڪرڻ جي جستجو هن کي نيون نيون ڪهاڻيون تخليق ڪرائي رهي آهي. اهو ئي ڪارڻ آهي جو هُن جو ڪھاڻيون اڄ جي لکجندڙ سنڌي ڪھاڻي ۾ پنھنجي الڳ انفراديت رکن ٿيون. توڙي جو منور سراج سنڌي پرنٽ ميڊيا تي اڃان ايترو نمايان ڪو نه ٿيو آهي. پر پوءِ به هڪ اڌ سندس ڇپيل ڪھاڻين پڙهندڙن کي ضرور حيران ۽ پريشان ڪري ڇڏيو هوندو. جهڙيءَ ريت هُن نوابشاهه سنگت ۾ پنھنجي پھرين ڪھاڻي ”گُرگلي“ پڙهي اسان سڀن ٻُڌندڙ کي خوش ۽ حيران ڪري ڇڏيو هو.
”گُرگلي“ ڪھاڻي اصل ۾ هڪ اهڙي ماءُ جي مڃتا جي پيار جي ڪھاڻي آهي. جنھن جو ظاهري ڪيئنواس خانه بدوش ماڻھن جي لڏائو لڏن تي ٻڌل ڪجهه ڪکن پنن جي گهرڙن تي اُڻيل آهي. هِن ڪھاڻيءَ ۾ ليکڪ ماحول جي جيڪا منظرنگاري ڪئي آهي اُها نج پج حقيقت تي مُبني آهي. ڪردار جي چُرپر، سموري پيش ڪيل ماحول جي ۽ پوليس جي روين جي عڪاسي ۽ انھن جي ٻيائي ۽ گفتگو حيرت ۾ وجهي ڇڏيندڙ آهي. خاص طور تي گُرگلن جي ٻولي کي جنھن رنگ ۽ ڍنگ يا انداز سان پيش ڪيو ويو آهي. اُها منور جي ڀرپور مشاهدي، مطالعي ۽ ٽيڪنيڪي سگهه جو ئي ڪارڻ آهي. پر انھن سڀني خوبين کان مٿاهين ڪيفيت ۽ پيڙا ماءُ جي ڪردار جي واتان بيان ڪري منور ماءُ جي عظمت کي اجاگر ڪيو آهي. جيڪا ڌيءَ جي گُم ٿي وڃڻ کان وٺي ڌيءَ سان ملڻ تائين جي عرصي واري درد کي ڪيئن نه ماٺ ميٺ ۾ برداشت ڪري ٿي ۽ ڪيئن نه هوءَ آخر ۾ ڌيءَ جي خوش جياجي لاءِ هر ڳالھه تان دستبردار تي ڪھاڻي کي هڪ حيرت انگيز پُڄاڻي عطا ڪري ٿي.
”گُرگلي“ ۽ ”لالڻ ماءُ“، ٻئي ڪھاڻيون ماءُ جي اولاد لاءِ محبت ۽ قرباني جو هڪ اهڙو مثال آهن. جيڪو مڪسم گورڪي جي ناول ”ماءُ“ ۽ سنڌ ۽ هند جي وڏي ڪھاڻيڪار موهن ڪلينا جي ناوليٽ ”ماءُ“ ۾ لازوال انداز سان ملي ٿو. موهن ڪلپنا ماءُ ناوليٽ، گورڪيءَ جي ناول کان بيحد متاثر ٿي ڪري پنھنجي انداز سان انتھائي دلچسپ ڪري لکيو آهي. انھن ٻنھي ناول ۽ ناوليٽ جو مکيه ڪردار ماءُ ئي آهي. جنھن جي انقلابي ڪردار کان متاثر ٿي لينين چيو هو ته ”اگر گورڪي ماءُ جهڙو عظيم ناول نه لکي ها ته رشين انقلاب ايڏو جلد نه اچي ها“. ”لالڻ ماءُ“ ڪھاڻي پڻ اولاد جي درد ۾ جهريل هڪ اهڙي ماءُ جي ڪھاڻي آهي. جيڪا هونءَ ته ڪھاڻيءَ جي پاسي ۾ رهي ٿي. پر اُن ڪھاڻيءَ جو مرڪزي ڪردار ۽ ڪھاڻي جي مھانتا، مقصد ۽ سبب ماءُ جي ممتا ۽ پيڙا ڏيکاري وئي آهي.
هِن ڪھاڻيءَ ۾ پڻ ليکڪ ڪردارن جي چُرپُر ۽ گفتگو انھن جي عڪس بندي، ڪهاڻيءَ جي ڪردار لالڻ جي چريائي کان نفرت يا لالڻ جي چريائي جي لفظن ۾ چٽائي. منور خود لالڻ بڻجي ئي ڪئي آهي. منور مٿين ٻنھي ڪھاڻين ۾ هر ڪردار جي ڪيفيتن ۾ کوئجي. اُن ڪردارن جي ادائيگي ۽ اظھارڻ جو وڏو ڪاريگر نظر اچي ٿو. هنن جي ڪھاڻين جي ٻولي موضوعن سان بلڪل، ٺھڪندڙ ۽ ڏاڍي دلچسپ آهي. مٿين ٻنھي ڪھاڻين جي شروعات، وچ ۽ آخر پنھنجو پاڻ ۾ سچ ته مختلف هوندي به آڏاڻي تي اُڻيل اُن رنگين ڪپڙي وانگر لڳي ٿي. جنھن جي تند، تند الڳ هوندي به هڪ هوندي آهي. هونءَ به ڪھاڻي پنھنجي اندر جي جُستجوءَ جو نانءُ آهي. جڏهن ماڻھو پنھنجي اندر ۾ رُلي ۽ ڀٽڪي ويندو آهي. تڏهن ڪھاڻي جنم وٺندي آهي. سماج جي آئيني ۾ پنھنجو اندر پَسڻ هر ڪنھن ليکڪ جي وَس جي ڳالھه ناهي هوندي. منور سراج جي حساس دل ۽ گهري نظر هميشه پنھنجي اوسي. پاسي جي ذري، ذري ۾ ڪھاڻيءَ جي کوجنا ۾ گم نظر ايندي آهي ۽ هو ڪڏهن ڪنھن ڪھاڻيءَ ۾ جهولي وارو ڪردار بڻجي پوندو آهي ته ڪڏهن ڪڏهن ڍير تان ڪاڳر ميڙيندڙ ٻار، ڪڏهن سماج جو حساس فرد ته ڪڏهن پريم جي رنگ ۾ روميو جوليٽ. اهو ئي سبب آهي جو هِن جي ڪھاڻين جا موضوع نوان، انھن جي ٽيڪنيڪل ٽريٽمينٽ ڀرپور، ته انھن جو مُنڍ ۽ پڄاڻي حيرت انگيز هوندي آهي.
”سنڌو کان سدا واهه تائين“ ڪھاڻي موجود، حالتن ۾ پاڻيءَ جي اڻاٺ تي لکيل هڪ شاندار قومي ڪھاڻي آهي. هِي ڪھاڻي پڙهڻ سان ليکڪ جي سماجي شعور جي ڄاڻ ملي ٿي. ٻهراڙيءَ جي ماحول تي سرجيل هِن ڪھاڻيءَ ۾ سنڌ جي ماضيءَ جي خوشحاليءَ جي تصوير ڪشيءَ ڏاڍي ڀلي نموني ڪئي وئي آهي. هُو هِن ڪھاڻيءَ جي خوشحاليءَ واري ”فليش بيئڪ“ ۾ جيڪا سنڌ جي ڳوٺن، واهن ۽ انھن جي ماڻھن جي محبتن جي ڳالھه ڪري ٿو. سا ڏاڍي پُختي، وڻندڙ انداز ۽ سھڻي سليقي سان پيش ڪري ٿو.
منور جي اِها خصوصيت تعريف جي حامل آهي. ته هو پنھنجي سماجي ڪردارن حالتن، هنڌن، منظرن، ٻولي ۽ ماڻھن کي چڱيءَ طرح پنھنجي ڪھاڻين جو خام خال بڻائي امر ڪري ڇڏي ٿو.
”سنڌو کان سدا واهه تائين“ به اهڙي قسم جي هڪ سماجي ڪھاڻي آهي. جنھن جو بنيادي ڪارڻ سنڌ جو پاڻي آهي. هُو ڪيئن نه عبدالله جهڙي ڳوٺاڻي ڪردار جي حقيقت ۾ پنھنجي اوطاق ۽ اوطاق جي اوسي پاسي جي موجود شين، ٽالھيءَ جو وڻ جي عڪاسي، گهڙاونجهي ۽ ويران اوطاق جي وڏي فناتي نموني ڪري ٿو ته لطيف سرڪار جو بيت اِن سموري وارتا مان هُو هُو جي پڙ اڏن جيان پس منظر ۾ گوبجندو محسوس ٿو ٿئي ته:
اڄ نه اوطاقن ۾، طالب تنوارين
آديسي اُٿي ويا، مڙهيون مون مارين
جي جيءَ کي جيارين، سي لاهوتي لڏي ويا
۽ ڪيئن نه منور ڪھاڻيءَ جو ڪلائميڪس عبدالله جي خواب وسيلي احتجاج دوران سدا واهه کان پيرين پنڌ ڪرائيندي سکر جي پُل تائين عبدالله کي پاڻيءَ جي جنگ ۾ شھيد ٿيندي ۽ سندس گرم گرم خون کي سنڌو دريا جي ٺوٺ واريءَ تي ڦڙو، ڦڙو تي ڪرندو. ڏيکاري ڪھاڻي جي پڄاڻي کي معنيٰ خيز بڻائي. وسعت بخشي پاڻيءَ تي لڳل سرعام ڌاڙي خلاف احتجاج نوٽ ڪرائيندي ”حليم باغيءَ جي هن ٻن سٽن کي ڄڻ ته نثري سٽن سان تصوير بڻائي ٿو ته:
رت ديس تنھنجي راهه ۾ جي ڦڙو ڦڙو تي وهي وڃي
منھنجو نصيب ٺھي وڃي تنھنجو به قرض لھي وڃي
(حليم باغي)
مٿين ڪھاڻين جي بنست منور جي ڪھاڻي ”پُتلي تماشو“ هڪ روايتي قسم جي بور ڪھاڻي آهي. جنھن ۾ هِن سماج جي پريشان حال هڪ فرد جي بيان ڪيل وارتا آهي. اهڙي قسم جون سماجي وارتائن واريون ڪھاڻيون اڳ ۾ به اِن ئي انداز سان لکيل ملن ٿيون. جنھن ۾ ڪردار پنھنجي روزمره جي جياپي جي درد جي وارتا سليندو نظر ايندو آهي.
منور جي ڪھاڻي ”پُتلي تماشو“ هڪ ته موضوعاتي طور تي اڳ لکيل اهڙين ڪھاڻين جو چرٻو آهي. ٻيو ته ڪھاڻي پنھنجي ڪردار جيان سُست، سُست ۽ ڀاري لڳي ٿي. جنھن کي صرف زوري پڙهي پورو ڪرڻ جو خيال ذهن تي به بوجهه رهي ٿو. هِن ڪھاڻي ۾ توڙي جو وچ، وچ ۾ ڪٿي ڪئي، ڏاڍا وڻندڙ ڊائيلاگ، ڪيفيتون ۽ جملا ملن ٿا. پر پو به ڪھاڻي سُست ڪردار جان سُست ۽ بي مقصد نظر اچي ٿي يا هُو هِن ڪھاڻيءَ ۾ هڪ هنڌ لکي ٿو ته ”لوندڙيون ڌنوڻين جيان ڌونڪڻ لڳن ٿيون. ائين ٿو ڀانئين ڄڻ اِجهو لوندڙيءَ وٽان ٺڪاءَ ڏئي رڳ ڦاٽي پوندي ۽ گرم گرم رت ٺينڊيون ڪري وهڻ لڳندو.“ هاڻ اِها ڳالھه پنھنجي مفھوم ۾ متضاد نظر اچي ٿي ڇو ته لوندڙيءَ وٽان اگر رڳ ڦاٽي به پوندي ته اُن رڳ مان نڪرندڙ رت دماغ ۾ اندر ئي وهڻ لڳندو. نه ڪي ٻاهر ٺينڊيون ڪري وهندو. ڇو ته ٺينڊيون ڪري گرم گرم رتُ جي وهڻ جو تعلق جسم کان ٻاهر وهڻ سان آهي. ٻيو ته هِن ڪھاڻي جي پڇاڙي، هلندڙ گاڏي آڏو اسپيڊ بربڪر اچڻ ڪري سِلو ٿي پوءِ بريڪر پار ڪري وري هلڻ بدران اُتي ئي ڄڻ ته اڌ ۾ رُڪجي گم ٿي وڃڻ وانگر آهي. جنھن جو ڪو خاص تاثر ڪو نه ٿو ملي. جيڪا ڪھاڻيءَ جي وڏي خامي آهي. اُن کان اعلاوه ٻيون به کوڙ ساريون ٽيڪنيڪي خاميون ملن ٿيون جيڪي منور جھڙي سيبتي ڪھاڻيڪار لاءِ بهتر ناهن. مطلب ته هيءَ ڪھاڻي تڪڙ ۾ لکي پوري ڪيل اُن تصوير جيان آهي، جنهن ۾ تصوير ۾ نڪ، چپ ۽ اکيون نه هجن پر باقي چھرو هجي.
منور جي ڪھاڻي ”اوپرو“ نيم تجرندي انداز ۾ لکيل ڏاڍي دلچسپ ڪھاڻي آهي. جنھن جو ڊڪشن مون کي منور جي پڙهيل ٻين ڪهاڻين جي انداز کان بالڪل به مُختلف نظر اچي ٿو، جيڪو منور جي نج پنھنجي انداز جي آڏو بلڪل به اَڇوتو لڳي ٿو. ڪھاڻي هڪ مڪمل ۽ ڀرپور ڪلائمڪس سان پوري ٿئي ٿي. هِن ڪھاڻي جي اُڻت ڏاڍي سوچ، سمجهه ۽ ساڃاهه سان ڪئي وئي آهي ۽ ڪردار جي نفاست ۽ حساسيت کي پوپٽن جي پرن ۽ بارش جي آمد سان تخليق ڪري مُنور ڪھاڻيءَ جو اسٽائيل وڻندڙ بڻائي هڪ معصوم ٻالڪ سان منسوب ڪري، پڙهندڙ جي پياس کي وڌائي ڇڏي ٿو. هي ڪھاڻي رومانس جي پس منظر ۾ شاٽ ڪٽ ۾ لکيل پنھنجي نوعيت جي هڪڙي شاعراڻي ڪھاڻي لڳي ٿي، جنھن جي منظر نگاري شاعراڻي ٻوليءَ سان ڪئي وئي آهي. هيءَ ڪھاڻي پڙهي، الائي ڇو منھنجي ذهن تي طارق عالم جي ڪھاڻي ”رشتو“ تري ٿي اچي، جيڪا ”ڪاوش“ گروپ آف پبليڪيشن جي ڪھاڻي ڪتاب ۾ ڇپي هئي.
مٿي پيش ڪيل ڪجهه ڪھاڻين جي ذڪر ڪرڻ کان پوءِ منور جي قومي پسمنظر ۾ لکيل ڪھاڻي ”30 سيپٽمبر جي رت هاڻي رات“ جو ذڪر ڪرڻ به ضرور ٿو ڄاڻان. جيڪا ڪھاڻي ”ساڃاهه“ رسالي 2001ع جي ڪنھن پرچي ۾ ڇپي هئي. جنھن ڪھاڻيءَ تي ”ساڃاهه“ جي ايڊيٽر ۽ سنڌ جي قوم پرست ۽ نامور دانشور خاڪي جويي پنھنجي خاص نوٽ ۾ لکيو هو ته، ”سنڌي افسانوي ادب جي 30 سالن ۾ منھنجي نظر مان هيءَ پھرين ڪھاڻي گذري آهي، جيڪا نه رڳو وطن دوستيءَ جي جذبن سان سرشار آهي، پر انسان دوستيءَ جو هڪ مثالي پيڪر به آهي ۽ اهڙي نموني نسل ۽ لساني تنگ نظريءَ ۽ فرقيوار ذھني تعصب تي هڪ ڀرپور چماٽ به آهي ۽ ان سان گڏوگڏ افسانوي فن جو هڪ عظيم شاهڪار به آهي بحرحال مون کي خوشي آهي ته سنڌي افسانوي ادب ۾ نوجوان ڪھاڻيڪار ايڏو سُٺو لکي رهيا آهن. جيڪو عالمي ادب سان برميچي سگهي ٿو.“ منور جي ڪھاڻيءَ لاءِ خاڪي جويي جي ايڏو وڏي راءِ رڳو منور سراج جي حوصلا افزائي يا ساراهه ناهي بلڪ هيءَ سموري سُٺي لکجندڙ ادب جي ساراهه ۽ حوصلا افزائي آهي.
منور جي هيءَ ڪھاڻي 30 سيپٽمبر جي واقعي جي پس منظر ۾ لکيل هڪ قومي ۽ رومانوي قسم جي پھرين ڪھاڻي آهي. جيڪا سچائي ۽ شعور جي آڱر پڪڙي بنا ڪنھن ٻيائيءَ يا گروپ بازيءَ جي حقيقت پسندي جي آڌار تي لکي وئي آهي. ان کان اڳ اِن يا اهڙن واقعن تي لکيل ليک يا ڪھاڻيون اهڙن انسان دشمن سوچن ۽ واقعن جي ساراهه ۾ لکيل آهن. پر مُنور سراج هڪ قومي شعور ۽ فڪر سان سلھاڙيل هئڻ جي ناتي جڏهن اِن سموري پس منظر جو سچائيءَ ۽ گھرائيءَ سان مشاهدو ۽ مطالعو ڪيو ته هُن ٻن هڪ ٻئي جي خون ۾ وهنجندڙ ماڻهن جي وچ واري خال ۾ پيار جي هڪ مضبوط پُل جوڙي هنن کي غير فطري راهه تان هٽائڻ لاءِ انسانيت، پيار، امن ۽ سچائيءَ جو هڪ خوبصورت ۽ بي مثال ثبوت ڏنو آهي.
(2002ع)