ڪالم ڪهاڻي ”وطن کان بي وطن !“
مسٽر يانگ لو 17 جولائي 1975ع جي رات 8 بجه سائيگون شهر کان ٻاهر پنهنجي خاندان سان گڏ لانچ ۾ ويٺو ۽ نامعلوم هنڌ ڏانهن جان بچائي ڀڄي نڪتو هو. هن جو پيءُ ۽ ماءُ ضعيف العمر هئا. هن پنهنجي اولاد کي الوداع چئي واپس پنهنجي شهر سائيگون ويا. مسٽريانگ لو پنهنجي ضعيف العمر والدين سان موڪلائڻ ويو. شايد هن جي پنهنجي ابي امان سان هي آخري ملاقات هئي، انڪري مسٽريانگ لو ابي امان سان ڀاڪر پائي جڏهن موڪلائڻ لڳو ته ان وقت پٿر دل انسان به روئي ڏنو. مري ويل انسان لاءِ انسان هڪ دفعو روئندو آهي ۽ پنهنجي ديس ، وطن کان جدا ٿي وڃڻ ، جيجل امڙ ۽ پياري پوڙهي والدين کان جيئري جدا ٿي وڃڻ واري اولاد لاءِ ابو امڙ تاحيات جيسين جيئرا هوندا آهن، روئندا آهن. مسٽريانگ لو کي پنهنجي ابي امڙ ڀاڪر ۾ جهلي واري واري سان هن جي پيشاني چمندا رهيا. هنن جي اکين مان لڙڪ جاري هئا. مسٽر يانگ لو جا والدين هڪ ڏينهن پنهنجي والدين جي موت تي رُنا هئا. اڄ هو پنهنجي لختِ جگر جي جدا ٿيڻ تي روئي رهيا هئا. مسٽر يانگ لو جي هڪ ڀاءُ اتر ويٽنام ۾ رهندو هو. هن جي ڪميونسٽن سان دوستي هئي. انڪري هن ڪميونسٽن جي رُڪنيت جو ڪارڊ ٺهرائي پاڻ کي بچائڻ ۾ ڪامياب ويو.
مسٽر يانگ لو جي مون سان ملاقات هڪ ويٽنامي دوست ڪرائي هئي. ڇو جو مان ويٽنام جي قومي ڏينهن جي تقريب ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ ويل هيس. ان بعد مسٽر يانگ لو کي مون فرمائش ڪئي ته مان توهان جي درد جو داستان لکڻ ٿو چاهيان. جنهن تي مسٽر يانگ لو ٻي ڏينهن پارٽي بلڊنگ ۾ مون کي دعوت ڏني. جڏهن ٻي ڏينهن 11 بجه پارٽي بلڊنگ پهتس ته ان وقت مسٽر يانگ لو منهنجو انتظار ڪري رهيو هو. مان هن کي پارٽي بلڊنگ جي گيٽ تي ڏسي حيران رهجي ويس. هن جا ٽيئي ٻار اسڪول ويا هئا ۽ هن جي زال سمنڊ ۾ ٻيڙي جو سفر ڪندي بک ۽ گولين جي لڳڻ جي ڪري فوت ٿي وئي هئي. هوءَ فلپائن ملڪ جي ڀرسان مري وئي هئي. مسٽر يانگ لو کان ڪيل سوال ۽ ان جا جواب هڪ نه وسرندڙ داستان آهي.
ڪميونسٽ ڪافي وقت کان ويٽنام سان ڪمبوڊيا ۽ لائوس کي هڙپ ڪرڻ جي ڪوشش ۾ مصروف هئا. اهڙي طرح هنن جون نگاهون ڪوريا تي به هيون. ان کان علاوه هنن جون ڏکڻ ايشيا رياستن تي به نظرون هيون . ان سلسلي ۾ انڊونيشيا ۾ ڪميونسٽن جي جدوجهد کي سامهون رکندي جڏهن صدر سوئيگارنو کي تابع ڪري ملڪ کي ڪنٽرول ۾ وٺڻ جي ڪوشش ڪئي هئي، مگر هتان جي فوجي جرنيل جي حڪمت عملي سان معاملو ٽري ويو. روسين جون ڪوششون هيون ته ويٽنام ۾ چيني حڪومت جو اثر رسوخ نه هجي. چين جي انقلاب ڪري روسين کي خطرو ٿي ويو هيو ته هي ننڍا ننڍا ملڪ چين جا ساٿاري بڻجي ويندا. ان جو سبب هي هيو ته ويٽنام ،ڪمبوڊيا، لائوس، ڪوريا، روس کان وڌيڪ چيني معاشري جي ويجهو آهن. رسم و رواج ، رهڻي ڪهڻي به چيني خطي سان ملي ٿي. روسي يورپين سواءِ مسلمان رياستن کان جن جو رهڻ ڪرڻ جو طريقو پنهنجو آهي. مان ڪجهه عرصو پهريان روس ويو هوس ۽ ڪاروبار جي سلسلي ۾ اڪثر ڪري ڪيترن ملڪن جو دورو ڪندو رهيو آهيان. مون کي ڪميونسٽ ملڪن کان نفرت هئي. انڪري دراصل مان جيڪو به اتي ماحول ، حالات ڏٺا اهي ڪافي خوف ڏياريندڙ، ظالمانه، نفرت ڏياريندڙ معاشري جي تصوير آهن. جتي حيوانن جو دور آهي. مان 1953 ۾ ڪميونسٽن جي خلاف باقاعده جدوجهد تحريڪ شروع ڪئي. ڏکڻ ويٽنام تي گهڻو اڳ فرانس جي به حڪمراني هئي ۽ مان فرانس جي حڪومت سان تعاون ڪيو، انڪري ته ان حڪومت جي هئڻ ڪري غلام ته ضرور هئا سي پر انهن جي غلامي ڪميونسٽن جي آزادي کان بهتر چڱي هئي. مگر روسي حڪومت رشوت، لالچ ڏئي ڪري ويٽنام جي گهڻن ماڻهن کي مير جعفر مير “صادق” بڻائي ڇڏيو ۽ فرانسيسي حڪومت خلاف تحريڪ شروع ڪرائي پر 1954 ۾ فرانسيسي حڪومت ويٽنام کي ٻن حصن ۾ ورهايو. هڪ حصو جهموريت جو علمبردار سڏايو ۽ ٻي حصي کي ۾ ڪميونسٽن جي حامين، ساٿارين پنهنجا اثر قائم ڪيا. روسين ڪميونسٽن گوريلا جنگ لاءِ تيار ڪيو. اهي ماڻهو روسي حڪومت جا پگهاردار ملازم ٿي ويا جو غير ڪميونسٽن ماڻهن کي بيگناهه چوندي چوندي قتل ڪندا هئا ۽ ماڻهن کي ماري لاش روڊن تي اڇلائيندا هئا ته جيئن ڪير به ڪميونسٽن جي مخالف جي جرئت به نه ڪري. آمريڪي حڪومت کي اسان امداد جي مدد جي اپيل ڪئي سين، پڪاريوسين پر ڪو به کڙ تيل نه نڪتو.ديس جو عوام ٻن سُپر طاقتن جي اشاري تي قتل ِعام ٿيندو رهيو.
سوال: توهان جي خيال ۾ فرانسيسي حڪومت ۽ موجوده ڪميونسٽ حڪومت ۾ ڇا فرق آهي؟
جواب: فرانسيسي حڪومت اسان جي علائقي تي حڪومت ڪئي. اسان هنن جي مخالفت ڪئي سين. اسان جيلن ۾ رهياسين. مگر انهن اسان سان ايترو ظلم نه ڪيو، کاڌي پيتي جون شيون ٿوري مقدار ۾ به ضرور ملنديو ن هيون. اسان پيٽ جو دوزخ جيل ۾ ڀريندا هئاسين. اهي ماڻهو جمهوري اقتدار جا مالڪ هئا. اهي انسانيت جو احترام ڪندا هئا. صرف اسان اتي ڪنهن نوآبادي نظام کي برداشت ڪرڻ لاءِ تيار نه هئاسين مگر بدقسمتي ته اسان اتي هڪ نئي نوآبادي سامراج وري قبضو ڪيو. اڄ اتي ظلم ستم هلي رهيو آهي. ويٽنام ۾ اڄ نالي جي حڪمراني جنتا عياشي ڪري رهي آهي يا روسي حڪومت جا اعلى عهديدار راڄ ڪري رهيا آهن. اڄ ويٽنام روسين جي لاءِ سياست جو اڏو بڻجي چڪو آهي. جتي روسين جو هرشيءَ تي قبضو آهي. اهي دولت کان عورت تائين هر شيءَ جو مطالبو ڪري سگهن ٿا ۽ ڪنهن جي جرئت ناهي جو انهن جي سامهون ڏاڍيان ڳالهائي. ڪميونسٽ ٻڏڻ ۾ ته سُٺو آهي مگر عملي طرح انهن ماڻهن جو نظريو ۽ اخلاق جي باري ۾ گهڻو واقف ناهن. ۽ جن جو ڪم قتل و غارت آهي. اهائي ڳالهه آهي ته روسي جتي به وڃن ٿا اتان واپس اچڻ جو نالو نٿا وٺن ان ڪري ته نه انهن کي پنهنجي ماڻهن جي موت جو غرض آهي ۽ نه هو ٻين جي قتل غارت تي گهٻرائن ٿا.
سوال: توهان جي والدين جو حشر ڇا ٿيو؟
جواب: منهنجا ماءُ پيءُ ايترا مشهور نه هئا مگر مون کي سائيگون ۾ سڀ ماڻهو سڃاڻندا هئا. جڏهن فلپائن پهتس ته مون ڀاءُ ڏي ڪيمپ مان خط لکيو جنهن مون کي جواب ۾ اطلاع ڪيو ته منهنجو 80 سالن جو پيءُ ۽ پوڙهي ماءُ کي ڪميونسٽن ظالمن وڏا عذاب ڏئي مارائي ڇڏيو. هنن ضعيف العمر منهنجي والدين کي بيدردي سان مارايو ويو . منهنجو ڀاءُ ان واقعي کان پوءِ به ڪميونسٽن سان رهيو. ڄڻ هن جو ضمير مري چڪو هو. ان بعد سال اڳ منهنجي وڏي ڀاءُ کي به ان ڪميونسٽن معاف نه ڪيو هن کي به قتل ڪيو ويو. منهنجي وڏي ڀاءُ کي انڪري قتل ڪيو ويو جو هنن کي خبر پئجي وئي ته هي مسٽر يانگ لو جو ڀاءُ آهي. انڪري هن کي به گوليون هڻي ماريو ويو ان بعد منهنجي ويجهن عزيزن، مائٽن، دوستن کي به خاندانن سميت ڳولهي ڳولهي ماريندا رهيا. ويٽنام ۾ مقامي حڪومت آهي. ائين افغانستان جي به مقامي حڪومت آهي. انهن کي به روپيا ڏين ٿا جڏهن هو مقصد ۾ ڪامياب ٿين ٿا ته روسي ڪو ٻيو ليڊر تيار ڪن ٿا ۽ ان کي هر وقت خوف ڏيارين ٿا. انڪري اتان جو عوام قيدي بڻجي غلام بڻجي ٿا رهن. روسين جي مخالفن جو اتي رهڻ به مشڪل آه سواءِ موت جي . روس ڪميونسٽ جا سڄي دنيا ۾ حڪمران رهن ٿا ۽ روس انهن سڀني جو سربراهه آهي. پنهنجي وطن سان هر ڪنهن کي پيار آهي، هر ڪنهن جي محبت هوندي آهي. مون کي هتي هر سهولت آهي. هتي منهنجو ڪاروبار آهي. مون کي جيڪو پنهنجي وطن ديس جي ڌرتي تي سڪون ملندو هيو اهو هتي نه ٿو ملي سگهي. مون کي آمريڪي دوست به چيو هيو ته مان آمريڪا وڃي اتي رهان ۽ اتي هميشه لاءِ رهان.
سوال: توهان وطن کان ڪهڙي طريقي ڀڄي نڪتا ، تفصيل ٻڌايو؟
جواب: مان ٽن ٻارن ۽ زال سميت لڪل هوس مون کي عزيز مائٽ اطلاع ڏيندا هئا. جڏهن آمريڪا جا فوجي جٿا روانا ٿي ويا ان ڏينهن ئي ڪميونسٽن اسان جي شهر تي قبضو ڪري ورتو. اسان جي شهر کي لٽيو ويو ، ڦريو ويو ۽ ڪميونسٽ نعره هڻندا اڳتي وڌيا. اسان جي شهر جي هڪ ليڊر کي ان جي گهر ۾ ئي گولين جي بک بڻايو ويو ۽ ان جي نوجوان ڌي کي روسي فوجي وارن کان جهلي گهليندا ، ٽنگو ٽالي ڪندا وٺي وڃي رهيا هئا. هوءَ خوف وچان رڙيون ڪندي رهي ليڪن هنن ظالمن کي رحم نه آيو. ان وقت مان جلدي جلدي ڀڄي پنهنجي ملڪ ۽ شهر جي سامونڊي ڪناري تي پهتس، جتي ٿوري دير ۾ منهنجا پوڙها ماءُ پيءُ مون کي منهنجي خاندان کي الوداع چوڻ سمنڊ جي ڪناري آيا. منهنجي والده منهنجي جدائي جي ڏک ۾ ايترو لاچار ۽ اداس هئي جو جڏهن مان هن کان موڪلايو ته ان وقت هو صرف روئيندي رهي ۽ هڪ لفظ به ڳالهائي نه سگهي. هن جي اکين ۾ ڳوڙها ۽ ڳلي مان هڏڪيون اچي رهيو هيون. جيڪي منهنجي دل کي تڙپائي رهيو ن هيون، ۽ ان وقت منهنجي اکين مان لڙڪ وهي هليا. ڪاش مون وٽ وڏو ٻيڙو هجي ها جنهن ۾ گهر جا سڀ ڀاتي سڄو خاندان ويهي سلامتي سان نڪري وڃون ها پر وقت ٿورو هيو ۽ لانچ ننڍي هئي جنهن ۾ صرف پنج ماڻهو ويهي ئي سگهيا. منهنجو والد بزرگ ڳلي سان لاتو ۽ سڏڪا ڏيڻ لڳو ان وقت عجيب منظر هيو. جڏهن اسان سمنڊ جي ڪناري بيٺل لانچ ۾ سوار ٿياسين. منهنجي زال تي ٻار ۽ مان سڀ سڏڪن ۾ پئجي وياسين. ڪناري تي بيٺل ابو امڙ الوداع چوڻ لڳا. شل خداتعالى ڪنهن انسان کي وطن کان بي وطن نه ڪري.
پنهنجي ابن ڏاڏن جو ديس ڌرتي ماتا کي ڇڏي هميشه جدا ٿي وڃڻ هڪ قيامت جو منظر هو. اڃان ٿورو وقت موڪلائڻ ۾ گذريو ته گولين جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو اهو ٻڌي هڪدم پنهنجي جيجل ماءُ ۽ پوڙهي بابا سائين کي ڇڏي زال ۽ ٽن ٻارن سميت لانچ ۾ ويهي هلڻ جي تياري ڪئي. لانچ ڪناري کي ڇڏي هلڻ لڳي. ان وقت منهنجو پاليل ڪتو منهنجي بابي سائين ۽ جيجل امان سان گڏ بيٺو هو. جڏهن باءِ باءِ ڪري اسان هلڻ لڳاسين ته ڪناري تي بيٺل ڪتو به روئڻ لڳو هو پنهنجي زبان سان منهن آسمان طرف ڪري رڙيون روڄ راڙو ڪرڻ لڳو. ۽ مون ڏٺو ته ڪتي جي اکين مان به ڳوڙها وهي هليا ۽ اسان لانچ اڳتي وڌي سو فوٽ جي فاصلي تي پهتي ته ان وقت ڪتي به سمنڊ ۾ ٽپو ڏنو ۽ اسان جي لانچ طرف ترڻ لڳو. افسوس جو اسان جي لانچ ۾ ڪافي سامان هو ۽ وزن هيو ان ڪري اسان ڪتي کي به نه کڻي سگهياسين. ۽ اسان جي لانچ تيزي سان هلندي رهي جڏهن منهنجو ذهن ان پاليل وفادار ڪتي تي آيو ته مون کي ايترو افسوس ۽ ڏک ٿيو ته ڪتو به گهٽ ۾ گهٽ پنهنجي مالڪ لاءِ پيار رکي ٿو ۽ ڪتو پنهنجي جان ڏيڻ لاءِ به تيار آهي پر هي ڪميونسٽ ڪتن کان به بدتر آهن. نوجوان بيگناهه ڇوڪرين جون عزتون لٽن ٿا. غريبن کي بيگناهه مارن ٿا. هي ظالم انسان دهشت گرد خدا ڄاڻي ڪيسيتائين انسانيت جا دشمن رهندا. اسان جو سفر جاري رهيو اسان سمنڊ اندر ڏينهن جي وقت مڇي پڪڙي لانچ اندر پچائي کائيندا هئاسين ڇو جو اسان رڌ پچاءُ جو سامان لانچ ۾ گڏ کنيو هيو. هاڻي اسان وٽان تيل به ختم ٿي ويو مهينو سڄو سمنڊ ۾ رهياسين اسان جي جسماني صحت خراب ٿيڻ لڳي ۽ مٿان سمنڊ ۾ تيز هوائن حملو ڪرڻ شروع ڪيو. منهنجي زال ڪافي گهڻو بيمار ٿيڻ لڳي. هن کي اهو فڪر هيو ته تيل ختم ٿي ويو اسان جي لانچ هاڻي سمنڊ جي بي رحم ڇولين جي حوالي آهي.
جڏهن ڪا بي رحم خوني ڇولي آئي ته اسان جو سڄو خاندان هڪ سيڪنڊ ۾ ختم ٿي ويندو ۽ لانچ غرق ٿي ويندي. ٻيو ته منهنجي گهرواري جا ماءُ پيءُ ، ڀاءُ ڀيڻ مطلب ته سڄو خاندان ڪميونسٽن گوليون هڻي ختم ڪري ڇڏيو هيو. پنهنجي خاندان مان صرف هوءَ اڪيلي زنده هئي. هن کي ڏک ۽ غم کائي رهيو هو. هوءَ ڪڏهن ڪڏهن پار ڪڍي پنهنجن ڀاتين جا نالا وٺي روئيندي رهي پر مان هن کي آٿت ڏيڻ لڳس ۽ صبر ڪرڻ جو سبق ڏيندو رهيس ۽ گهر واري کي چوندو رهيس ته هوءَ الله تعالى کان دعا گهري ته اسان خير سلامتي سان ڪنهن منزل تي رسون. اسان پرديسي وطن کان بي وطن ٿي نڪتا هئاسين. چوندا آهن جتي باهه ٻري اها جاءِ سڙي. اسان دردن جا دکايل سورن جا ستايل پنهنجي پيارن کان وڇڙي دلين ۾ درد فراق جا صدما کڻي نڪتا هئاسين. پر ان جي باوجود جڏهن مان روئيندو هوس يا گهٻرائيندو هوس ته زال آٿت ڏيندي هئي جڏهن گهر واري گهٻرائيندي روئيندي هئي ته ان کي مان آٿت ڏيندو هو . هڪٻئي کي سهارو ڏيندا رهياسين ۽ همت نه هاري سين. هاڻي اهڙو وقت به آيو جو رڌ پچاءُ جو سامان به ختم ٿي ويو. مان ڪچي مڇي پڪڙي گهرواري ۽ ٻارن کي کارائڻ لڳس. اسان انسانن جي وستي کان پري سمنڊ جي رحم و ڪرم تي هئاسين. اسان کي موت سان مقابلو ڪرڻو هيو. منهنجي ننڍڙي نينگري همت هاري ويٺي ان کي به پنهنجا عزيز مٽ مائٽ گهر گهاٽ ۽ ننڍڙيون معصوم سهيليون ياد اچڻ لڳيون هيون.
اها معصوم نينگري منهنجي گوڏن تي ليٽيل هئي ۽ مان هن کي مٿي تي هٿ گهمائي رهيو هوس هوءَ چوڻ لڳي “بابا اسان پنهنجي ديس ڌرتي ماتا تي مرون هان، پنهنجي وطن تي مرون ها ته ڪيترو نه سٺو هو. گهٽ ۾ گهٽ عزيز، مٽ مائٽ، سهيليون اسان جو جنازو ته پنهنجي هٿن سان کڻن هان ۽ دفن ڪن ها. بابا سمنڊ جو موت تمام مون کي خوفناڪ ٿو لڳي.“
اهو ڏسي مان پنهنجي معصوم ڌي کي جواب ڏنو ”پٽ هو ظالم آهن هڪ مهل نٿا مارين پر عذاب ڏئي مارين ٿا. انڪري ڌي اسان ڪنهن آزاد سر زمين تي مرنداسين همت نه هاريو اهو سمنڊ ۾ 35 ڏينهن هيو. ٿوري دير کان پوءِ ڪميونسٽن فوجين جي هڪ لانچ اسان ڏي ايندڙ نظر آئي. هنن ظالمن کان پري کان فائرنگ کولي ڏني. اسان سڀ لانچ اندر نوڙي جهڪي وياسين ان هوندي به فائرنگ تيز هئي. هڪ گولي منهنجي زال جي مٿي ۾ لڳي اڃان ظالم اسان ڏي ويجهو اچي گهيرو وڪري هڪ هڪ ڪري قتل ڪن ها ۽ سامان به ڦري وڃن ها پر قسمت سان الله تعالي اسان جي فرياد ٻڌي ٿوري دير ۾ انڊونيشيا جو بحري جهاز سامهون اچي رهيو هيو. ان کي اسان جي ويجهو ايندي ڏسي ظالمن ڪميونسٽ فوجين پنهنجي لانچ جو رخ هڪدم واپس ٻي پاسي ڦيرايو ۽ تيز رفتار ڪري ڀڄي ويا. اسان جي جسم ۾ ڪجهه ساهه پيو عين ان وقت انڊونيشيا جو بحري جهاز اسان جي ويجهو آيو. هنن اسان جي حال کي ڏسي هڪدم پنهنجي وڏي بحري جهاز ۾ پناهه ڏني. منهنجي زال ڪافي زخمي حالت ۾ هئي ڇو جو گولي دماغ مان آرپار ٿي وئي هئي. ان ڪري رت به ڪافي وهي چڪو هو. هوءَ چند منٽن جي مهمان هئي. منهنجا معصوم ٽئي ٻار پنهنجي ماءُ کي ڀاڪر ۾ جهلي روئي رهيا هئا. ان وقت زال مون کي پنهنجي معصوم ننڍڙن ٻارن جي پارت ڪرڻ لڳي منهنجي معصوم ٻارڙن کي اڪيلو نه ڇڏجان انهن جو هر طرح جو خيال رکجانءِ. هاڻي مان توهان کان جدا ٿي اهڙي سفر ٿي وڃي رهي آهيان. جتان ڪوبه انسان اڄ تائين واپس ڪونه آيو آهي.
ايتري ۾ انڊونيشيا جي بحري جهاز ملڪ فلپائن جي بندرگاهه تي اسان کي لاٿو. مان پنهنجي زال کي ڀاڪر ۾ جهلي بحري جهاز کان هيٺ لاٿو ٻار به گڏ لهي آيا. اسان بندرگاهه ڇڏي ڪچي طرف ڪجهه وڻن جي ڇانو طرف مان زال کي جهلي کڻي هليس. انسان جي آبادي سامهون نظر اچي رهي هئي مون کي زال چيو ته هيٺ لاهه مان هن کي هيٺ لاٿو. هوءَ زمين تي سڌي ٿي ليٽي پئي ۽ ننڍن معصوم ٻارن کي اشارو ڏئي هڪ ئي وقت ٽنهي معصوم ٻارن کي پنهنجن ٻانهن ۾ ورائي چميون ڏنيون ۽ هنن جي مٿي جي وارن تي شفقت جا هٿ ڦيرايا ان وقت معصوم ٻار سڏڪا ڏيندي روئيندا رهيا ان وقت مان ٿورو دل جهلي زال کي چيو : ”تون گهٻراءِ نه ، شهر سامهون آهي، ڪنهن اسپتال ۾ ڏيکارينداسين مگر منهنجي زال چيو يانگ اسپتال ڪونه پهچي سگهنداسين هاڻي منهنجي موڪلاڻي آهي. مون کي هاڻي ڏک ڪونه ٿيندو ته پنهنجي ئي وطن پنهنجي ئي ڌرتي تي غلامن جي زندگي گذارڻ کان بهتر آهي ته ڪنهن آزاد ملڪ ۾ مرجي. هاڻي اسان آزاد آهيون. اهو ٻڌي مون آخري پساهه کڻندڙ زال کي چيو: پياري اسان آزاد اڃان نه ٿيا آهيون. اڃان اسان غلام سرزمين تي آهيون. جتي مارڪوس جي حڪومت آهي. ايتري ۾ منهنجي زال هميشه لاءِ موڪلائي وئي. ان بعد مان چيو : اي پياري! اڃان ڪجهه انتظار ته ڪرين ها پر وڃڻ وارا ڪٿي ٿا انتظار ڪن. مان ٿوري پنڌ زال ج لاش کڻي هلندو رهيس پويان معصوم ٻار روئندا سڏڪندا رهيا. ويجهو واري جي دڙي ڀرسان هٿن سان زمين کوٽي پنهنجي زال کي ساڳين ڪپڙن ۾ دفن ڪيو. مٿان واري سان پوري ڇڏيو . قبر مڪمل ڪري روئندا قبر کان موڪلائي معصوم ٻار وٺي اڳتي هليس هاڻي ان وقت مون کي والدين مٽن مائٽن ۽ وري زال جي تازي غم کوکلو ڪري ڇڏيو ڄڻ پاڻ کي زنده لاش سمجهڻ لڳس. ان کان پوءِ آمريڪا آيس ۽ ڪليفورنيا ۾ آباد ٿيس ۽ مون کي ڪنهن ٻي جدو جهد ڪرڻ جي همت نه رهي. پوءِ ڪينيڊا رهڻ جو پروگرام ٺاهيو هن وقت تائين ايتريون مصيبتون سهي نه ٿو سگهان مگر معصوم ٻارن جون ذميواريون آهن.
غمن، ڏکن قتل عام دهشتگردي منهنجي دل کي کوکلو ڪري ڇڏيو آهي. ۽ اسان کي ظالمن پنهنجي ئي ملڪ پنهنجي ئي ديس ۽ ڌرتي ماتا تي زنده رهڻ جو حق به نه ڏنو. سچ چوندا آهن ته جيڪو پنهنجي ڌرتي ماتا جي حفاظت نه ٿو ڪري ۽ ڌارين جي حوالي ٿو ڪري ته خود پنهنجي ڌرتي فرياد ڪندي آهي ۽ پوءِ خود ڌرتي ڌڻي وطن کان بي وطن ٿيو وڃي.