توتا (انور علي / ننگر چنا)
هُنَ منھنجيون ڪي ڏهن هزارن کان وڌيڪ شڪايتون ڪيون هونديون. منھنجو جيڪڏهن وَس هلي ها تہ هُنَ کي پراڻي درياءَ جي سڀ کان پراڻي ڪُنَ ۾ ڌڪو ڏئي اچان ها. هُو اڄڪلھہ ولايت منجهہ آهي ۽ انگريزن جي ٻارن کي انگريزي پڙهائيندو آهي. هُو جڏهن بہ لاهور ايندو آهي تہ مون سان ملڻ ضرور ايندو آهي. ائين جيئن ڄڻ تہ ڪڏهن ڪجهہ ٿيو ئي نہ هيو. سليم پاڻ تہ ولايت هليو ويو پر منھنجي پويان توتا ڇڏيون هليو ويو. توتن اهو طئہ ڪري ڇڏيو آهي تہ اُهي هنَ جِيوَن ۾ مون کي سُکَ سان جيئڻ ڏيندا ئي ڪونہ ۽ مون کي لڳندو آهي تہ منھنجي مُئٖي کان پوءِ اِهي منھنجي قبر تي آکيرا ٺاهي ويھندا.
مون کان اڳ مون واري فليٽ ۾ هڪڙو پارسي رهندو هو، جڏهن اِهو فليٽ مسواڙ تي وٺڻ لاءِ ڏسڻ ويو هئس تہ هُنَن پنھنجو ٽيڪ وُڊ جو فرنيچر منھنجي مٿي ۾ هڻڻ جي ڪوشش ڪئي هئي. اِها اُنھن ڏينھن جي ڳالھہ آهي جڏهن پاڪستان اڃا نئون نئون ٺھيو هو ۽ مان پنھنجيون سڀ کٽون مَنجيون لُڌياڻٖي ڇڏي آيو هيس. مان هرمز صاحب جو فرنيچر ضرور وٺان ها پر هُنَ جڏهن مون کي اهو ٻڌايو تہ فرنيچر سان گڏ هڪ توتو بہ مفت ۾ ملندُوَ تہ مان توتي جي اَٽڪل سمجهي ويس. اهو توتو ڏاڍو ڪُراڙو ۽ اکين کان ويٺل هو. هُرمز جنھن مھل کيس چوندو هو، ”اچ!“ تہ هُو آواز جي سِڌَ تي اچِي پنھنجي چُنھنبَ پڃري مان ٻاهر ڪڍي وٺندو هو. هُرمز هُنَ جي چُنھنبَ سان پيار جو اظھار ڪندو هو ۽ هُو موٽِي پنھنجي جاءِ تي وڃي ويھندو هو. انڌن حافظن وانگر هُنَ کي بہ پنھنجي پڃري جي جاگرافي چڱيءَ ريت ياد هئي. هُنَ جون اِهي ڳالھيون ڏسي شايد ڪو معمولي سمجهہ وارو ماڻھو دوکو کائي وڃي ها پر مان توتن جي پِتٖي کان واقف هيس، جهٽ سمجهي ويس تہ مون کي ڦاسائڻ جي ڪوشش ٿي رهي آهي. حافظ صاحب جي اٽڪل نہ هلي.
اصل ۾ انھيءَ کان ٿورو مُدو اڳ هڪ توتي مون کي ڏاڍو خوارُ خرابُ ڪيو هو ۽ اهو ڦَٽُ اڃا تازو هو. مان گاڏيءَ جي ڇت تي ويھي، لُڌياڻي کان پاڪستان اچي رهيو هئس. گاڏي هنڌ هنڌ بيھندي پئي آئي ۽ مون هر هنڌ لھي پنھنجي ماءُ کان پنھنجو بيمارُ پُٽُ وٺي، کيس تازي هوا ٿٖي کارائي. انھيءَ گاڏيءَ جي هڪ ٻئي دَٻي ۾ هڪ ٻُڍي مائيءَ وٽ هڪ توتو بہ هو. هڪ پڃري ۾ بند. جتي بہ گاڏي بيٺي پئي تہ مان پنھنجي بيمار پُٽَ کي سَڄَرَ هوا جهٽائڻ لاءِ لھي ٿي آيس، تڏهن اُنَ مائيءَ پنھنجو توتو مون کي ڏئي پَئي ڇڏيو ۽ چوڻ ٿي لڳي، ”پُٽَ! هِنَ بي زبان کي بہ هَوا کاراءِ.“ مان ٻُڍي مائيءَ جي عمر جو لحاظ ڪندي، هڪڙي ڪُلھي تي گهگهو ۽ هڪ هٿ ۾ توتي جو پڃرو کنيون، ريل جي پٽڙيءَ سان گڏوگڏ ڦرندو پَئٖي رهيس. توتو ائين پَرَ ڦڙڪائيندو ۽ ٽِيئُون ٽِيئُون ڪندو ٿَي رهيو، جيئن ڪو پھلوان مَلھہ ماري، ڪاميابيءَ جا نعرا هڻي رهيو هجي ۽ بلوچ سپاهي پنھنجين رائفلن جا ڪنداڪَ مون کي ڏيکاري چوڻ لڳندا هئا، ”او توتا صاحبَ! جي پنھنجي جِندُ جو خير گهرين تہ گاڏيءَ تي چڙهي پَئُہ.“ هاڻ توهان ئي ٻڌايو تہ ڪو توهان جو ۽ توهان جي سڀ کان وڏي ويٖريءَ جو نانءُ هڪ ئي ساهيءَ وٺي تہ توهان تي ڇا گذرندي!؟
اولاد ڏاڍي پياري وٿ آهي ۽ انھيءَ لاءِ ماڻھوءَ کي قسمين قسمين سمجهوتا ڪرڻا پوندا آهن. هڪ ڀيري گُهگُهو ڪٿان ٻہ توتا کڻي آيو. انھن توتن مون سان جيڪا ڪئي سا مان ئي ڄاڻان ٿو. انھن ٻنھين جي هڪ هڪ کنڀڙاٽي ڀڳل هئي. اُهي سڄو ڏينھن کليل گهمندا وتندا هئا ۽ رات جو گُهگُهو کين هڪ پڃري ۾ بند ڪري، مُندَ مطابق کين ڪمري اندر يا ٻاهر رکندو هو. اُهي ٽِيئُون ٽِيئُون ڪندا ۽ هِتِ هُتِ وِٺيون لاهيندا وتندا هئا. اُهي اندر ٻاهر ائين ڦرندا وتندا هئا ڄڻ تہ گهر جا مالڪ هجن ۽ جڏهن مان مزوريءَ تان موٽندو هئس، تڏهن اُهي منھنجي پيرن هيٺان اچڻ جا جتن ڪندا هئا. انھن ۾ شھادت جو جذبو چوٽان چوٽ ڀريل هو، سو بہ منھنجي پيرن هيٺ اچي شھيد ٿيڻ جو. منھنجو مَنُ چاهيندو هو تہ انھن کي پڪڙي آڳر منجهہ اُڇلايان پر وري مون کي پنھنجٖي گُهگُهوءَ جو خيال ايندو هو تہ اهو توتن کان سواءِ ڪيئن ڪندو؟ ٻئي توتا گهر جي ٻين ڀاتين سان ائين رَلي مِلي ويا هئا، ڄڻ تہ سَڀُ هڪ ئي ڪُٽنبَ جا ڀاتي هجن، رڳو راشن ڪارڊ ۾ انھن جا نالا وِڌل ڪونہ هئا. هاڻ ڪو ماڻھو گهر جي ڀاتين کي تہ گهران ڪڍي نہ ڇڏيندو نہ. ها، مان پاڻَ گهر جي هنن ڀاتين کان تنگ ٿي گهڻي مھل گهر کان ٻاهر گذاريندو هئس ۽ لڙِيءَ رات جو گهر موٽندو هئس.
هڪ رات مان دير سان گهر موٽيس ۽ گُهگُهو دَرُ کوليندي ئي ويچارو مُنھن ڪندي چوڻ لڳو، ”ڊيڊي! توتا گم ٿي ويا.“ منھنجيءَ دل چيو هِنَ مھل ئي وڃي دوڪان کولرايان ۽ پاڙي جي ڇوڪرن کي جاڳائي، مٺائي ورهايان، پر اولاد وري بہ اولاد آهي. مون ائين نہ ڪيو. ايترو سو آهي تہ منھنجي واتان نڪري ويو، ”پُٽَ! ٻلي کائي وئي هُوندَنِ.“ تنھن تي گُهگُوءَ ويتر کڻي ٻُوٿُ روئڻھارڪو ڪيو. ورندي ڏينھن گُهگُو اَسُرَ ويلي آيو ۽ چوڻ لڳو، ”ڊيڊي! هڪ توتو ملي ويو آهي، اُهو ڊرائنگ روم جي درَ جي پٺيان ويٺو هو.“ انھيءَ ڏينھن گُهگُهو بھانو بڻايون، گهر ئي ويٺو رهيو. هُو اسڪول نہ ويو ۽ منھنجي وڃڻ کان پوءِ ٻئي توتي کي ڳولڻ لڳو. هن ڌُڪو هڻڻ جي ڪوشش ڪئي تہ ٻيو توتو سامھون واري بالڪنيءَ مان هيٺ ويندڙ پائيپ ۾ ڪرِي پيو هوندو.
هُنَ جو ڌُڪو صحيح نڪتو. هُنَ جڏهن هڪ ننڍڙو ڀتر پائيپ ۾ اڇلايو تہ اُتان توتي ٽِيئُون ٽِيئُون ڪري ورندي ڏنس. اهو لوھہ جو پائيپ ڀت سان گڏوگڏ ڪي ويھہ فُٽَ هيٺ وڃي دوڪان جي ٿڙي لڳ کلندو آهي ۽ اُتان ايل (L) جي شڪل ۾ اڳتي وڌي نالي ۾ وڃي ڪرندو آهي. توتو ان جي ايل واري ڪنڊ ۾ وڃي ڦاٿو ۽ اُتي ئي ويٺو هو. دِڪو ڀڃڻ لاءِ گُهگُوءَ مزور گهرايا هئا. مَزورن کي ڏسي دوڪاندار گڏ ٿي ويا. پوءِ وري واٽ ويندڙ بہ مڙي مُٺِ ٿيا. توتي وڏو ڪَٺُ گهرائي ورتو ۽ انھيءَ ڪَٺَ جا ماڻھو ٻن ٽولن ۾ ورهائجي ويا. اڌ ماڻھو گگُهگُوءَ جي پاسي ٿي ويا ۽ اڌ دوڪاندارن جي پاسي. دوڪاندارن جي اَڙِي هِنَ ڳالھہ تي هئي تہ اهو دِڪو اسان جو دَڳُ آهي هڪٻئي ڏي اچڻ وڃڻ جو ۽ اُهي هڪ توتي جي ڪري اِهو دِڪو ڀڃڻ نہ ڏيندا. گُهگُهوءَ جي ڀَرِ وٺڻ وارن جو چوڻ هو تہ گهڙي ٻن گهڙين جي تڪليف سان ڪھڙو فرق ٿو پوي، ننڍڙو اهو بہ تہ چوي ٿو تہ هُو اهو دِڪو وري ٺھرائي ڏيندو. هاڻ جالا پھلوان جي ڌُرِ وارا بہ ميڙ سان اچي رَليا. هُنَن سوچيو تہ هِنَ جهيڙي مان شايد ڪا اُپت بہ ٿي وڃڻ جي صورت نڪري اچي. اهو تہ سٺو ٿيو جو ٿاڻو پري هو نہ تہ پوليس وارا امن امان ۾ خلل پوڻ جو قلم کڻي پھچي وڃن ها. مزورن وچ ۾ پئي ڇَڏِ ڇَڏاءُ ڪرائي ورتو. هُنَن گُهگُوءَ کي سمجهايو تہ دِڪو ڀڃڻ سان توتو بہ مري ويندو. هاڻ گُهگُهو ٻيون اٽڪلون سوچڻ لڳو. هُنَ منھنجي مڇي پڪڙڻ واري ڪانٽي سان پٿر ٻڌي پائيپ ۾ لاٿو. پٿر جڏهن وڃي توتي کي لڳو تہ توتو ٽِيئُون ٽِيئُون ڪري ڏورِيءَ سان چنبڙي پيو. هُنَ هاڻ ڏوريءَ کي پائيپ جي سِڌَ ۾ رکي هوري هوري ڇڪڻ شروع ڪيو ۽ ڪلما پڙهندي پڙهندي نيٺ توتي کي ٻاهر ڪڍي ورتو. هُنَ جُون کنڀڙاٽيون رت ۾ ڳاڙهيون ٿي ويون هيون، هُو ٻاهر نڪرندي ئي ڪرِي پيو ۽ بيھوش ٿي ويو. هاڻ گُهگُوءَ، ماءُ کي تڪڙ ۾ چانھہ ٺاهڻ جو چيو ۽ منھنجي الماڙيءَ مان برانڊي ڳولھڻ لڳي ويو. هُنَ چرياڻ کي اها چڱيءَ ريت خبر آهي تہ مان ۽ منھنجو پاڙي وارو هڪٻئي جي الماڙين ۾ پيئڻ واري ڪابہ شئي تيسيتائين نہ ڇڏيندا آهيون، جيسيتائين ٻُوساٽِجي نہ وڃي. اُنَ رات مان وري دير سان گهر موٽيس، وري گُهگُوءَ ئي دَرُ کوليو ۽ منھنجي پُڇڻ کان سواءِ ئي چوڻ لڳو، ”ڊيڊي! ٻيو توتو بہ ملي ويو آ!“ مون کي ڪاوڙ تہ ڏاڍي آئي، پر ائين ئي هُنَ جي دل رکڻ خاطر چيومانسِ، ”ڪٿان؟“ ۽ هُنَ توتي، پائيپ ۽ دِڪي واري سموري ڳالھہ ڪري ٻڌائي. مون کي تَنھن ويلَ اها پَڪَ ٿي وئي تہ گُهگُو وڏو ٿي هڪ ناميارو لکاري بڻجندو ۽ پنھنجين ڳوڙهن ڀَريُن اکين سان سڄي دنيا جي سڀني نالي وارن لکارين کان وڏو لکاري مڃيو ويندو ۽ پنھنجي پيءُ ماءُ جو نالو ڪڍندو. مان اهو انھيءَ ڪري ٿو چوان جو منھنجي ۽ توتن جي وچ ۾ ورهن پراڻي ويرَ هُوندي بہ منھنجيون اکيون ڀرجي آيون. گُهگُهوءَ، توتي جي مٿان ڪمبل وجهي، هُنَ کي هيٽر جي ڀَرِ ۾ رکيو هو. مان ڪمبل لاهڻ لاءِ اڳتي وڌيس تہ هُنَ منھنجو هٿ پڪڙي ورتو ۽ چوڻ لڳو، ”نہ، ڊيڊي! نہ... هاڻي چانھہ پي سُتو آهي. فجر جو ڏِسجوسِ.“ منھنجيون اکيون وري سُڪي ويون. گُهگُهوءَ بابت منھنجي دُڙڪي هلندڙ سوچَ هڪدم بيھي وئي ۽ اهو اَٺَ فُٽو لکاري مون کي هڪ گراٺِ ڄامڙو ڀاسڻ لڳو. گُهگُهوءَ جھڙوڪِريل ماڻھو ڪڏهن بہ لکاري يا فنڪار نٿو بڻجي سگهي.
انھيءَ کان پوءِ توتا وري اندر ٻاهر وِٺيُون لاهيندا ۽ ٽِيئُون ٽِيئُون ڪندا رهيا ۽ وري منھنجن پيرن هيٺان اچي شھيد ٿيڻ جا جتن ڪندا رهيا. هڪ ڏينھن رَحمي جي هٿان کٽ ڪري پئي. ان جو هڪ پائو سِڌو وڃي هڪ توتي جي پُٺيءَ تي لڳو ۽ هُو اُتي ئي شھيد ٿي ويو. ٻئي ڏينھن ٻئي توتي سامھون بالڪنيءَ مان ٽپو ڏئي خودڪُشي ڪري ڇڏي يا وري اهو بہ ٿي سگهي ٿو تہ هُو پنھنجي ساٿيءَ جي ساھہ ڏيڻ کان پوءِ بَن واس وَٺڻ گهرندو هجي ۽ هُنَ بالڪنيءَ تان اُڏارَ تہ ڀَرِي پر هُو هڪ ڳالھہ صفا وساري ويٺو هو تہ سندس هڪڙي کنڀڙاٽي ڀَڳل آهي ۽ هُو وڃي سڙڪ جي وچ تي ڪِريو. هوڏانھن لاهور اومني بس وارن هڪڙي ٽئين نمبر واري بس شروع ڪئي هئي، جنھن جي ٽائمنگ هُنَن ائين رکي هئي تہ اها سڀني اسٽاپن تي بيھندي، سواريون لاهيندي، سائيڪل سوارن، ريڙهي ۽ رڪشا وارن کان بچندي، عين اِنھيءَ گهڙيءَ نڪلسن روڊ جي انھيءَ جاءِ تي پھچي، جتي اڌ سيڪنڊ اڳ توتو ڪريو هجي. اُهو توتو اَڌُ تہ بس جي اڳئين ٽائر سان گڏ هليو ويو، باقي اَڌَ جي اَڌَ کي گُهگُهو سڙڪ تان کُرڙي لاهي آيو ۽ هُنَ جي قبر آڳر ۾ اڳئين توتي جي قبر سان گڏ کوٽيائين.
ٽاڻو لنگهندو رهيو ۽ مان توتن کي وساري ويٺو هئس. ڪڏهن ڪڏهن مان اهو بہ سمجهڻ لڳس تہ توتن مون کي وساري ڇڏيو آهي، پر هڪ ڏينھن مان سنانَ جاءِ ۾ وهنجڻ کان اڳ اُوچي اُوچي آواز ۾ ڳائي، بي خبر سسئيءَ کي جاڳائڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هئس جو وري اُهو ئي ٽِيئُون ٽِيئُون جو آواز ڪَنن تي پيم. مون کي ڪنبڻي وٺي وئي. وهنجڻ بنان ئي ٻاهر نڪري آيم. نُوران کي ٽُوال سان گڏ هڪ توتو پڪڙيل هئو ۽ ننڍڙي مانُو کيس چئي رهي هئي، ”ڇَڏِينسِ...ڇَڏِينسِ.“ پر نُوران وڏي ڌيان سان توتي جي چُنھنبَ ۽ ڳانيءَ ڏي ڏسندي رهي. جڏهن مون توتي کان بہ وَڌِ آواز ۾ نوران کي ”ٽِيئُون ٽِيئُون“ ڪئي، تڏهن نُوران پنھنجي نوڪري کسجڻ کان ڊڄندي توتي کي ڇڏي ڏنو، پر هُنَ کي وڃڻو وري ڪاڏي هو! هُنَ وڏي ڏکيائيءَ سان منھنجو گهر ڳولي لڌو هو. هُو اُڏامي گهوني جي ڪمري ۾ ويو ۽ وَڃي سندس کَٽَ جي سيرانديءَ ويٺو. مون سوچيو تہ هي توتو مون کي بيمار ٿو لڳي ۽ هِنَ جي مرڻ جي پِٽَ اسان کي ئي لڳندي. هِنَ کي پڪڙي ٻاهر اُڏاري ڇڏجي. گهونو پنھنجا ڪرڪيٽ وارا دستانا پائي، سيٽيون وڄائيندو، هن کي پڪڙڻ لاءِ اڳتي وڌيو، پر توتو هُنَ کان وڌ پڙهيو لکيو هو. هُنَ سِيٽين جو جواب سِيٽين سان ڏنو ۽ ٽي سيڪنڊ ترسي ٻہ ڀيرا پنھنجو نالو بہ ڏسيائين، ”ميان مٺو.“ هاڻ نُوران وٺي رينگٽ شروع ڪيو تہ هي توتو ڳالھائي بہ ٿو، هِنَ کي پاڻ وٽ رکڻ کپي. توتي کي پائڻ جي لاءِ مانُو پنھنجو مالٽو کڻي آئي ۽ مانُوءَ جي ماءُ پنھنجي ديڳڙي ماني ڇڏي، توتي کي ڏسڻ هلي آئي. مون کي ائين لڳو تہ مان ڄڻ تہ پاڻِي پَٽَ واري ميدان جي وچ ۾ ڊَٿو پيو هجان ۽ بابر جا سپاهي منھنجي اوسي پاسي بيٺا کِلي رهيا هجن. جڏهن مون کي ڪجهہ سُرت آئي تہ پِڃري بابت ٿيندڙ ڳالھيون منھنجي ڪَنَنِ ۾ پيون. گهونو غائب ٿي ويو ۽ ان سان گڏ منھنجي گِڊي بہ. ڪجهہ ويرم کان پوءِ هُو ڪٻاڙَ مان هڪ پڃرو وٺي آيو ۽ مھيني جي ڇَوِيھين تاريخ منھنجي کيسي مان پنج رُپيا ڪڍائي ورتائين. منھنجو خيال آهي تہ هُنَ پنجن رُپين مان ٻہ رُپيا ضرور ٽُڪي ورتا هوندا. هاڻ هِنَ توتي کي منھنجي نيرن کان بہ اڳ چُورِي ملندي هئي ۽ هُو ننڍڙي ۽ مانُوءَ کي گڏ ويھاري ”ميان مِٺُو...“، ”چُورِي کائڻي آ.“ جھڙي بڪواس ڪندو آهي. مان ڀَرِ مان لنگهندو آهيانسِ تہ هُو کَنگهڻ ۽ سِيٽيون وڄائڻ لڳندو آهي. ڪو سليم کان پڇي تہ ڪنھن جي اولاد کي پاڻ سان ٻَڌي، هُنَ کي ائين تنگ ڪرڻُ ڪٿان جي شرافت آهي. ڪميڻائپ جي بہ ڪا حَدَ هُوندي آهي!!
(ماهوار پنجابي رسالي ’پنچم‘ جي ڪھاڻي نمبر مان ترجمو ڪيل)