مهاڳ : سنڌي ناٽڪ ،لاڙڪاڻو، برٽن ۽ ماهتاب
ان جو جواب هڪڙو اهو به آهي ،ته اسان وٽ جستجو ۽ شوق جي ڪمي آهي .اسان دقيانوسيت جي حد تائين روايت پسند آهيون.اسان جي ڪنهن عقل جي اڪابر لکي ڇڏيو ته سنڌي ڊرامي يا ناٽڪ جي شروعات1879يا1880 ۾ ٿي ،ته اسان ڪڏهن به اها تڪليف گوارا نه ڪئي ، ته ان جي ڇنڊڇاڻ ڪيون يا ڪي ٻيا حوالا به ڳوليون.
مان ڪڏهن ڪڏهن سوچيندو هيس،ته ڇا انگريزن جي اچڻ کان اڳ سنڌ ۾ ڪنهن به قسم جو با ضابطه ناٽڪ مروج نه هيو، جنهن کي مثال يا حوالي طور پيش ڪري سگھجي؟ ويھارو سال اڳ، رچرڊ ايف برٽن جوڪتاب ”Sindh Revisited“ پڙهڻ جو موقعو مليو،ته ڏاڍي حيرت ٿي،ته ان صاحب سنڌيءَ جي ان اصلوڪي ڊرامي يا ناٽڪ کي لاڙڪاڻي ۾ نه صرف ڏٺو ،بلڪه ان تي باقاعده تنقيد به ڪئي. ساڳئي وقت لاڙڪاڻي جي حسن ۽ فن ۾ يڪته فنڪارائن کي دل کولي داد به ڏنو.ان حوالي سان مان پنهنجو ترجمو پيش ڪرڻ بجاءِ ،سنڌ جي مشهور مترجم ۽ کاهوڙي شخصيت محترم عطا محمد ڀنڀري صاحب جي ڪيل ترجمي کي پيش ڪرڻ کي ترجيح ڏيان ٿو. جنهن مذڪوره ڪتاب کي ”سنڌ منهنجي نظر ۾ “ جي عنوان سان ترجمو ڪري پيش ڪيو آهي ۽ ان کي”سنڌيڪا اڪيڊمي “ 2012 ۾ ڇپايوبه آهي.اچو ته رچرڊ ايف برٽن جي خود ڪلاميه واري اسلوب ۾ ٿيل ،هيٺين قيامت خيز منظر نگاري کي نظر مان ڪڍئون:
”سائين،جان بل! مون کي پنهنجو واعدو ياد آهي ته اوهان کي لاڙڪاڻي جو ناچ ضرور ڏيکاريندس.اوهان کي اها به خوشخبري ٻڌايان ٿو ته اهڙو بندوبست پاڻ واري منشي هريچند ڪري ورتو آهي. هاڻي اها پنهنجي ڀينرن سان گڏ اچي رهي آهي.سندس هرهڪ ڀيڻ پنهنجي جدا ڪجائي ۾ سوار ٿيندي. اهڙي ريت نون اُٺن جو قافلو هوندو.اجھو ڄاڻ پهتيون.
ميان جان بل!اکيون راه ۾ اٽڪايون ويٺو آهي.اڃا ته اوهان ماهتاب کي ته ڏٺو ئي ڪونه آهي.پر جڏهن انهيءَ جي اکين جي ڪجل جون ڪهاڙيون هليون ته توهان پوئتي انگلنڊ ته ڪونه پهچي سگهندا. ماهتاب جي محفل چنڊ آهي، هي ماهتاب به چنڊ کان گھٽ ڪونه آهي.ڄڻ قدرت پنهنجي ڪاريگر هٿن سان چنڊ جي هڪ ٽڪري کي هٿوڙي ۽ ڇيڻيءَ سان گھڙي ٺاهي،ماهتاب جي شڪل ڏئي ڇڏي آهي. سندس جسم جو هرهڪ عضوو قدرتي سونهن ۽ سيبتائي جو بي مثال شاهڪار آهي. توهان کيس ڪهڙي به پاسي کان ڏسندا ته ان جي خوبصورت منهن جو وَجھُ بي انتها سهڻو من مهڻو لڳندو. ڪارا ۽ تلهڙ ڊگھا وار ڄڻ ڪنهن جوڳيءَ جي پنڊي مان ڪاريهر نانگن جيان نڪري سندس ڪلهن تي وکري ويا آهن. چمڙي به سفيد سنگ مرمرجھڙي اٿس.وات جھڙووينڊو.چپ گلاب جون پنکڙيون.نڪ آمي ڦار.پنبڻيون تاڻيل تلوارون. جاڙا ڀرون ،اکيون وڏيون۽ ڪاريون ۽ ننڊاکيون ڄڻ منجھن مڌ جا مٽ اوتيل آهن.ائين معلوم ٿي رهيو آهي ڄڻ قدرت انهن کي هاڻي تازو تيار ڪري هن جي جسم ۾ شامل ڪري ڇڏيو آهي.هن جو اڪيلي سر منهن به مڪمل حسن جو هڪ خوبصورت اظهار آهي. اها آهي ماهتاب لاڙڪاڻي جي ڊونا(Donna ).ڏسو ڪيڏي نه سنجيده آهي.سندس ماکيءَ لار جھڙي مٺڙي منهن تي ڏکن جا پاڇولا آهن.ڀلي ان ڏانهن بار بار نهاريو.ڀلي پيار ۽ نفرت وچان هن ڏانهن گھوريو.ڀلي کيس خوش ڪرڻ ۽ کلائڻ جا جتن ڪريو،پر سندس خوبصورت چپن تي مرڪڻ جي هلڪي جھلڪ به ڏسڻ ۾ ڪونه ايندي، ڏسڻ ۾ ائين ايندو ڄڻ ته اها هڪ زنده انسان بدران سنگمرمر جي بي جان مورتي آهي، جيڪا چوڏنهين جي چانڊوڪي ۾ گھمي ڦري رهي آهي.
سائين جان بل!ماهتاب جو منهن مختلف شين جو مجموعو آهي.ان کي اوهان سونهن جا بيشمار روپ چئي سگھو ٿا.اوهان اهي بيشمار قسم ڏسي ڳڻي ٿڪجي پوندا.اوهان جيڪڏهن ان جي جسم ڏانهن نظر ڪندا ته اتي اوهان کي گھڻ رنگيون انڊلٺيون ڏسڻ ۾ اينديون.سائين جان بل!مان سمجھان ٿو ته ڪا شئي اوهان جي نڙيءَ ۾ اٽڪي بيهي رهي آهي. اوهان ڪا شئي چوڻ چاهيو ٿا، پر ٻاڦ ٻاهر ڪڍي ڪونه ٿا سگھو. توهان شايد اهو چوڻ چاهيو ٿا، ته ماهتاب عاج جو سفيد منارو آهي.جنهن کي مٿان چوڏنهين جي چنڊ جو چورو ٻرڪيو ويو آهي. ڳچي به هرڻيءَ جهڙي سهڻي. مان اهي لفظ تشبيھ طور چيا آهن.پر اها ماهتاب جي حسن جي توهين آهي.ان کان سواءِ سونهن جي سڪايل اوهان جي نظر،سرڪندي ترڪندي وڃي ماهتاب جي ڪلهن وٽ ٽڪ ٻڌي بيهي وڃي ٿي.ان وقت توهان جي دل مان دانهن نڪري وڃي ٿي، ته ڇا ته سندس سِر جي سونهن آهي؟ ڇا ته سندس ڌڙ جو حسن آهي!؟..اوهان اتي جو اتي بيهي رهو،جان بل!ڪٿي اوهان جون نظرون محبت ڪرڻ جي صفا غلطي نه ڪري وجھن. هن ٽوليءَ جي ڊگھي چوليءَ پاتل ۽ نيٽ جي چهي جھڙي سنهڙي ڇوڪريءَ جي عشق ۾ دين ايمان گنوائي ويهندوء. هن کي ننڍڙو عورتاڻو خوبصورت ڪوٽ پاتل آهي. هاڻي اوهان جي ته مون تي اک به ڪانه ٿي ٻڏي. منهنجي چوڻ تي اوهان جو ڪن به ڪونه ٿو لڏي. توهان هن منظر ۾ صفا گم ٿي چڪا آهيو. آخر ته اوهان کي وطن ڏانهن به ورڻو آهي. مان ته اهو سوچي ڏڪي ويو آهيان،ته خوبصورتي جي نقطئه نظر کان هيءَ طرحدار ۽ شوخ ڇوڪري آهي. ٿڌي ساه کڻڻ کانسواءِ ڪجھ ڪري به نه ٿو سگھجي.اسان هاڻي ناچ شروع ڪرڻ لاءِ اشارو ڏينداسون. سڀ ڳائڻيون تنبوءَ جي پاسي سان وڇايل گلم تي ويهي رهن ٿيون.جن سان گڏ هڪ بين وارو،هڪ گٽاروارو ۽ ڌڪڙن وارو آهي،جيڪي پنهنجين مقرر جاين تي ويهي رهن ٿا. وڄائيندڙن آڏو ماهتاب ۽ سندس ڀينرون ويٺل آهن.جيڪي ڏاڍيون خوش نظر اچي رهيون آهن.پر ماهتاب جي منهن تي ڪنهن به قسم جي خوشي نظر ڪونه ٿي اچي.ان جو سارو جسم سون سان جھنجھيل آهي.هنن سڀني عورتن کي اطلس ۽ ڪيمخواب جا وڳا پاتل آهن. سندن هار سينگار به انتها جو آهي.جتيون به اهڙيون پاتل اٿن ، جن تي بيهڻ به مشڪل پيو لڳي.شلوارون سوڙهيون ۽ مُرن ۾ ڦاٿل آهن. لانگون ڪڏهن به سرڪي ڪونه ٿيون سگھن. سندن نرڙ تي پٽي ٻڌل آهي.تنهنڪري هنن جي شڪل صورت ۾ ڪجھ تبديلي اچي وئي آهي.اچرج جھڙي ڳالھ آهي، ته هنن ڳائڻين جي ٽولي سان گڏ تلوارون، خنجر ۽ ڍالون به آهن.هنن کان اڃا به وڌيڪ خطرناڪ صراحيون ۽ پيالا آهن. صراحين ۾ شايد پاڻي آهي، جنهن ۾ ٿورو شراب ملايو ويو آهي.
ناچ شروع ٿيڻ وارو آهي. ماهتاب ويٺل ماڻهن کي گھوري ڏسي رهي آهي. نچندي سندس هر عضوو ٿڙڪي ۽ ڦڙڪي رهيو آهي.سندس اهڙي تيز ۽ تڪڙي چر پر ۾هڪ طوفان موجود آهي.يورپ جي ناچ ۾ اهڙي ڪلا ڪونه ڏسڻ ۾ ايندي. هتي ڪي اهڙا ماڻهو به موجود آهن،جن جو وس پڄي ته جيڪر ناچڻين جا مٿا ڪوڙي کين رتورت ڪري ڇڏين ۽ اهڙين ٻوسٽ ۽ گھُٽ وارين ڪوٺين ۾ واڙي ڇڏين جن ۾ در ۽ دريون به نه هجن.
ماهتاب ڄڻ هوا ۾ترندي ۽ تڙڦندي اڳتي وڌندي رهي آهي. سندس ان تيز چرپر ۾ ڪو آواز ئي ڪونه هيو،ڄڻ مور جو کنڀ هوا ۾ ڦڙڪندو اڳتي وڌندو پيو اچي. هن جي اڇين ٻانهن تي ڏسبو ته انهن تي ڄڻ ماٺار ڇانيل آهي،ڄڻ صبح جي ٿڌڙي هير تي زعفران جا نرمل ۽ نازڪ لڱ ٿڙڪي رهيا هجن.هن جي ٻانهن جي ٿڙڪڻ جو ته ڪو احساس ئي ڪونه ٿو ٿئي. مٿس هڪ قسم جي بي خودي طاري آهي.کيس اهڙو ڪو احساس ئي ڪونه آهي ،ته هوءَ اوهان جي مٿان اچي بيٺي آهي.پوءِ هڪ غير محسوس انداز۾ڦڙڪندي ۽ ٿڙڪندي هلي ٿي.ڄڻ ڪو مکڻ مان زعفران جو ونگ کسڪائي ڪڍي رهيو آهي.سندس هن ڦيري کي گول چڪر به چئي ڪونه ٿو سگھجي.ا هو ته ڄڻ ٽئگليونيTaglioni) ) وارو ڦيرو آهي.هوءَ هاڻي نچندي پوئتي هٽندي پئي وڃي۽ ناچ جي ڪنهن اٿاه سمنڊ ۾ ٻڏندي پئي وڃي. هوءَ هڪ جاءِ تي بيهي آهستي آهستي ائين نچي رهي آهي ڄڻ ته بيٺي آهي۽ هوءَ ميڻ جي اڇي گڏي وري ساڳي طريقي سان نچڻ شروع ڪري ٿي.سندس هر عضوي جي لونءَ لونءَ ۾ ڄڻ ساه ڀريل آهي.“
رچرڊ ايف برٽن ،ماهتاب جي پروقار حسن ۽ ناچ جي تعريف ته گھڻي ڪئي آهي ،پر اسان جو زير بحث موضوع سنڌي ناٽڪ آهي،ان ڪري ”رچرڊ ايف برٽن“ جي راءِ يا تبصري جي شروعاتي انگريزي جملن کي،اوهان جي خدمت ۾پيش ڪري، پوءِ ان تي ٽيڪا ٽپڻي ڪجي ٿي:
“Now far the ballet or melodrama, the favorite piece of the evening. The Nach girls all equip themselves in manly and martial dresses, all except the“Donna”.whom dignity forbids”
هتي ”برٽن“ بئليٽ يا ميلو ڊرامه جي ڳالھ ڪري ٿو.جيڪا سائين عطا محمد ڀنڀري صاحب جي ترجمي ۾ ”بئليٽ نموني جو ناچ“ ڄاڻايل آهي.سائين تمام لائق فائق مترجم آهي.ان جو ترجمو غلط ناهي. بئليٽ بنيادي طور تي ناچ جو قسم آهي،پر جڏهن ان ۾ ڊرامائي عنصر شامل ٿي ويو،ته ان کي ”بئلٽ ڊرامه“ سڏيو وڃي ٿو. جيئن ته منهنجو ٿورو ٿڪو تعلق ڊرامي سان رهيو آهي،ان ڪري مان ٿورو گھرائي سان ڏسڻ چاهيان ٿو،ته آخر ”رچرڊ ايف برٽن“ ، لاڙڪاڻي ۾ ڪهڙي قسم جو ڊرامو ڏٺوهو،جنهن کي هو ”بئليٽ يا ميلو ڊرامه “ سڏي پيو ؟
اچو ته هاڻي عطا محمد ڀنڀري صاحب جي خوبصورت ترجمي کي اڳتي وڌايون ۽ ”برٽن“ جي ڪيل تنقيد مان ڪي نتيجا اخذ ڪيون:
”ڏيکاريو ويندڙ هي بئلٽ مزاحيه آهي،جنهن ۾ هڪ خوبصورت عورت کي اهڙي ڪراڙي جھور مرد سان پرڻايو ويو آهي،جيڪو هلڻ ۾ هلاڪ آهي.ان عورت جو هڪ نوجوان عاشق آهي. هن بئليٽ ۾ ڪي منظر غير معياري آهن.هن قسم جي منظرن جو مشرق جي گھرو زندگي سان ڪو تعلق ڪونه آهي.اهڙي ريت هر ڪردار کي وڌاءُ ڪري ڏيکاريو ويو آهي. ٿي سگھي ٿو ته اهڙو پلاٽ ڄاڻي ٻجھي آندو ويو هجي يا ٿي سگھي ٿو ته صراحي واري شراب اهو رنگ لاتو هجي. ڇاڪاڻ ته مشرق ۾ ڪراڙو مڙس ايترو چيڙاڪ ۽ تيسارو ڪونه هوندو آهي. جنهن جي ڪاوڙ سدائين ڪنڊي تي چڙهيل هجي.نه وري نوجوان سدائين سر تان تتو ويٺو هوندو آهي ۽ پنهنجي محبوب تان قربان ڪرڻ لاءِ سر تريءَ تي کنيو گھمندو وتندو آهي.نه وري هتان جون خوبصورت ۽ نازڪ نفيس عورتون ايتريون عاشق مزاج آهن جو کلئي ميدان ۾ عشق ڪنديون وتنديون آهن. شاعري ۽ ٻيون ڳالھيون به سنڌي ٻوليءَ ۾آهن. ٻي ڳالھ ته ان سهڻي عورت جو حقيقي ڪراڙو مڙس تلوار جا ويھ گھاءَ کائي هيٺ ڪري پوي ٿو.،پر اخلاقي اصولن جي ڀڃڪڙي ڪندڙنوجوان ان هيٺ ڪريل جھونڙي جي قيمتي تلوار.خنجر ۽ نئون پٽڪو کنيون هليو وڃي ٿو. سندس منهن مان نفرت جھلڪي رهي آهي ۽ زمين تي پکڙيل مذڪوره شيون وڏي آڪڙ ۽ گھمنڊ سان ائين کڻندي ڏيکاريو ويوآهي ڄڻ اُهي سندس پنهنجيون هجن. پروڌيڪ افسوس جي ڳالھ اها آهي ته هتان جو فن ايترو ڪري پيو،جو جڏهن پڪواز جو آواز ويهجي ويو ته مالڪ ان کي ٺيڪ ڪري ڪونه سگھيا هيا.پر اسان جا ٻه افغان نوڪر اٿيا ،جن وڃي پڪواز جي سر آواز کي ٺيڪ ڪيو هيو.ساڳي ريت جڏهن ماهتاب جي خوبصورت ۽ ننڍي ڀيڻ نورجھان پنهنجو ڪردار ادا ڪري رهي هئي ته بين جو آواز نهايت تيز هيو،جڏهن ته سندس ڪردار هڪ الڳ تاثر ڏئي رهيو هيو. اها غلطي اسان جي هئي جو اسان کين شراب آڻڻ جي اجازت ڏني هئي.“
سنڌي ڊرامي جي پهرين نقاد ”رچرڊ ايف برٽن“، جي هيءَ راءِ يا تنقيد اسان کي گھڻو ڪجھ ٻڌائي ٿي .جنهن سان سنڌي ناٽڪ جي حوالي سان ڪي گم ٿيل ڪڙيون ملن ٿيون .مثلن جڏهن ”رچرڊ ايف برٽن“ اهو ڊرامو لاڙڪاڻي ۾ ڏسي ٿو، ته اهو دور1876 جو آهي. وڏي ڳالھ ته ڊرامي جي حوالي سان جڏهن اهو ٻڌائي ٿو ته شاعري ۽ ٻيون ڳالھيون به سنڌيءَ ۾ آهن .ته پوءِ ان مان ثابت ٿئي ٿو ته نج سنڌي ڊرامو1876کان اڳ ۾به رائج هيو ۽ جنهن کي ماڻهو وڏي ذوق شوق سان ڏسندا هيا. ان ڊرامي کي لاڙڪاڻي جا سهڻا سيبتا ۽ من موهڻا ڪلاڪار پيش ڪندا هيا.ان ڪري سنڌي ڊرامي جي شروعات 1879 يا 1880 کان ڪرڻ بي انصافي آهي.البته ان ناٽڪ يا ڊرامي کي ان دور ۾ ڇا سڏيو ويندو هيو،اهو هڪ اهم سوال آهي؟ ”برٽن“ ته ان ڊرامي کي ، پنهنجي ثقافتي منظر جي تحت بئليٽ يا ميلو ڊرامه سڏي ٿو. پهريائين ته اهو ڏسون ته بئليٽ يا ميلو ڊرامه چئجي ڇاکي ٿو؟
ميلو ڊرامه (Melo- drama)
ميلو ڊرامه جي حوالي سان جيڪي به وصفون مليون آهن ،انهن مان هڪ وصف اها به آهي ته:
”ميلو ڊرامه هڪ اهڙو ڊرامو آهي جنهن جو پلاٽ مبالغي آرائي تي ٻڌل هجي،ته جيئن انسان جذبن کي گھڻو اڀاري سگھجي.عمومن هن ڊرامي جا ڪردارٻولي، ورتاءَ يا واقعن جي لحاظ سان عام رواجي هوندا آهن. يورپ ۾ هن قسم جوميلو ڊرامه 18 يا 19 صديءَ موسيقي ۽راڳن جي آڌار تي پيش ڪيو ويندو هيو.
بئلٽ ڊرامه:
بنيادي طور تي ناچ جو هڪ قسم آهي. پر سترهين صديءَ ۾ ان کي ناٽڪي ڍنگ سان پيش ڪيو ويو،جنهن ڪري ان هڪ پنهنجي الڳ صورت ورتي ، جيڪا اوپيرا جي گھڻو ويجھو ٿي وئي.
اوپيرا:
اوپيرا بنيادي طور تي هڪ سنگيت ناٽڪ آهي.ان جي جي هڪ وصف سٺي انداز ڊاڪٽرغلام رسول بلوچ به بيان ڪئي آهي،جيڪا هتي پيش ڪجي ٿي:
” هي ڊرامي جو اهو قسم آهي،جنهن ۾ مڪالمن کي نثر جي بدران نظم ۾ جوڙي سربسته سرن سان ڳائڻ ۽ سازن سان رقص ۽ موسيقي جي ذريعي اسٽيج تي پيش ڪيو ويندوآهي.“
پهريائين اچو ته ماهتاب جي رچيل بئلٽ ياميلو ڊرامه تي رچرڊ ايف برٽن جي ڪيل تنقيد جي ڇنڊ ڇاڻ ڪيون. رچرڊ برٽن جي اها تنقيد ته ”هن ڊرامي ۾ هر ڪردار وڌائي ڪري ڏيکاريو ويو آهي يا مشرق ۾ ڪراڙو مڙس ايترو چيڙاڪ تيسارو ڪونه هوندو آهي،جنهن جي ڪاوڙ سدائين ڪنڊي تي چڙهيل هجي.
مان سمجھان ٿو ائين ناهي.مشرق ۾ جيترو ڪراڙو مڙس چيڙاڪ، تيسارو، ريسارو ، سِڪڻو ۽ شڪي هوندو آهي، مغرب ۾ ان جو مثال ورلي ملندو.خاص ڪري سنڌ ۾ ۽ خصوصن لاڙڪاڻي ۾.پنهنجو ذاتي مشاهدو آهي ته ڪراڙو مڙس يا جھونوعاشق، نوجوان زال يا معشوقه جي پٺيان ائين هر وقت ڍِڪندو آهي، جيئن تازي ڄاول ڦر مٿان سوئا ڳئون ڍڪندي هجي. . لڳي ٿو ته هن بئلٽ ڊرامي جي رچنا ڪار ”ماهتاب“ پاڻ هئي؛ تڏهن ته هن ان ڊرامي ۾ ڄڻ پنهنجي درد ڪٿا بيان ڪئي اٿس.ماهتابي حسن تي سڄي سنڌ ۽ لاڙڪاڻي جا جھونا ۽ آڙيڪاپ عاشق، بگھڙن جي ولر جيان ڪٺا ٿيا هوندا ،جن نازڪ اندام ۽ نازنين ماهتاب کي يڇيون ڏئي، پريشان ڪري ڇڏيو هوندو.ان ڪري ”ماهتاب“ جي جيڪا نفسياتي ڪيفيت رچرڊ ايف برٽن ٻڌائي آهي، ان ۾ اها شوخي يا الهڙپن ڪونهي، پر متانت، بردباري ۽ سنجيدگي آهي. هونئن به ڪراڙپ جو عشق نهايت ئي اذيتناڪ آهي. جواني جو عشق ته ٻٻر جي سڪل بنڊ کي باه مثل آهي، جيڪو جلدي ٻري ختم ٿي ويندو آهي. پرٻڍاپڻي جو عشق ائين آهي،جيئن لَئي جي آلي لاه کي باه لڳي ، رڳو پيو دُکندو ۽ دونهان ڏيندو، جيستائين محبوبه يا معشوقه جو نورنه وڃائيندو، تيسين بس نه ڪندو. ”رچرڊ ايف برٽن“ جي باقي تنقيدون پنهنجي جاءِ تي گھڻي قدر درست آهن. پر بئلٽ ، ميلو ڊرامه يا اوپيرا جي وصف ته ان نقطه نظر کي تقويت ڏئي ٿي، ته انهن ڊرامن ۾ مبالغي آرائي جي اشد ضرورت هوندي آهي،ته جيئن جذبات کي اڀاري ڪئٿارسس کي پيدا ڪري سگھجي. تنهنڪري ان ڊرامي ۾ ٿيل مبالغي آرائي کي نظرانداز ڪري سگھجي ٿو .پر ان ۾ جيڪا بي جوڙ عاشقي واري حقيقت پسندي موجود آهي،اها ساراه جوڳي آهي.ڇوته اهاانساني فطرت آهي،ته سَنَ مان ساءُايندوآهي. هاڻي اچو اصلي ڳالھ تي، ته ڇا انگريزن جي اچڻ کان اڳ يا پوءِ سنڌ ۾ اهڙي قسم جو ڪو ناٽڪ رائج هيو، جيڪو بئلٽ يا ميلو ڊرامه يا اوپيرا جي ويجھو هجي؟
ان حوالي سان شيخ ايازجي سنگيت ناٽڪ ” ڀڳت سنگھ کي ڦاسي“، تي رشيد احمد ڀٽي جو مهاڳ، اسان کي ڪجھ ڏس پتوضرور ڏئي ٿو، تنهنڪري اچو ته ان ۾ جھاتي پائي ڏسون:
”سنڌيءَ جي آڳاٽي ادب ۾ اسان کي سنگيت يا نرتيه ناٽڪ ته ڪونه ٿو ملي،پر انهن سان ملندڙ جلندڙ ڪيئي منظوم شيون ملن ٿيون.جن ۾ ڪم و بيش اُهي ئي موضوع ملن ٿا.جي ڪي قدر يوناني اوپيرا ۽ هندي سنگيت ناٽڪ ۾ ملن ٿا. اهي آهن منظوم داستان يا وير گاٿا ڪال جا منظوم قصا يعني پنهنجي سورمين ۽ سورمن جا منظوم قصا. سنڌ جون تاريخي جنگيون ۽انهن جا جوڌا،انهن منظوم داستانن جو موضوع آهن.انهن لوڪ ادب جي شعرن جي ساخت اهڙي آهي.جو انهن کي ڀڃي ،ڊائلاگ يا گفتا ڪري،آسانيءَ سان ڊرامائي تشڪيل ڏئي سگھجي ٿي. ٻي هڪ سنڌي صنف اوپيرا کي ويجھي آهي،سا آهي،سانگ. هيئت جي لحاظ کان اها اوپيرا جھڙو آهي. پر مواد جي لحاظ کان فرق آهي.اوپيرا ۾ موضوع گھڻو ڪري الميه هوندو آهي .پر سانگ ۾ اهو طربيه هوندو آهي. ان فرق سان ”سانگ“ کي سنڌيءَ جي اوپيرا جي اوائلي صورت چئي سگھجي ٿو“
اهڙي مستند شاهدي،سنڌي ٻولي جو مستند محقق ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ به پنهنجي ڪتاب ”مناظرا“ جي مقدمي ۾ ڏي ٿو:
”سانگ سنڌ جو ڊرامو آهي.جنهن جي شروعات آڳاٽي وقت کان ٿي.مڱڻهار،ڀٽ،شيدي ۽ ٻياخاص حرفتي ۽ هنرمند گروه شادين ۽ محفلن جي موقعي تي سانگ وجھندا هيا،جنهن ۾مختلف ڪردارن جا روپ اختيار ڪري،واقعي يا سماجي منظر جي جيئري جاڳندي تصوير پيش ڪندا هئا.هنرمند عورتون وري عورتن جي مجلس ۾سانگ وجھنديون هيون.“
اسان کي انسائيڪلوپيڊيا سنڌيانه جي واليوم ستون (اپريل 2012 )۾ به ڪجھ رهنمائي ملي ٿي:
”سانگ:ناچ جو هڪ قسم آهي.سنڌي لوڪ ناچ جي سانگ ۾ کل ڀوڳ ۽ ڳيچ ڳايا ويندا آهن.هي ناچ شادين مرادين ۾ ڳائڻ وڄائڻ وقت ڪيو ويندو آهي.قديم وقت کان وٺي ڳوٺن راڄن ۾ مڱڻهار ڳائڻ وڄائڻ سان گڏ سانگ وجھندا هيا.جنهن ۾ عورتون توڙي مرد ڪو مزاحيه روپ ڌاري هٿن پيرن جي اشاري سان ڊولائتيون وکون کڻندي تمثيل پيش ڪندا آهن.مثال طور:هڪڙو ناچو مهري مٿي تي رکي،ان مٿان پاڻيءَ جو ڀريل گھڙو رکي گھنگھرن وارو ڏونڪوهٿ ۾کڻي پيرن ۾ ڇير ٻڌي نچڻ شروع ڪندو۽ هيءَ ٻول چوندو:
پاڻيئڙي تي ٿي وڃان مٺڙا، پاڻيئڙي تي ٿي وڃان
هن کوهر جو کارو پاڻي، مٺي تي ٿي وڃان،
سينهي ناهي مٿي تي، گھڙو گھڙي تي ڀڃان
سانگ ۾ ڪيترائي قسم هوندا آهن.جن ۾ عورتون عورتاڻن ڪمن ڪارن جا نقل پيش ڪنديون آهن ۽ مرداڻن مامرن تي سانگ وجھندا آهن. مثال طور هڪڙو ڇوڪرو اٿي چوندو”ماما، چاچا مونکي پرڻاءِ“،جواب ۾ ٻيو چوندو”زال پوڙهي آهي ڏند به ڪونه اٿس“وغيره
ڇوڪرو چوندو”ماما مڱيو آهيان،چاچا تڳيو آهيان
سرمي سينگار کان ڇٽو آهيان
ابا ،زال پوڙهي آهي
ڏندڻ مساڳ کان ڇٽو آهيان“
ائين سانگ ۾ معاشري جي عيبن جي عڪاسي ٿيل هوندي آهي.سانگ ،غم ،خوشي ۽ مزاح جي ترجماني ڪن ٿا. عورتون سانگ ’جھيڙي‘ کي به چون ،جيڪڏهن هڪ عورت ٻيءَسان لاڳيتو جھيڙو ڪندي ته چيو ويندو، ته فلاڻي سانگ وڌو آهي يا سانگ ڪيو آهي.
سانگ کي سنڌي اوپيرا يا منظوم ڊرامي جي اوائلي صورت چئي سگھجي ٿو. هن ۾ مختلف ڪردار تاثرائتي ادائگي جي صورت ۾ ماڻهن لاءِ تفريح جو سامان موجود ڪندا آهن .سانگ گھڻو ڪري مذهبي ڏڻن ،شادين مرادين ۽ خوشيءَ جي موقعن تي وڌا ويندا آهن. سانگ سنڌي اوئلي معاشري ۾ تفريح جو اهم ذريعو هيو.سانگ هندي ٻوليءَ جو لفظ آهي .جنهن جي معني مسخري ڪرڻ ،راند ڪرڻ ،کل ڀوڳ ڪرڻ آهي.“
پوءِ ڀلا ڇو نه ،مٿين حوالي سان هندي ٻوليءَ جي لفظ ”سانگ“ کي به سمجھجي. ان حوالي سان جيڪڏهن هندي ٻوليءَ ۾سانگ جي بڻ بڻياد کي ڳولينداسين ته خبر پوندي، ته هندي يا پراڪرت ۾”سانگ“ لفظ ”سوانگ“ مان نڪتل آهي.جنهن جي معني آهي:بهروپ ڌارنا،کيل تماشا ڪرنا وغيره . اهڙي طرح هندي، پراڪرت يا اردو ۾ ان لفظ جون جيڪي ڏنل معنائون آهن،سي مختصرن هيٺين ريت آهن:
”نقل، اداڪاري،بهروپ،تماشه،کيل، ٺٺه، مذاق،،شعبده بازي ،ڪرتب وغيره.“
اهڙي طرح سانگ جي حوالي سان جيڪي عمومي اصطلاح ملن ٿا ،سي به ڪجھ هن ريت آهن:
سانگ بنانا، سانگ ڀرنا، سانگ دکانا ، سانگ ڪرنا، سانگ لانا، سانگ مچانا،روپ ڀرنا، نقل ڪرنا،اداڪاري ڪرنا ،مسخري ڪرنا وغيره.
اهڙي طرح هنديءَ يا پراڪرت ۾ به جيڪا ڪلاسيڪل شاعري موجود آهي ،ان به مان پتو پوي ٿو ته سانگ لفظ ناٽڪ يا کيل تماشي طورتي استعمال ٿيندو رهيو آهي:
مثلن ڀڳت ڪبير جو هي شعرته،
ڪٿا هوئي تنھ سروتا سووين
وڪتا مونڊ پچايا ري
هوئي جهان ڪوئي ”سانگ“ تماشه
تنيڪ، نه نيند ستايا ري
17 صديءَ جي هڪ هندي شاعر ”سبل سنگھ چوهاڻ“ جي هڪ شعر ۾ ”سوانگ“ جو ذڪر آهي:
ڪَهُونرتيه ڪاري ،نچي گاوي
ڪَهُو ناٽڪي ”سوانگ “دکائي
اهڙي طرح هندي،پراڪرت يا اردو ۾ ”سانگي“ يا ”سوانگي“ لفظ جي معني اها بيهي ٿي ته : سانگ ڀرڻ وارو، ڀانڊ ،نقال وغيره.
پنجابي اردو لغت مرتب و مولف تنوير بخاري ڇپائيندڙ اردو سائنس بورڊ ۾ به ”سانگ“ لفظ جي معني ڪجھ هن ريت آهي:
نيزه، ڀالا،آنڪس،سوانگ، بهروپ،ناٽڪ، نقل آواز، هجر، فراق وغيره.
”سانگي“ لفظ جي معني وري هيٺين ريت ڄاڻايل آهي:
سوانگي،نقال،نقليا،بهروپيا،ايڪٽر وغيره.
سرائڪي۾به ”سانگ“ لفظ جي معني جھڙوڪر ساڳي آهي،يعني روپ ٻهروپ،کيل تماشو وغيره.مثلن خواجه فريد جي هيٺين ڪافي جي هن بند ۾” سانگ“ لفظ جو استعمال ڏسو:
تتي ٿي جوڳڻ چوڌار ڦران
هند سنڌ پنجاب تي ماڙ ڦران
سڃ بارتي شهر، بازار ڦران
متان يار ملم ،ڪنهن ”سانگ“ سبب
اچو ته هاڻي سنڌي ٻوليءَ جي لغت ۾ ”سانگ “ لفظ جي معنائن کي تفصيل سان جاچيون۽ پنهنجي ڪا راءِ قائم ڪيون:
سانگ1:
هٿيارجوقسم ڀالو،بڻڇي،نيزو،ترار،ڪٽاري،نيمچو،ڏڦو،هلڪوڀالو،ڪان،چمٽو،سڻچ،ترشول،ڪنڍو،چوڪو،کُسُ، ٻسانگ،بيل، ٻيانو وغيره .
سانگ2:
نقل،راسليلا،ناچ،تماشو،کيل،ناٽڪ،کيڏ،بازي،،اٽڪل،جوا،روءنشو،راند،،وندر،نماءُ،لقاءَ،ڏيک،ڏيک ويک،نظارو،ٺاهٺوه،ڀڀڪو،ڏيکاءُ،اڊمبر،ٻهرروپي،ويسڌاري،ڍونگ،مکر،حرفت کل ڀوڳ،چرچو، وغيره.
اهڙي طرح سنڌي محاوره جيئن سانگ بنائڻ،سانگ رچائڻ،سانگ ڪرڻ،سانگ مچائڻ جي معني مسخري وجھڻ،کيل ڪرڻ،تماشو ڪرڻ،ڍونگ رچائڻ وغيره به ڏنل آهي.اهڙي طرح ’سانگي‘لفظ جون معنائون سانگ وارا، مارو ماڻهو،لاڏائو،گھمندڙ،سيلاني،رمتا،خانه بدوش،رولو،ساٿي،سنگتي، اتفاق سان ايندڙ،مسافر،پرديسي،ٻهروپي وغيره به آهن .
”سانگي“ ذات جي حوالي سان سنڌي ٻوليءَ جي سدابهار ڪهاڻيڪار ”جمال ابڙي“ صاحب پنهنجي آتم ڪٿا، ”ڏسي ڏوه اکين سين“۾ لکي ٿو ته، ”سانگين لاءِعام چوڻي مشهور آهي، ته سانگ پائي سانگي ٿيا. سانگ چئبو آهي ٽِڪساٽ ۽ لِڪَ کي. ابڙا به ائين سانگي ٿيا.جيئن ماموئين جا ست بيت تاريخي حيثيت رکن ٿا ۽ تاريخي واقعن تي روشني وجھن ٿا.تيئن ڪجھ ٻيون چوڻيون به مشهور آهن. مثلن:
سنڌ سمو ، ڪاڇي چنو ، ڀٽي جيسلمير،
چوٿون هو چغدو،جنهن جو پلنگ مٿان پير
ٻي هڪڙي تاريخي حقيقت آهي.ان جو به ذڪر ضروري آهي. چنا به هڪ تمام زورآور ۽ مشهور قوم هئي.جيئن مٿين بيت ۾ صاف ظاهر آهي،ته سنڌ سمو ڪاڇي چنو،ڀٽي جيسلمير.معني ته سموري ڪاڇي علائقي تي چنا قوم جو تسلط هو ۽ پهاڙي علائقي جي رهاڪو هئڻ ڪري جانٺا ۽ جنگجو هئا.ان لاءِ به تاريخي ڪهاوت آهي ته ”چنا چوکي ذات ،سانگ پائي سانگي ٿيا“.اها ٻي ڳالھ آهي ته زماني ۽ تاريخي حوادث جي مجبورين کان هنن چمڙي جو واپار شروع ڪيو.مالدار ته اڳيئي هئا ۽ پوءِ موچي سڏجڻ ۾ آيا“
پنهنجن صاحبِ علم دوستن عبدالوهاب سهتي ۽ عنايت ميمڻ سان نجي ڪچهري ڪندي به اها خبر پئي ،ته سانگ لفظ جو سنڌي پهاڪي ۾ به چڱو خاصو استعمال ٿيل آهي، مثلن:
1 چنا چؤکي ذات،”سانگ“ پائي ”سانگي“ ٿيا.
2 ملان کي ٻه ”سانگ“؛ ڏئي ٻهارو يا ڏئي ٻانگ
3 ملان کي هڪ سانگ؛ جاڏي ٻارهو تاڏي ٻانگ
4 هڪ سيهو؛ ٻه سانگ وغيره.
پر حقيقت اها آهي ته اسان جي سنڌي شاعري ۾ به ”سانگ“ جو ذڪر تمام گھڻو موجود آهي. شاه سائين جي رسالي۾ اهو لفظ سندس شاعريءَ ۾ ڪيترائي دفعا مختلف معنائن ۾ ڪم آيل آهي. ڪجھ مثال هيٺ ڏجن ٿا :
جڏهن ڪر جاني، سڄڻ ”سانگ“ سڌاريا
راتيان راحت ناه ڪو، ڏينهان حيراني
آءُ پنهنجي پرينءَ تان، ڪوڙين قرباني
رضا رباني، نات ڪيم وس وصال کي.
(بروو سنڌي)
ڏيا تيل ڦليل جا،ٻاريم تائين ٻانگ
ڍولو ڍٽ رهايو، ڪنهن سٽاڻي ”سانگ“
چانگي چڙهي آءُ تون لال ورائي لانگ
ڪوڙين ڀتين ڪانگ،اڏايام اچيج تون.
سچل سائين به ان لفظ کي ”سر مارئي“ ۾ هن نموني استعمال ڪيو آهي:
پنهوارن پيغام،جيڪر مڪا تڏهين
پر مون کان اڄ پري ٿيا ، ويڙهيچا وريام
تيلهان مونڏي نه آيا،ڏنهن سنگھارن سلام
هئا ملير مدام،پر ڪو سانگن اچي سانگ پيو.
امين محمد جي ڪافيءَ جون هي سٽون به معني خيز آهن :
سڄڻن جا ساريا ”سانگ“ ،آءُ ويٺي روز رڙان پئي الا
مارن جا ساريا ”سانگ“............................
جيوڻي ٻائي جي هڪ مشهور ڪلام جون سٽون قابلِ غورآهن
”سانگ“ ڪري، ”سانگين“، ڪئي پرديس تي تياري.
”سانگ“ لفظ جو ته هونئن ته وسيع معنائن ۾سنڌي شاعري ۾ استعمال ٿيل آهي.پر جيوڻي ٻائي جي ڪلام ۾ ”سانگ“ لفظ جو مطلب چٽوپٽو ”تماشو،کيل،نماءِ، لقاءُ“ بيهي ٿو ۽ ”سانگين“ لفظ جي معني بيهي ٿي: کيل، تماشو ڪرڻ وارا، جيڪي هڪ هنڌ پنهنجو کيل، تماشو ڏيکاري وري ٻي جُوءِ ڏانهن وڃڻ وارا رمتا.
هاڻي اچئون ٿا ،سانگ ڊرامي تي، ته ڇا ”سانگ“ جي حوالي سان ماضي قريب ۾لاڙڪاڻي ۾ ڪو اهڙو مستند حوالو آهي. جنهن جي بنياد تي چئي سگھجي ته لاڙڪاڻي ۾”سانگ“ ٿيندو هيو.ان بابت آرٽ ڊرامن جي مشهورهدايتڪار ممتاز ابڙي ٻڌايو ته ”ويھ پنجويھ سال اڳ لاڙڪاڻي ۾ اسٽيج جا مشهور اداڪار يعقوب مڪراني۽ حاجي بهار خاص ڪري هندن جي شادين مرادين تي ’سانگ‘وجھندا هيا. انهيءَ سانگ جو تڪيه ڪلام هوندو هيو ،’اسان جون ته ويهون ئي وڄائي ڇڏيوَ !‘ممتاز ابڙي جو چوڻ آهي، ته يعقوب مڪراني خداداد صلاحيتن جو مالڪ هيو،جيڪو ننڍا ننڍا سانگ يا خاڪا ٺاهي پيش ڪندو هيو.
ٻيو حوالو ”ڊاڪٽر فيض جوڻيجو“ اصل رهائش تعلقو ڏوڪري،ضلعو لاڙڪاڻي جو آهي. جنهن ٻڌايو ته سندس پڦي ”جنت“ ۽ وڏي ڀيڻ ”عائشه“ به شادين مرادين تي،برادري جي ٻين عورتن سان گڏ ”سانگ“ وجھنديون هيون. جنهن ۾ ڪنهن ڪراڙي مرد عاشق جي اهل ڪندي ۽ ان جي نوجوان ڪنوار”عائشه“ کي لڪندي ۽ بيزاري جو اظهار ڪندي ڏيکاريو ويندو هيو.جنهن کي ”ڇيڏڪ“ به سڏيو ويندو هيو.ان مان اهو ته ثابت ٿئي ٿو ته لاڙڪاڻي ضلعي جي ٻهراڙي ۽ شهر ۾”سانگ“ مروج رهيوآهي. اهڙي طرح سنڌي ادبي سنگت گلشن حديد جي اڳوڻي سيڪريٽري عبدالغني ڪانڌڙي ٻڌايو ته سندس ڳوٺ ”بازاري ڪانڌڙا،تعلقو نصير آباد،اڳي ضلعولاڙڪاڻو،هاڻي قنبر_شهدادڪوٽ “ اتي ملان صالح نالي هڪ هرفن مولا شخص سانگ رچائيندوهيو. جيڪي هن ننڍپڻ يعني 1963 ۽1964 ۾ ڏٺا. خيرپور ميرس جي هڪ دوست عاشق علي ٻڌايو، ته ويھ پنجويھ سال اڳ ڪوٽ بنگلي جي ”مائي طوطي“ جيڪا ناچڻي ۽ ڳائڻي به هئي. اها به شادين مرادين ۾ پنهنجي ٽوليءَ سان سانگ وجھندي هئي. جنهن ۾ ڪاردار( ميرن جي دور جو مالياتي کاتي جو بالا آفيسر) جو ڪردار ادا ڪندي هئي. جنهن کي ڪيتريون سريتون ڏيکاريون وينديون هيون. جنهن جي مرڻ کانپوءِ سريتيون پٽيندي سر سان چونديون هيون،”پٽيو ڙي پيڪ جھديون، جو ڪاردار مئو!“
ممتاز ابڙي چواڻي ته هاڻي ”سانگ“ لاڙڪاڻي شهر مان ختم ٿي چڪو آهي. البت ڊاڪٽر فيض جوڻيجي جو چوڻ آهي ته ٽي سال اڳ به سندس مائٽن جي شادي ۾ اهڙي قسم جا ”سانگ“ رچايو ويوهيو. ٿي سگھي ٿو ته ”سانگ“ اڃا به سنڌ جي ڪنهن ڪنڊ پاسي ۾،ڪي لوڪ فنڪار رچائيندا هجن. پر ان جي پاڻ کي خبر ڪونهي.جيڪڏهن ڪن دوستن کي خبر آهي ته اهي ان کي رڪارڊ تي ضرور آڻن ۽ ان جي ويڊيو به ڪن ، ته جيئن اسان به دعواي سان چئي سگھون ته ”سانگ“ سنڌ جو به قديمي لوڪ ناٽڪ رهيو آهي. ڇو ته مون ان لوڪ ناٽڪ ”سانگ“ جي حوالي سان جيڪي به بين الاقوامي ليول جي ڪتابن يا جرنلس ۾مضمون يا ليک پڙهيا آهن،ان ۾گجرات،راجسٿان،هريانه ،پنجاب،اترپرديش،مڌيا پرديش (مالوا)جوته ذڪر آهي،پر سنڌ جو ڪونهي. آخر ڇو!؟؟؟............
تاريخي حوالي سان برصغير ۾ ناٽڪ ڪڏهن کان مروج آهي، اچو ته انهيءَ تي تاريخي پس منظر ۾هڪ طائرانه نظر وجھي، پوءِ تجزيو ڪري ڪو نتيجو ڪڍئون.
ناٽڪ لاءِ چيو وڃي ٿو ته رگويد ،سام ويد،يجرويد ۽ اٿرويد ۾ ان جا اهڃاڻ ملن ٿا.انڪري ناٽيه شاستر ۾ برملا اهو چيو ويو آهي،ته هي چئن ويدن جو نچوڙ آهي.جنهن ۾ ڪهاڻي ۽ ڊائلاگ ”رگويد“ واري اسلوب تحت ،موسيقي ”سام ويد“ جي اصولن تحت ، اداڪاري جو فن ”يجر ويد“ تان ۽ رس وارو احساس ”اٿر ويد“ مان ورتل آهن.رگويد ۾ٻڌايل ”اندر ديوتا“ جي سڀا بذاتِ خود ڄڻ رنگ شالا لڳي ٿي. جنهن ۾ فنڪار اچي پنهنجو فن ڏيکارين ٿا.رگويد ۾ ڪيتريون ئي ڪهاڻيون آهن .جيڪي ڄڻ مختلف ڊرامن جو روپ آهن. چيو وڃي ٿو ته ويدن جي لکت جو دور اندازن چار هزار سال اڳ جو آهي.پر ويدن جي تخليق 1500 کان 1200 ق _م جي چئي وڃي ٿي. رامائڻ ۾ موسيقي ۽ ڊرامي جا ٽيڪنيڪل اصطلاح موجود آهن.مثلن:تال، لئي، نرت،نرتيا،لاسيا،انگھارارس،نٽ نرتيه،گڻيڪ.رامائڻ جي لکت جو دور 400 کان 500 ق_م جي لڳ ڀڳ ڄاڻايل آهي. پررامائڻ جو قصو ان کان پراڻو آهي. مهاڀارت ۾ پتلي ناچ ، پاڇن واري ناچ جو ذڪر آهي.ان ۾ ناٽڪي ٽولن، جيئن”نٽ نرتڪ سنگھ“ ۽ ”وڌو ناٽڪ سنگھ“ ڄاڻايل آهي.ناٽڪ تهوار” اُتسو ساماج“ جو پڻ ذڪر آهي. مهاڀارت جي لکت وارو دور به 500 کان 200 ق_م جو آهي،پر واقعو پراڻو آهي.
”پانيني“ جيڪو سنسڪرت جي گرامر ”اشٽ اڌياءَ“ جو خالق هيو .تنهن سنسڪرت جي پراڻن لفظن تي بحث ڪندي ناٽڪ جي ٽيڪنيڪل اصطلاحن کي به پيش ڪيو آهي .جيئن نٽ، نٽيا،نندي،ننديڪار،نٽ سوتر،سمد،سميه(ناٽڪ تهوار جو قسم). پانيني وارو دور به 26 صديون اڳ وارو دور سمجھيو ٿو وڃي .
تاريخي حوالي سان به اسان کي” ڪوءٽليه“ جي لکيل جڳ مشهور ڪتاب” ارٿ شاستر“ مان ثبوت ملن ٿا. جنهن لاءِ چيو وڃي ٿو ته اندازن 300 قبل مسيح (23 صديون اڳ ) جو لکيل آهي.جنهن جي حصي ٻي ۽ باب ستاويهين ۾ فنڪارن يا ڪلاڪارن جي حوالي سان جيڪي هدايتون ڏنل آهن. ان مان واضح ٿئي ٿو ته ناٽڪ پنهنجي عروج تي هيو،جنهن کي باقاعده وقت جي حڪومت پنهنجي غرضن ۽ مقصدن لاءِ به ڪتب آڻيندي هئي،ان حوالي سان ”ارٿ شاستر“ جي هيٺين لکيل پئراگراف تي غورڪيو:
” نٽين، داسين ۽ وئشيائن کي ڳائڻ،نچڻ،ٻهروپ ڌارڻ،نقل ڪرڻ،لکڻ،چترڪاري،سازوڄائڻ،چهره شناسي،عطر سازي، هار پوئڻ، مالش ڪرڻ۽ ٻين جي دل وٺڻ جا سمورا هنرسيکارڻ وارن استادن کي حڪومت جي طرف کا سٺو وظيفو ملندو. اُهي استاد انهن فنڪارن جي ٻارن کي به سانگ ڪرڻ ۽ ٻين ڪلائن جي تربيت ڏيندا. کيل تماشو ڏيکاريندڙن يا فنڪار عورتن کي جيڪي مختلف ٻولين سان گڏ خفيه ٻوليون به ڄاڻينديون هونديون. انهن کي ۽ انهن جي مٽن مائٽن کي؛ ٻين ملڪن جي جاسوسن کي قتل ڪرائڻ، انهن کي ڌوڪو ڏيڻ ۽ راجا جي دشمنن جي سراغ لڳائڻ لاءِ به استعمال ڪيو ويندو.“
اڄ به ائين آهي، دنيا ۾ جرمن جاسوسه ”ماتا هري “ جو ان حوالي سان وڏو نانءُ رهيو آهي. هاڻي به دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ فنڪار يا ثقافتي طائفه يا انهن جا سربراه بنيادي طور تي اهو ڪم ڪندا رهن ٿا. ڇو ته انهن تي شڪ شبهوگھٽ ڪيو ويندو آهي.
ها، ته ڳالھ پئي هلي،ارٿ شاستر جي، ته ”ڪوءٽليه“ رياست ۾ فنڪارن جو هڪ خاص ڪردار متعين ڪيو آهي. پر ان کان هڪ صدي پوءِ ”ڀرت مني“ جو لکيل ڪتاب ”ناٽيه شاستر“ نهايت اهم آهي.جنهن جا چوٽيھ باب آهن.جيڪو 6000 اشلوڪن تي ٻڌل آهن.جنهن ۾ناٽڪ جي ابتدا کان وٺي ،سندس قِسمن تي بحث ٿيل آهي.اداڪارن جي حوالي سان هدايتون درج آهن.اسٽيج جي حوالي سان معلومات ڏنل آهي.موسيقي ۽ ڊانس تي مڪمل ڄاڻ آهي.ميڪ اپ کانوٺي لباس تائين سمجھاڻيون ڏنل آهن.ناٽڪ نويسي،شاعري کان وٺي هدايتڪاري تائين هدايتون ڏنل آهن. اهو به ٻڌايل آهي ته بنيادي طور تي ناٽڪ اداڪاري، موسيقي ۽ ناچ جو امتزاج آهي. هن ڪتاب کي ٺاهڻ جو سبب اهو ڄاڻايو ويو آهي، ته جيئن اتهاس کي ورجائجي، ديوتائن ،خاص ۽ عام ماڻهن کي خوش ڪجي. حقيقت به اها آهي ته بنيادي طور تي ناٽڪ يا ڊرامو اتهاس کي ورجائڻ يا سمجھائڻ سان گڏ تفريح جو سامان به مهيا ڪري ٿو.
هن ڪتاب ۾ ناٽڪ يا ڊرامي جا ٿلهي ليکي ٻه قسم ٻڌايا ويا آهن.
لوڪ ڌرمي: هي ناٽڪ حقيقي زندگي کي پيش ڪري سماجي حقيقت نگاري وارن موضوعن کي پيش ڪن ٿا.
ناٽيه ڌرمي: هن ۾ ڊرامي جا ڪردار فني حوالي سان علامتي انداز ۾؛ ڪنهن به ڌرمي ،نيم ڌرمي، حقيقي زندگي يا غير حقيقي موضوعن کي پيش ڪن ٿا.
اهڙي طرح هيئت ۽ موضوع جي حوالن سان به ڊرامن جي ورڇ ٿيل آهي.جنهن ۾ ”دشا روپڪ“ يعني ڏھ قسم ڄاڻايل آهن:
1 . ناٽڪ
هي ڊرامي جو اهو قسم آهي .جنهن جو هيرو سليم فطرت ۽ گھر گنڀير طبيعت جو ديوتا يا ان جو اَوتار هجي.هن ۾ گھٽ ۾ گھٽ 5 ايڪٽ هجن ۽ وڌ ۾ وڌ 10 ايڪٽ هوندا آهن.
2 . پراڪرڻ:
هي ڊرامو ڪنهن وزير يا امير جي قصي کي بيان ڪندو. جنهن ۾ برائي کي شڪست ۽ ڀلائي جي فتح ڏيکاري ويندي آهي. هن ۾ به ايڪٽ 5 کا 10 تائين هوندا آهن .
3 . سماوڪار
هي ڊرامو ٽن ايڪٽن تي مشتمل هوندوآهي. موضوع نيم ڌرمي ۽ نيم لوڪي ٿي سگھن ٿا. هن ۾ ٺڳي، سچائي ، محبت ۽نفرت جي جذبن کي پيش ڪيو ويندوآهي.
4 .اهامرڻگ:
هي ڊرامو چئن ايڪٽن تي مشتمل هوندوآهي. جنهن ۾ مافوق الفطرت مرد هستين جو ، مافوق الفطرت عورت هستين سان جھيڙي ۽ ويڙهاند واري موضوع کي پيش ڪيو ويندوآهي.
5.ديم:
هي ڊرامو به چئن ايڪٽن تي مشتمل هوندوآهي. جنهن ۾ ڪل 16 ڪردار هوندا آهن. خاص ڪري ديوتا، راڪشس،يڪش، رشي، مني وغيره جا ڪردار پيش ڪيا وينداآهن. هن ۾ڪام ڪرڌ،موه ،اهنڪار،گھمنڊ وغيره جھڙن موضوعن کي پيش ڪيو ويندو.
6 .ووايوگ:
هي ڊرامو به ايڪانڪي هوندوآهي . هي ڊرامو به گھڻن ڪردارن تي مشتمل هوندو آهي. پر ان ۾ عورتن جو تعداد مردن کان گھٽ هوندوآهي. هيرو جو تعلق شاهي خاندان سان هوندوآهي . هن ۾ هيرو عقلمند ۽ سياڻو ڏيکاريو ويندوآهي. جيڪو پنهنجي عقل ۽ بهادري سان سڀن کي منهن ڏئي وڃي پار پوندوآهي.
7 .اترڻ استيڪانت:
هن ڊرامي جي قسم ۾مردن جا ڪردار گھڻا هوندا .هي ڊرامه رزميه قسم جو هوندو . جنهن ۾ عورتن جو روڄ پٽڪو يا اوسارابه هوندا آهن. هي ڊرامو به هڪ ايڪٽ تي مشتمل هوندوآهي.
8.پرهسن:
هي مزاحيه قسم جو ڊرامو هوندوآهي. جنهن جا ٻه قسم هوندا آهن. هڪڙو ”شڌ“ جنهن ۾ ديوتا، ديويون، برهمڻ ۽ ٻيا لاڳاپيل ڪردار ڏيکاريا ويندا آهن، ٻيو ”ملاوتي “ جنهن ۾ درٻاري، هنرمند،هاري ناري ۽ عام ماڻهن جا ڪردار هوندا آهن.
9 . ڀان
هي ايڪانڪي ڊرامو هوندوآهي، جنهن ۾ اداڪار کي پنهنجي مشاهدي يا ٻي ڪنهن جي ٻڌايل واقعي کي کڻي خود ڪلاميه انداز۾ بيان ڪرڻوهوندو آهي. جيئن ڀڳت يا مشڪره ڪو قصو کڻي ماڻهن کي وندرائي.
10 . وٿي
هي ڊرامو به هڪ يا ٻن ڪردارن تي مشتمل ايڪانڪي ڊرامو هوندو آهي . جنهن ۾ ناچ ،گاني ۽ گفتگو کي ملائي ڪو قصو بيان ڪبو آهي. هن جا 13 قسم ڄاڻايل آهن.(طوالت جي ڪري نظر انداز ڪجن ٿا).
ان کانسواءِ ”ناٽيه شاستر“ ۾ ٻين ڊرامن جو ذڪر پڻ آهي . جيڪو بقول پروفيسر ”ڀرت ڪوءر“جي ته ” ناٽيه شاستر“ ۾ وقت بوقت ڀرت مني جا شاگرد اضافو ڪندا رهيا آهن. مثلن:
ناٽڻيڪه
هي ڊرامو چئن ايڪٽن تي مشتمل هوندوآهي.جنهن ۾عورتن جا ڪردار گھڻا هوندا آهن. هي راڳ، ناچ ۽ گفتگو تي مشتمل ڊرامو هوندوآهي. هن ڊرامي جو موضوع محبت؛ جنهن ۾ حرم جي خوبصورت عورتن، ڌوتين، پيغام رسان وغيره جهڙا ڪردارگھڻا هوندا آهن.
لاسيا:
هي ڊرامو به هڪ يا ٻن ڪردارن تي مشتمل هوندو آهي . جنهن ۾ محبوب جي وڇوڙي ،غم ،فراق يا بي وفائي جو ذڪر هوندوآهي .
ڀرت مني جا سوء پٽ ڄاڻايل آهن.دراصل اهي سندس شاگرد هيا. انهن ۾ ”ڪوهل“ جي حوالي سان به ٻين ڊرامن جو به ذڪر ٿيل آهي.جنهن ۾ آڻڪ، ستڪ، ٽوٽڪه، راسڪ، پنچا، ڀؤسا، ڀسلڪر وغيره به ڄاڻايل آهن.
ناٽيه شاستر ۾ اسٽيج جي قسمن تي به خاصي معلومات ڏنل آهي.اسٽيج ٿلهي ليکي ٽن قسمن جي ڄاڻائي وئي آهي.1 . چوڪنڊي 2. ٽڪنڊي 3. مستطيل بيضوي (جنهن جا ٻه پاسا پور وڇوٽ ۽ ٻه پاسا گولائيءَ ۾هجن.).جنهن کي انگريزي ۾oblong سڏيو ويندو آهي.هر قسم جا وري ٽي حصا ٻڌايل آهن،يعني ننڍي ،وچولي۽ وڏي. اهڙي طرح اسٽيج جا 9 قسم ڄاڻايل آهن.
ناٽيه شاستر ۾ ٿيٽرهال يا ناٽڪ گھر لاءِ جيڪي نالا ملن ٿا، انهن جا نالا آهن: نٽيا منڊپ، سمگيت شالا، نٽ مندر، رنگ شالا وغيره. اهڙي طرح اسٽيج جي حوالي سان نالا آهن: رنگ پٽ، رڻگا پٽ، رنگ منڊل، رنگ منچ، رنگ ڀومي، رنگ سرس، رنگ شيش، رنگ پيٺ وغيره. ٿيٽر هال جي سيٽن کي ’ڌرني‘ سڏيو ويو آهي.
ان کان سواءِ ڊرامي جي حوالي سان به جھڙوڪر سڀ جو سڀ بنيادي اصطلاح موجود آهن:
ناٽيه (ڊرامو)،پريڪشا(ڊرامو)، ساماج( ڊرامه فيسٽوئل)،پراسنگ (ڪهاڻي)، وستو( ڪهاڻيءَ جو پلاٽ)، سوترا ڌر (هدايتڪار)، پريپر سيوڪ (اسٽنٽ ڊائريڪٽر)، نٽ آچاريه (فنِ اداڪاري جو استاد) ڪوي بنده (ڊرامي جو موسيقار)، نٽ(اداڪار)، ناٽيڪه، نٽنگي (اداڪاره)، اڀينو (اداڪاري)، اڀينيتا (اداڪار)، نائڪ (هيرو)، نائڪه (هيروئن)، ودوشڪ (سائيڊ هيرو)، ناٽيه ڪارڪ (ناٽڪ نويس)، مڪتا ڪارڪ (ڊرامي جو اسٽاف)، اپسرا( نوجوان اداڪاره)، ورڻتي (اداڪاري جو انداز)، انگيڪا، ( بدن جي انگن ذريعي اداڪاري ڪرڻ)، واچيڪا (لفظن جي ذريعي اداڪاري ڪرڻ)، اهه آريا (ميڪ اپ جي ذريعي اداڪاري ڪرڻ)، سات ويڪا ( چپن، اکين، ڀروون وغيره جي ذريعي اظهار ڪرڻ)، پريڪشڪ يا رسيڪ (ڊرامو ڏسندڙ) وغيره وغيره.
”ناٽيه شاستر“ جي باب ارڙهين ۾ٻوليءَ جي استعمال جي حوالي سان هندوستان جي انهن علائقن جو به ذڪربه ٿيل آهي. جتي ڊرامه پيش ٿيندا هيا. جنهن ۾” سنڌ “ جو نالو به اچي وڃي ٿو. ”ڀرت مني“ ناٽڪ ڪارن يا ڪلاڪارن کي هدايتون ڏيندي لکي ٿو:
”هماليه ،سنڌو ۽ سوءوير علائقن ۾ جيڪي ماڻهو رهن ٿا. تن جي ٻولين ۾ ڪلاڪارن کي ’ا‘ جو آواز يا سر، گھڻو استعمال ڪرڻ گھرجي.“ ان کان سواءِ باب نمبر چوڏنهين ۾ به مختلف ٻولين ۽ انهن جي علائقن متعلق جيڪا ورڇ ٿيل آهي، ان ۾ به سنڌ جو ذڪر آهي.پر اها ڳالھ ذهن ۾ رهي ته انهن ناٽڪن ۾ ٻوليءَ جو ڀيد ڀاو به رکيل هيو.اتيڀاشا، ديوتائن جو ڪردار ادا ڪندڙ اداڪار ويدڪ سنسڪرت ۾ ڳالهائيندا هيا.آريه ڀاشا، راجا ۽ راڻين جو ڪردار ادا ڪندڙ عام سنسڪرت ڳالهائيندا هيا.جاتي ڀاشا، عام ماڻهن جو ڪردار ادا ڪندڙ پراڪرت يا مختلف علائقن جي ٻوليءَ ۾ ڳالهائيندا هيا.جتينتري ڀاشا، جھنگلي جانورن ۽ پکين جو ڪردار ادا ڪندڙ اداڪار پکين ۽ جانورن جي آواز جو نقل ڪندا هيا.
ان مان ثابت ٿيو ته تاريخي طورتي ناٽڪ ٻه صديون قبل مسيح به سنڌ ۾ باقاعده ٿيندو رهيوآهي. آثار قديمه جي حوالي سان سنڌ ۾ ته وڏو ثبوت مونهين جي دڙي مان لڌل ناچڻي وارو بت آهي. ماهرين جنهن جي قدامت پنج هزار سال پراڻي ٻڌائين ٿا. جنهن جوانداز صرف نچڻ وارو ناهي، پر اهو ساڳئي وقت اداڪاره ۽ ڳائڻي وارو به آهي. لڳي ٿو ته ڄڻ ته ان کي ٽنهي ڪلائن تي عبور حاصل آهي. هن جو انداز ائين آهي ،جيئن اڄڪلھ ڪنهن پر اعتماد فنڪاره جو انٽري وٺڻ کان اڳ يا آخر ۾ هوندو آهي.
اسان جي مشهور مترجم ۽ محقق محترم عطا محمد ڀنڀري پنهنجي انگريزي ۾ لکيل ڪتاب INDUS SCRIPT ۾ موهن جي دڙي جي نچڻي جي هيٺان لکيل اکرن جي ڀڃڻي ۾ سندس نالو ”هاپپ اڪ پاه“ ڄاڻايو آهي. جنهن جو مطلب هيٺين ريت ٻڌايو اٿس:
ها: Shining پپ :Friend اڪ :Magnificient پھ:Protector
هونئن به نٽي اڀينو (ناچڻي اداڪاره) جي وصف پراڻن پستڪن ۾اها ڄاڻايل آهي، ته اها درپني (خوبصورتي جو نماءُ ڪندڙ)، تنوي (ڇڙڪ بدن) ،روپ وتي (خوبصورت)، مرگھ نيڻي (چشم آهو) ۽ اره ار سونگي (اره انبوريل) هجي.ان وصف تي موهن جي دڙي جي نچڻي اداڪاره پوري لهي ٿي. لڳي ائين ٿو ته ڄڻ ان وصف جي بنياد تي اها مورتي ٺهيل آهي.
خير،هاڻي ان تي اچئون ته انهن ناٽڪن جي سنڌ يا هند ۾ ڪا باقيات موجود آهي ڪي نه؟... جيڪڏهن اڄ به هند ۽ سنڌ ۾ نظر ڦيرائبي ته ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾، ”ناٽيه شاستر“ جي مٿين ڊرامن جو تسلسل موجود آهي. اچو ته ڪجھ اهڙن ناٽڪن تي سرسري نظر ڦيرايون.
ڀارت ناٽيم:
ناٽيه شاستر جي ڪلاسيڪل حيثيت کي هن فن زنده رکيو. ڀارت ناٽيم جو اشتقاق ئي ٻڌائي ٿو ته اُهو ناٽيه شاستر جو حصو آهي. ڀا (اظهار ) + ر ( راڳ) + ت (تال) + ناٽيم ( ناچ) يعني اداڪاري، راڳ، موسيقي ۽ ناچ جو سنگم. جڏهن هندوستان تي مسلم راڄ جو اثر وڌيو ته ڊرامي يا ناچ جي هن قسم جي سرپرستي ختم ٿيڻ لڳي. ڇو ته هي فن نهايت دقيق ۽ پيچيده هيو. پوءِ هن فن کي ڏکڻ هندوستان جي مندرن ۾ ديوداسين وڌايو ويجھايو. وري مرهٽا راجائن جي درٻار ۾ ”سدر“ جي نالي سان هن فن جاءِ حاصل ڪئي. انگريزن جي دور ۾ سرپرستي نه هجڻ ڪري ،ڀارت ناٽيم گھٽين ۾ ڌڪا جھلڻ لڳو. جنهن جي ڪري عام ناچڻين ۽ وئشيائن جي ور چڙهي ويو. جيڪي ڀارت ناٽيم جي نزاڪتن کي سمجھڻ کان قاصر هيون. 1920 ۾ رڪمڻي ديوي جنهن جو تعلق براهمڻ خاندان سان هيو. ان هن فن کي سکيو ۽ پوءِ سڄي دنيا ۾ ان کي متعارف ڪرايو. رڪمڻي ديوي هندوستان جي انهن 100 ماڻهن منجھان ليکي وڃي ٿي ، جن هندوستان کي پنهنجي سڃاڻپ ڏني. هندوستاني وزير اعظم ”مرار جي ڊيسائي “،1977 ۾ کيس هندوستان جي صدرات جي لاءِ نامزد ڪرڻ جي آڇ ڪئي،پر هن انڪار ڪري ڇڏيو. سڄي دنيا ۾ ”ڀارت ناٽيم“ هندوستان جي ڪلاسيڪل آرٽ جي حوالي سان سڃاڻپ آهي. ڀارت ناٽيم جي ڪک مان ڪيترائي ٻيا قسم به پيدا ٿيا. جن ۾. ڪُچي پدي ،ڪٿا ڪلي موهني اتم ،اديسي، مني پوري وغيره آهن. اهي سڀئي بنيادي طورتي ”ناٽيه شاستر“ جي ”ناٽڪ“،”پراڪرڻ “،”ناٽڻيڪه“ ۽ ”سماوڪر“ ڊرامن جي پيٽ منجھان نڪتل آهن.
برصغير جا اهي لوڪ ناٽڪ جيڪي ساده شڪل ۾ اڄ به موجود آهن.اهي به ناٽيه شاستر جي ”ووايوگ“، ”پرهسن“،”لاسيا“، ”ڀاڻ“ ۽ ”وٿي“ جا نمونا آهن. مثلن ”سانگ“ لوڪ ناٽڪ جي ڳالھ ڪجي، ته اهو لفظ به ڪو اوچتو لوڪ ناٽڪ جو اصطلاح ناهي بڻيو. پر ان جو بنياد به ”ناٽيه شاستر“ ۾موجود آهي. آهي. ناٽيه شاستر جو باب نمبرڇهون”رس اڌياءَ“ ۽ اٺون باب ”ڀاءُ اڌياءَ“ تي ٻڌل آهي. سنسڪرت ٻوليءَ جي ”رس“ جي معني به بالڪل ساڳي سنڌي ٻولي واري آهي، يعني رس،چَسُ، سَتُ،ذائقو،لذت، مزو . ان باب ۾ نٽ(اداڪار) يا نٽي (اداڪاره ) کي هدايتون ڏنل آهن ته هو اداڪاري ڪندي ڏسندڙن کي اٺن قسمن جا ڀاوَ ڏيکارين ۽ هر ڀاوءُ اٺن قسمن جو رس ۽ چس ڏيندو آهي، ته جيئن ڏسندڙ متاثر ٿئي . انهن ۾ پهريون ڀاوَ جو قسم آهي ”رتي“. جنهن ۾ مرڪندڙ چهري جو تاثر ، ڀرون جا اشارا،ترڇين نگاهن جا تير،ناز ۽ نخري سان هلڻ ۽ مٺا ٻول ٻڌائڻ هجي.جنهن جي نتيجي ۾ ڏسندڙ کي” شرڻگار“ قسم جو رس ملندو. جيڪو جنسي ڪشش ،پيار ۽ محبت جي جذبن سان ڀرپور هوندو. ٻيو ڀاوُ”هسا“ آهي ،جيڪو ”هسيا“ وارو يعني مزاح ،کل ۽ ڀوڳ وار رس پيدا ڪندو. ٽيون ڀاوُ ”شُوڪ“ آهي، جيڪو”ڪرونا“ وارو يعني ڏک ،غم۽ دلسوزي جو رس ڏيندو. چوٿون ڀاوُ ”ڪروڌ“ آهي،جيڪو”ردرا“ يعني وحشت،ڪاوڙ وارو رس ڏيندو. پنجون ڀاوُ ”اتساه“ آهي، جيڪو”وير“ وارو يعني ويرتا، شجاعت ۽ همت وارو رس مهيا ڪندو. ڇهون ڀاوُ ”ڀيه“ آهي، جيڪو ”ڀيانڪ“ يعني خوف ،ڏهڪاءَ ۽ خطري وارو رس پيدا ڪندو. ستون ڀاوُ ”جگپسه“ آهي جيڪو ”بڀاسه“ يعني ڪراهت ۽ ناپسنديدگي وارو رس ڏيندو. اٺون ڀاوُ ”وسميه“ آهي ، جيڪو ”ادڀوتا“ يعني دلچسپي، حيرانگي وارو رس ڏيندو.
جڏهن هندوستاني ڪلاسيڪل ڊرامو منزلون طئي ڪندو عوامي سطح تي پهتو ته ڊرامي ڏسندڙن جن کي سنسڪرت ۾ ”رسيڪ“ سڏيو ويندو آهي. تن کي ڊرامي يا ناٽڪ جا اهي ڀاوَ وڌيڪ پئي وڻيا ،جن مان ”شرڻگار“ جو رس ۽ چس پئي حاصل ٿيو، تنهن ڪري ڊرامي جي ان انداز کي گھڻي پذيرائي ملي. ان ڪري ”شرڻگار“ جيڪو سنسڪرتي اصطلاح هيو، سو پراڪرت ۾ ”سانگ“ ٿي ويو يا وري جيئن ناٽيه شاستر ۾ اداڪاري ڪرڻ جا چار قسم ٻڌايا ويا آهن. جنهن ۾”انگيڪا“ يعني ناچ وارو حصو وڌيڪ وڻندو هجي، سو به خاص ڪري ”شرڻگار“ وارو. ان ڪري ان کي ”سانگ“ سڏيو ويو هجي؛ يعني (س+ انگ ) جنهن جو مطلب سٺي يا وڻندڙيا نچندڙانگ وارو ڊرامو يا ناٽڪ .اها ته ٿي هڪڙي تشريح ، ٻي تشريح اها به ٿي سگھي ٿي ته رگ ويد ۾ راڳ، ناچ ۽ ڊرامن جي تهوار کي”ساماج“ چيو ويندو هيو. 5 يا 6 ق_م اهڙن تهوارن کي ” گراگ يا سماگ“ به سڏيو ويندو هيو. ”گوتم ٻڌ“ ناٽڪ ،موسيقي، ناچ، راندين،جوا، تماشي ۽ ميلن کي سٺو نه سمجھندو هيو. سندس خيال ۾ ته تفريح ۽ وندر واريون شيون ماڻهوءَ جي ڌيان ۽ گيان کي نقصان پهچائن ٿيون.ان ڪري سندس پوئلڳ ”مهاراجا اشوڪ“ قانون ۾ اها شق وجھرائي ڇڏي، ”ساماج تهواريا ميلونه ملهايو ويندو.ڇو ته اهڙن تهوارن يا ميلن ۾ ڪيتريون ئي بڇڙايون ۽ خرابيون آهن.“ پر ”مها راجا اشوڪ“ کانپوءِ اهي تهوار ٻڌڌرم جا ٻيا راجا وڏي شوق سان ملهائڻ لڳا. جين ڌرم لاءِ هڪڙو نظريو اهو به آهي ته اهو ”سنڌو تهذيب“ جي ڪک مان ڦٽل 3000 هزار سال ق _م پراڻو ڌرم آهي.ان تي ڳالهابو ته اصل موضوع تبديل ٿي ويندو. تنهنڪري ڇڏيون ٿا ان ڳالھ کي، وٺئون ٿا ڊرامي واري قصي کي. جين روايت مطابق ته سندن 24 پيغمبر يا مهندار پيدا ٿيا آهن . پهريون جنهن انسان ذات کي لکڻ پڙهڻ،مصوري ۽ بت تراشي سيکاري. اهو هيو”رشاڀاديو“ جنهن جي علامت ڍڳو آهي. جنهن کي ’آدي ناٿ‘ به سڏيو وڃي ٿو.ان ”راجا اندر“ جي درٻار ۾ ” نيلانجن“ ناچڻي جو ناچ ڏٺو ،ته مور ڇت ٿي ڪري پيو ۽ مري ويو. اها ڪهاڻي جين ڌرم وارن جي هڪ مقدس ڪتاب ” آدي پراڻ “ ۾ به ڏنل آهي. اها حقيقت آهي، ته جين ڌرم وارن جو رويو به مختلف دورن ۾ ”فنونه لطيفه “لاءِ مختلف رهيو آهي. پر جنهن ناٽڪ کي ڪلاسيڪ جي درجي تي پهچايو، اهو هيو راجا ”ڪالنگا“ جيڪو اوڙيسا جو جين ڌرمي ۽ طاقتور راجا هيو. اهو ”اسو ساماج“ تهوار ملهائيندو هيو. جنهن ۾ ڌام ڌوم سان ناٽڪ، ناچ ۽ راڳ ٿيندا هيا.اهوئي سبب آهي ته جين ڌرم ۾ ڊرامي ياناٽڪ جا 32 قسم آهن . هاڻي جي انهن ڊرامن جو تذڪرو ڪبو، ته مهاڳ مان مهاڳاڙ ٿي ويندو. منهنجي چوڻ جو اهو مطلب آهي ته ٿي سگھي ٿوته اهو ساماج يا سماگ اڳتي هلي سانگ بڻيو هجي؟..
بهرحال،”سانگ“ لفظ جو اسان جي لوڪ ادب يا شاعري ۾ گھڻو استعمال اهو ٻڌائي ٿو، ته سنڌ جا ماڻهو ”سانگ“ کان گھڻو مانوس هيا . ان ڪري ئي اسان جي ادب ۾ ”سانگ“ رچائيندڙ سانگين سان سڪ جو اظهار ايڏي شدت سان رهيو آهي. ڇو جوعام ماڻهوءَ کي سندن محبت ۽ پيار وارن جذبن جي اظهار واري فن، تسڪين ۽ راحت پئي ڏني يا ٻين لفظن ۾ هيانءُ پئي ٺاريو؛ ان ڪري سانگين جو وڇوڙو کين رنج والم ۾ مبتلا ڪري ڇڏيندو هيو.
سانگي سگھڙ فنڪارن به سانگ جا ايترا رنگ روپ ٺاهي ڇڏيا؛ جوڪٿي پتور بازي،ته ڪٿي جاترا،ته ڪٿي ڀوائي، ته ڪٿي خيال،ته ڪٿي منچ بڻجي ويو. انهيءَ ”سانگ“ کي وري ڪٿي ته اهڙو خاصاالخاص بڻايو ويو،جو ”سنگيتڪا“، ”رهس“ ۽ ”نوٽنڪي“ ٿي اڀريو. ائين ”سانگ“ پنهنجي فن جي حوالي سان مختلف روپ سروپ وٺندو رهيو. اچو ته انهيءَ ”سانگ“ جي مختلف سروپن جو هڪ سرسري جائزو وٺئون .
پتور بازي: هن جو ذڪر ”پدماوت“ جي تخليقار ۽ هندي ٻوليءَ ۾ دوهن جي ڪلاسيڪل ڪوي ’ملڪ محمد جائسي‘ (1477 _ 1542 ) به ڪيو آهي. جنهن سلطان علاوالدين خلجي جي آکاڙي ۾ هڪ ”پتور“ جو ذڪر ڪيو آهي، ته اها ڪمال جي ماهر سوانگي هئي، جيڪا جوڳڻ جو روپ ڌاري ”سانگ“ رچائيندي هئي. ياد رهي ته پتور لفظ سنسڪرت جي ”پاتري“ شبد مان ورتل آهي، جنهن جي معني آهي”اداڪاره“ . پتور بازي جھڙا اصطلاح پارسي، ترڪي ۽ هندوستاني ٻولين ۽ ثقافت جي ميل جول جي ڪري وجود ۾ آيا. جيئن ”ڀگت بازي،بچه بازي“( ڇوڪرن جو ناچ) وغيره. آکاڙو لفظ ناٽڪ گھر يا ڊراماٽڪ هائوس جو نعم البدل هيو. ڊرامه اسٽيج کي ان دور ۾ ٻيا نالا پڻ ڏنا ويا. مثلن: رنگ چوگان،رنگ پيٿڪ ۽ آکاڙا وغيره . جن جو مطلب هوندو هيو، اها جاءِ جتي ڊرامه يا ناٽڪ ڪيا وڃن. هندوستان جي مسلم دور ۾ ”پتور بازي ،سانگ،ڀڳت بازي،بهروپ ۽ ڀانڊيتي“ ؛ ڊرامي جي فن جي حوالي سان هڪ ٻئي جو نعم البدل نالا رهيا آهن.
جاترا:
هي لوڪ ناٽڪ بنگال ۾ گھڻي ڀاڱي مروج آهي. سنسڪرت جي شبد ”ياترا“ مان نڪتل آهي،جنهن جي معني آهي مسافري. هن ۾ لوڪ فنڪار وستي وستي وڃي پنهنجو فن ڏيکاريندا آهن.جاترا ناٽڪ ۾ جيڪي سين مزاح ۽ پيار محبت سان ڀرپور هوندا آهن،انهن کي ”شانگ“ سڏيو ويندو آهي.ان جاترا ناٽڪ جا به ڪيترائي قسم آهن.مثلن،جھمر،پنچالي،ڪٿا ڪلتا،ڪيرتن، ڪابيگان وغيره.
1757 بنگال ۾،ايسٽ انڊيا ڪمپني جي اچڻ کانپوءِ انهن جاترا ناٽڪ ۾ ڪافي موضوعاتي ۽ هيئت جي لحاظ کان تبديليون اچي ويون آهن. هاڻي ته سماجي مسئلا، قومي مسئلا ۽سياست جھڙا موضوع پڻ شامل ٿي ويا آهن. اڄ به بنگال ، بهار، آسام،اوڙيسا ،تريپوره ۾ جاترا جا جٿا هڪ نگري کان ٻي نگر تائين هلندا ۽ پنهنجو فن ڏيکاريندا رهن ٿا.
ڀوائي:
هي لوڪ ناٽڪ راجسٿان ۾ مقبول آهي. هي به سانگ جو هڪ قسم آهي. جنهن ۾ ناچ گاني ۽ ڊائلاگ کان وٺي ،قصه گوئي به موجود آهي.
چيو ٿو وڃي ٿو ته 1360 ۾ ”آسائت“ نالي ناٽڪ نويس 360 اهڙا ناٽڪ لکيا،جن مان 60 اڃا به محفوظ آهن. بنيادي طور تي ڀاوي ،امبا ديوي جي شان ۾ رچائي ويندي هئي ،جنهن ۾ ڪجھ تفريح ۽ ڪجھ ڌرمي رسم شامل هوندي هئي. اهو به ذهن ۾ رهي ته ڀاوي جو تذڪرو ابوالفضل جي ”آئين اڪبري“ ۾ به موجود آهي.
نوٽنڪي:
اصل ۾ ته ان کي سڏيو ئي ”نو ٽنڪي سانگ“ ويندو هيو. جيڪو ”نو ٽنڪي شهزادي“ جي قصي تي ٻڌل هيو. نو مان مراد نوَ ۽ ٽنڪي مان مراد چانديءَ جو سڪو ،جنهن جو وزن چار رتيون هجي.مطلب اهڙي نازڪ اندام شهزادي جنهن جو ڪل وزن 36 رتيون هيو. اهڙا سانگ راجستان ۾ ”ڦلان دي راڻي“،(جنهن جو وزن هڪ گل جي برابر) . گجرات ۾ سانگ ”ڦل پنچا “ (شهزادي جنهن جو وزن پنجن گلن جي برابر) رچايا ويندا هيا.نوٽنڪي شهزادي جو ناٽڪ پهريان پنجاب ۾ مقبوليت ماڻي، پوءِ اتر پرديش ۾ عروج تي پهتو.1883 ۾” آر سي ٽيمپل“ پنهنجي مشهور ڪتاب”The legends of Punjab“ ۾ ٽن سانگن جو تت ڏنو آهي. جنهن ۾ شهزادي نو ٽنڪي ءَ جو به آهي. سندس چوڻ مطابق ته اهي سو سال اڳ جا رچيل هيا. جيڪي هوليءَ جي ڏڻن تي امبالا ۾ پيش ٿيندا هيا. اتر پرديش ۾نوٽنڪي ايتري ته مقبوليت ماڻي جو لفظ نوٽنڪي، سانگ جو نعم البدل ٿي ويو.انهيءَ نوٽنڪي جي مشهور ليجنڊ اداڪاره ”گلاب بائي“ تي باقاعده ڪتاب لکيو ويو ۽ ٻيون به ڪيتريون مشهور اداڪارائون ٿي گذريون ،جنهن ۾ ملڪه بيگم ۽ هيرا ٻائي پڻ مشهور هيون.ان نوٽنڪي اڳتي هلي هندوستاني فلمن جو بنياد رکيو. جيڪو اڄ تائين ڊائلاگ،موسيقي، ناچ ۽ اداڪاري جو سنگم آهن.
منچ:
هي سانگ مڌيا پرديش (مالوا) ۾ منچ جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو. هن جو بنياد مرهٽا فوج 18 صديءَ ۾ رکيو.اهي تختن جي اسٽيج ٺاهي،ان تي لوڪ ناٽڪ سانگ يا خيال وغيره پيش ڪندا هيا ته جيئن ڏسندڙن کي آساني سان اداڪاري ڏسڻ ۾ اچي. جيئن ته اسٽيج کي پراڪرت ۾ منچ سڏيو ويندو آهي. انڪري ان جو نالو به ”منچ “ پئجي ويو.
خيال:
خيال لوڪ ناٽڪ راجستان جو مشهور لوڪ ناٽڪ جو هڪ قسم آهي. خيال جي باري ۾ چيو ٿو وڃي ته اهو لفظ عربي ٻوليءَ مان ورتل آهي ،جنهن جو مطلب آهي، ”سوچ“ . ٻيو رايو اهو آهي ته اهو هندي لفظ ”کيل“ مان ورتل آهي. خيال بنيادي طور تي موسيقي يا راڳ جو حصو رهيو آهي.پر جڏهن خيال ۾ گفتگو ۽اداڪاري کي گڏائي ”سانگ “ جي طرز تي پيش ڪيو ويو، ته ان لوڪ ناٽڪ جو روپ ڌاري ورتو.جيڪو پهريائين دڙن يا چبوترن تي پيش ڪيو ويندو هيو.پر اڳتي هلي ”خيال“ باقاعده ناٽڪ بڻجي اسٽيج تي پيش ٿيڻ لڳو.پهريائين ان ناٽڪ جا موضوع جنگي ۽ عشقيه داستان هوندا هيا.هاڻي موضوعن ۾ وسعت اچي وئي آهي.
تماشه:
تماشه بنيادي طور تي پارسي جو لفظ آهي جنهن جو مطلب آهي ” ڏيکاءُ“. بنيادي طور تي مراٺي لوڪ ناٽڪ آهي. هن ناٽڪ جا ٻه قسم آهن،1 ڍولڪي ڦرڇا تماشه. جيڪو مڪمل لوڪ ناٽڪ آهي ،جنهن ۾ راڳ ،ناچ ۽ اداڪاري شامل آهي.2 سنگيت بارچا. جنهن ۾ صرف ناچ ۽ گانو شامل هوندو آهي . خاص ڪري لاوڻي گيت ڳايا ويندا آهن.جنهن مرد ۽ عورت جي عشق جا ورلاپ هوندا آهن يا جنسي محبت جو اظهار هوندو آهي. تماشي لوڪ ناٽڪ جو ناچ وارو حصو ايڏو ته جنسي جذبات کي ڀڙڪائيندڙ هوندو آهي جو ان جو اثر ”بالي وڊ“ جي فلمي دنيا تي به پئجي ويوآهي،جو اڄڪلھ سندن فلمن ۾ان کي ”آئٽم سانگ“ جو نالو ڏئي پيش ڪيو وڃي ٿو.
راس ليلا:
هي بنيادي طور تي پهريائين ناچ گاني تي ٻڌل هيو. جنهن ۾ راڌا ڪرشن ۽ گوپين جي راز نياز کي پيش ڪيو ويندوهيو. پهريان مٿرا،ورنداون ۽ اتر پرديش ۾ ٿيندو هيو.پر پوءِ ان جي مقبوليت ۾ اضافو ٿيو. آسام ۾ ته ان وڏي مقبوليت ماڻي ، جو هزارين مرد ۽ عورتون جنم اشٽمي جي موقعي تي ان ۾ حصو وٺندا آهن. لاڙڪاڻي جي حوالي سان جاکوڙي ۽ کاهوڙي دوست ”خالد چانڊئي“ ٻڌايو ته ورهاڱي کان گھڻو اڳ قافله سراءِ ۾ هندن جو مندر هوندو هيو،جنهن جي اڳيان کليل ميدان هيو،ان کي آکاڙو سڏيندا هيا. جتي ڀڳتون ۽ راس ليلا به ٿيندي هئي.اهو ذهن ۾ رهي ته سانگ ناٽڪ يا جنهن جاءِ تي ڀڳت ٿيندي هئي،ان کي به آکاڙو سڏبو هيو . ڇو ته ڀڳتن يا ڪلاڪارن کي ٻڌندڙن ۽ ڏسندڙن تائين زور لڳائي پنهنجي آواز کي پهچائڻو پوندو هيو. تنهنڪري ان ميدان يا پڙ کي، ان حوالي سان به آکاڙوسڏبو هيو.).منهنجو دوست علي شير پنهنجي ماسڙ جي حوالي سان ٻڌائيندو آهي ته قافلي سراءِ لاڙڪاڻي ۾ ڀڳت ڪنور رام ڳائي ويو آهي. سندس ماسڙ جي بقول ته وڏي اسر سان جڏهن هو سڪي تلاءَ ۾ ڳئون ڏهندو هيو ته ڀڳت ڪنور رام جو آواز چٽو ٻڌڻ ۾ ايندو هيو.اهو سڪي تلاءَ ۽ قافلي سراءِ جي وچوارو هوائي مفاصلو اندازن سوا ڪلوميٽر کن ٿيندو.
رهس:
رهس بنيادي طور تي سانگ، راس ليلا ۽ ڀڳت جو هڪ مليل جليل روپ آهي. هي اتر هندوستان جو خاص لوڪ ناٽڪ بڻيو. ان ناٽڪ کي اهو خوبصورت رو پ ڏيڻ وارو اوءڌ( اتر پرديش) جو ڪلاڪار بادشاه ”واجد علي شاه“هيو.هو 1847 ۾ تخت نشين ٿيو.صرف 9 سال حڪومت ڪيائين.ان کانپوءِ انگريزن جڏهن کيس مختلف نموني سان تنگ ڪيو، ته تخت ڇڏي پينشن تي گذارو ڪرڻ لڳو. پر انهيءَ دوران به هو شاعري ڪندو ،”رهس“ رچائيندو ۽ ڌنون ترتيب ڏيندو رهيو. ناچ جو ته وڏو ڄاڻو هيو. هن جو قلمي نالو ”قيصر“ ۽ تخلص وري ”اختر پيا“ هيو.هن ڪيئي رهس لکيا ،جنهن ۾” راڌا ڪنهئي ڪا قصا“ مشهور هيو.هن ”قيصر باغ رهس منزل“ نالي ڄڻ هندوستان ۾ پهريون جديد ٿيٽرهال ٺهرايو. هن فنڪارائن لاءِ هڪ هاسٽل ٺهرائي ،جنهن کي ”پري خانه، سڏيو ويندو هيو.جنهن ۾ سوين آرٽسٽ رهنديون هيون. جنهن ۾ ماه رخ پري،سلطان پري وغيره مشهور هيون. هي ڪلا يا فن جي حوالي سان مرندي گھڙيءَ تائين بادشاه رهيو. هن رهس ۾ نچڻ جا ڇٽيھ نمونا بيان ڪيا ،جن کي ’ ڇتيس ايجادِ رهسِ سلطاني‘ سڏيو ويندو آهي.
مذڪوره ڊرامن يا ناٽڪن جي وچور ڏيڻ جو مقصد اهو آهي، ته ٿي سگھي ٿو ، لاڙڪاڻي ۾ به اهڙي قسم جو ڪو مخصوص ”سانگ“ ٿيندو هجي. جنهن جي هاڪ ”رچرڊ ايف برٽن“ ٻڌي اتاولو ٿيوهجي. هاڻي اسان ان کي” ماهتاب“ جي حوالي سان ”ماهتابي سانگ“ ڪري سڏيون يا شهر جي حوالي سان ”لاڙڪاڻوي سانگ“ به چئون، ته ٺهي ٿو . پر ان ۾ ڪو شڪ ڪونهي ته لاڙڪاڻي ۾ سانگ رچائيندڙ نه صرف عام فنڪار، بلڪه ماهتاب ۽ نورجھان جھڙا خاص الخاص فنڪار به هيا. خاص ڳالھ اها ته ”برٽن“ ان ڏٺل بئليٽ يا ميلو ڊرامه (سانگ) ۾ موسيقي وارن سازن ۾ ”گٽار“ جو به ذڪر ڪيو آهي؛ جيڪو حيرت ۾ وجھندڙ آهي. جڏهن ته هاڻي به هندوستان جي هريانه يا اتر پرديش ۾ پيش ٿيندڙ سانگ ۾، صرف يڪ تارو،ڍولڪ، کڙتال،سارنگي، ستار ۽ هارمونيم جھڙا ساز استعمال ٿين ٿا. ائين ته ناهي ته ”برٽن“ کان ڀُل ٿي وئي هجي؛ هن سِتار يا سارنگي کي گٽار سمجھيو هجي. پر ائين ٿي نه ٿو سگھي. ”برٽن“ گھاٽ گھاٽ جو پاڻي پيتل هيو ،ايڏي وڏي چُڪ نه ڪندو. تاريخي طور تي گٽار لاءِ چيو وڃي ٿو ته اهو 5000 هزار سال پراڻو ساز آهي .ڪن ان جو بڻ بڻياد مصر مان کنيو آهي ۽ ڪن وري ”حِتي تهذيب“ (هاڻي واري ترڪي) مان،ڇو ته اتان هڪ پٿر لڌو ويو آهي،جنهن تي ان ساز جي اُڪر ٿيل آهي .ٽين تاريخي حقيقت وري اها آهي ته اهو ساز عربن، اسپين (اندلس) ۾ آندو، جنهن کي ”قيطاره“ سڏيو ويندوهيو. جيڪو يورپ ۾ مقبوليت ماڻي”گٽار“ ٿي ويو. قيطاره دراصل ناسپاتي جي اڌ جھڙي شڪل وانگر ساز هيو ،جنهن ۾ ڇهن کان وٺي ٻارنهن تارون لڳل هونديون هيون. ٿوري ڦير گھير کان پوءِ ان کي ”العود“ به سڏيو ويو،جيڪومغرب ۾ وري lute ٿي ويو. پارسي ۾ ان کي رود به سڏيو ويو.بهرحال اهو بحث به پنهنجي جاءِ تي آهي ته عود ،رود مان پيدا ٿيويا رود ،عود مان. پر چين ۾ ٻه قبل مسيح اهڙو ساز هيو جنهن کي ”پيپا“ سڏيو ويندو هيو.ترڪن وٽ به اهڙي قسم جو ساز هيو جنهن کي ”ڪومز“ چيو ويندو هيو. هندوستان ۾ سرود ۽ افغانستان ۾ بربط به بنيادي طور تي قيطاره جي مٽي مائٽي ۾ اچن ٿا. اهو ساز اصلوڪي ۽ ڪجھ ڦير گھير سان اڄ به اسپين،مراڪش ،مشرقِ وسطي ،ايران، تاجڪستان، ازبڪستان ۽ آرمينيا ،مطلب ته سڄي دنيا ۾ وڄايو وڃي ٿو. ڪٿي کيس ”گٽار“ ته ڪٿي ”قطاره“ ،ڪٿي ”عود“ ته ڪٿي ”لوٽ“ سڏيو وڃي ٿو. هاڻي به ان سازکي وڄائڻ جا ماهر موجود آهن . جيڪي سڄي دنيا جي ڪن رس رکندڙ ماڻهن تي سحر طاري ڪن ٿا. جي توهان کي به ڪن رس آهي، ته ”يو ٽيوب“ تان انهن سازن جي آوازن کي رڪارڊ ڪري سگھو ٿا ۽ تصور ۾ لاڙڪاڻي جي انهن فنڪارن کي داد ڏئي سگھو ٿا، جيڪي ”ماهتاب“ جي سنگ ۾، گٽاريا قيطاره وڄائيندا هيا. ان مان اندازو ٿئي ٿو ته ماهتاب يا سندس ساٿي فن جي حوالي سان اعلي پايي جا ڪلاڪار هيا. اها ٻي ڳالھ آهي ته بقول ”برٽن“ جي پڪوازي ڪم خراب ڪري ڇڏيو، جو گھڻي شراب پيئڻ ڪري تال ميل نه ويهاري سگھيو.ان ڪري ”برٽن“ تنقيد ڪندي لکيو آهي،ته ”جڏهن پڪواز جو آواز ويهجي ويوته مالڪ ان کي ٺيڪ نه ڪري سگھيا هيا. پر اسان جا ٻه افغان نوڪر اٿيا جن وڃي پڪواز جي سر آواز کي ٺيڪ ڪيو هيو.ساڳي ريت جڏهن ماهتاب جي ننڍي ۽ خوبصورت ڀيڻ نورجھان پنهنجو ڪردار ادا ڪري رهي هئي ته بين جو آواز نهايت تيز هيو،جڏهن ته سندس ڪردار هڪ الڳ تاثر ڏئي رهيو هيو.اها غلطي اسان جي هئي ،جو اسان کين شراب آڻڻ جي موڪل ڏئي رڌي پڪي ۾ پاڻي وجھي ڇڏيو هيو“ ؛ پر برٽن جيئرو هجي ها ته اڄ به ساڳي تنقيد ڪري ها، ڇو ته لاڙڪاڻي وارا ان حوالي سان اڄ به ناهن سڌريا.........
بهرحال،ان کان سواءِ جڏهن ”برٽن “ ماهتاب جي ناچ جي تعريف ڪندي سندس ناچ کي ”ٽئگوليني“ وارو ڦيرو سڏي ٿو،ته شايد گھڻن ماڻهن کي خبر هجي يا نه هجي، ته ”فليپو ٽئگوليني“ پنهنجي دور جو مشهور اطالوي ڊانسر هيو.جنهن 1832 ۾ ”لاسلفائيد“ نالي ناچ رچيو هيو.جيڪو سندس شاگردياڻي ۽ ڌيءَ ”بيلورينا مئري ٽئگوليني“ پيش ڪيو هيو.جيڪو رومانوي دور جو ڪلاسيڪل ناچ سمجھيو وڃي ٿو.ان جي ناچ سان ڀيٽڻ ۽”ماهتاب“ لاءِ ائين چوڻ ته،”نچندي سندس هر عضووٿڙڪي ڦڙڪي رهيو آهي.سندس اهڙي تيز ۽ تڪڙي چر پر ۾ هڪ طوفان موجود آهي.يورپ جي ناچ ۾ اهڙو فن ۽ ڪلا ڪونه ڏسڻ ۾ ايندي“ گوري ليکڪ،”رچرڊ ايف برٽن“جي ان مڃتا مان،لاڙڪاڻي جي ان عظيم فنڪاره جي فن جو اندازو لڳايو ته هوءَ ڪيڏي نه منفرد ۽ مهان آرٽسٽ هئي .
خير، ته ان سڄي بحث مان اهو نتيجو اخذ ڪري سگھجي ٿو، ته ”سانگ“ هڪ منفرد ناٽڪ جي طور تي،نه صرف سنڌ ۾رائج، پر مقبول به هيو. جيڪو بئلٽ ڊرامه، ميلو ڊرامه ۽ اوپيرا جي تمام ويجھو هيو. جنهن کي سنڌ، خاص ڪري لاڙڪاڻي جي ڪلاڪارن ڪمال تي رسايو.بس رڳو هڪڙو سوال جيءَ کي جھوري ٿو ، ته اوچتو ئي اوچتو سنڌ ۽ خصوصن لاڙڪاڻي مان اهڙي قسم جو سانگ ۽ سانگي ڪيئن گم ٿي ويا ؟.....
جڏهن ته هندوستان جي هريانه صوبي ۾ ”سانگ“ جي حوالي سان وڏو ڪم ٿيو .هريانه ۾ ”ڪشن لال ڀٽ“ جنهن سانگ کي جياريو. سانگ کي جنهن وڌايو ويجھايو، اهو هيو، ”علي بخش ريواڙي“ جنهن کي لوڪ ٿيٽر جو ابو سڏيو وڃي ٿو. جنهن وري ”سانگ“ کي گھڻي ۾ گھڻو لکيو، اهو هيو، ”پنڊت ديپ چند“ جنهن کي هريانه جو ڪاليداس سڏيو وڃي ٿو .اهڙي طرح ٻيا ڪيترائي شخص آهن .جن جو به ان ميدان ۾ قابل قدر ڪم ٿيل آهي .جن ۾ ڪجھ سانگين (فنڪارن) جا نالا حوالي طور تي پيشِ خدمت آهن؛ جن ۾ هرديو، ڌوم، پنڊت ڀارتوَ ۽ پنڊت لڪشمي چند وغيره جا نالا اچي وڃن ٿا.
هريانه ۾اڄ به ان لوڪ ناٽڪ ”سانگ“ سان تعلق رکندڙ ليکڪ ،فنڪار،هدايت ڪار پاڻ کي سانگي سڏرائن ٿا. جيئن ”ڪوي پنڊت مانگي رام سانگي“يا ”ڌرم بير سانگي“ وغيره.
پر وري به ساڳيو سوال سامهون اچي ٿو، ته لاڙڪاڻي ۾ اها ڪهڙي مصيبت ڪاهي پئي ،جو اکين ٺار،من جا منٺار۽ دل جا دلدار ماڻهو اوجھل ٿي ويا؟.....
ان جا ڪيئي جواب ٿي سگھن ٿا. شايد ائين ٿيو هجي ،جڏهن لاڙڪاڻي ۾فن جا قدردان نه رهيا هجن يا ٿي سگھي ٿو،ڪا بيماري بڙي ڪاهي پئي هجي يا وري انهن ماڻهن جن کي فن ۽ فنڪارن کان نفرت هئي،تن انهن کي ٽانڊا ڏئي، تڏا ويڙه ڪرائي هجي. جيئن اڄ به فن ۽ فنڪار بنياد پرستن جي اکين جو ڪنڊو آهن. ضرور ڪجھ ته ٿيو هوندو.ان حوالي سان جيڪڏهن ڪي تاريخي شاهديون ملن ٿيون،ته انهن کي آڏو رکي جاچ جوچ ضرور ڪرڻ گھرجي.
اچو ته پهريائين، رچرڊ ايف برٽن جو ڪيل ان تبصري تي نظر ڦيرايون ٿا،جنهن مان لاڙڪاڻي شهر جي معاشي ۽ معاشرتي صورتحال جي خبر پوي ٿي:
”لاڙڪاڻو هڪ تجارتي شهر آهي ۽ ڪپڙي جي صنعت ڪري ڏاڍو مشهور آهي. ان کانسواءِ شڪارپور کان ڪراچي ويندڙ رستي تي آهي. هتي قافله سرايون به موجود آهن. جتي واپار ۽ تجارت جي مقصد سان واپاري ڪيڏانهن به ايندي ويندي ترسندا آهن. هي شهر ماڻهن جي بد اخلاقين جي ڪري به گھڻو مشهور آهي. هتان جا ماڻهو شراب پيئڻ ۽ ناچ ڏسڻ جا ڏاڍا شوقين آهن. زندگي جي هر ضرورت سان لاڳاپيل هر شئي هتي موجود آهي ۽ ملي به ڏاڍي سستي ٿي. تنهن ڪري ماڻهو محنت ۽ جفا ڪشي ڪونه ڪندا آهن.هن شهر ۾ ناچڻين جو تعداد تمام گھڻو آهي. تنهن ڪري هتي ڪن بااصول ماڻهن جي نظر ۾ لاڙڪاڻو سٺو شهر ناهي“
مٿئين تبصري تحت سنڌ ۾ لاڙڪاڻي شهر جي حيثيت صنعت، تجارت ۽ فن جي حوالي سان متعين ٿئي ٿي. ان ڪري ئي لاڙڪاڻي لاءِ اهڙي قسم جا پهاڪا يا چوڻيون جڙيون ته:
هجئي ناڻو ته گھم لاڙڪاڻو، نه ته وت ويڳاڻو يا لاڙڪاڻو ساه سيباڻو،جت ڪڃرن جو اوتاڻو.
بهرحال، ان دور ۾ لاڙڪاڻي جي فنڪارن جي سونهن، سوڀيا ۽ فن جي ڪا وڏي هاڪ هئي ۽ سندن ٺٺ ٺانگر به اوءج تي هيا.ان جو اندازو ان منظر نگاري مان ڪجي، ته جڏهن ”ماهتاب“ پنهنجين ڀينرن يا سهيلين سان پنهنجو فن ڏيکارڻ لاءِ رچرڊ ايف برٽن ڏانهن اچي ٿي ته ”برٽن“ ان جي آمد جواکين ڏٺو احوال ڪجھ هيئن ڏئي ٿو:
”هاڻي اها پنهنجي ڀينرن سان گڏ اچي رهي آهي.سندس هرهڪ ڀيڻ پنهنجي جدا ڪجائي ۾سوار ٿيندي.اهڙي ريت نون اُٺن جو هڪ قافلو هوندو، اجھو ڄاڻ پهتيون. “
فنڪارائن جي ان شانائتي۽ مانائتي اندازمان به لاڙڪاڻي جي خوشحالي ۽ فارغ البالي جو اندازو ٿئي ٿو. تصور جي اک سان ڏسو ته ان دور ۾ هرهڪ فنڪاره ،الڳ اٺ جي ڪجائي تي ليلي وارو محمل سجايون قافله سراءِ ڏانهن فن پيش ڪرڻ لاءِ اچي ٿي ۽ توهان ”قافلي سراءِ“ واري رستي يا هاڻوڪي ”پير شير واري روڊ“ تي وات پٽيون ڏسي رهيا آهيو!؟....
سوچڻ جي ڳالھ آهي، ته پوءِ اها ڪهڙي آپدا آئي جو اوچتو ئي اوچتو لاڙڪاڻو، اهڙن نازڪ اندام، گلبدن، گلفام ۽ پري پيڪرفنڪارن جي رهڻ جي قابل نه رهيو. منهنجي خيال ۾ ان جو هڪ سبب ته وبائون ۽ ناگھاني آفتون هيون. جيئن پهريون لاڙڪاڻي ۾ پليگ جو حملو ٿيو.ٻيو دفعو انفلوئنزا جو سٽڪو آيو. ٽيون دفعو لاڙڪاڻي ۾ ڪالرا جي وبا پئي. اهڙي طرح ٻوڏيون به اينديون رهيون ،شايد ان ڪري لاڙڪاڻي مان ڪافي لڏپلاڻ ٿي هوندي يا ماڻهو بيمارين جي ور چڙهي ويا هوندا. ٿي سگھي ٿو ته ڪا اهڙي سماجي يا اقتصادي تبديلي به آئي هجي، جنهن لاڙڪاڻي کي ڌوڏي ڇڏيو هجي. اهڙو اظهار قائد اعظم محمد علي جناح جي18 آڪٽوبر 1938 جو ،لاڙڪاڻي آمد تي ميونسپالٽي لاڙڪاڻي جي صدر،جناب امير علي لاهوري جو ڏنل اهوخطبه استقباليه به هڪ ثبوت آهي، جنهن ۾ لاڙڪاڻي شهر جي بدحالي واري درد جي دانهن سمايل آهي. پڙهو ۽ پوءِ راءِ ڏيو:
”بخدمت ۾ جناب محمد علي جناح، جناب باريٽ لا
ميبر مجلس قانون ساز وصدر ڪل هند مسلم ليگ
جناب اعلي،
ميونسپل لاڙڪاڻي جي طرفان اسين صدر ۽ ڪائونسلراوهان کي پنهنجي شهر ۾ پهريون دفعو اچڻ تي، نهايت احترام ۽ خلوص سان خوش آمديد چئون ٿا.
جناب اعلي
اسان جي هن غريب شهر ۾ ڪجھ به نه آهي،جو اوهان جي تفريح لاءِ پيش ڪيو وڃي. تاريخي لحاظ کان اسان جي شهرکي’گلستان سنڌ‘جو قابل فخر‘ نالو ڏنو ويو آهي، مگر هي نالو هينئر پراڻو آهي.اسان جي حڪومت’لائيڊ سکر بئراج‘ جي تڪميل کي ٻاهرين دنيا ۾ پنهنجي لاءِ قابل فخر ڪارنامي جي طور تي پيش ڪري سگھي ٿي. مگر هي بئراج اسان جي شهر لاءِ مستقل ڏک ۽ تڪليف جو سبب بڻي آهي.اسان جي شهر جي وچان جيڪو شاندار ’گھاڙ واه‘وهندو هيو،سو شهر جي جي خوبصورتي جو غير معمولي ڪارڻ هيو،هينئر ختم ٿي چڪو آهي. ان سان شهر جي اؤج ۽ خوشحالي جا اهي ڏينهن به ويا، جڏهن هن شهر لاءِ ٻيڙيون تمام گھڻو ڪجھ آڻينديون هيون.سير ۽ تفريح جا اهي اسباب به ممدوح ٿي ويا،جن جي ڪري ماڻهو صحت مند ۽ مطمئن رهندا هيا.
ان جي باوجود هيءَ ڳالھ اسان جي لاءِ باعث عزت ۽ افتخار آهي، جو اسين اهڙي قديم تهذيب جا پاڙيسري آهيون،جيڪا موهن جي دڙي مان ملي آهي.اسان کي اميد آهي ته اوهان ضرور ويندا. جيڪڏهن اسين پنهنجن ابن ڏاڏن جي شاندار روايتن تي فخر ۽ سرت جو اظهار ڪري رهيا آهيون، ته اهو نااميدي جي جذبي تحت ناهي،پر عظيم ماضي مان پيدا ٿيندڙ مضبوط ۽ زبردست اعتماد جي ڪري آهي. جيتوڻيڪ اسين مشڪلاتن ۾ ڪم ڪري رهيا آهيون.جيڪي ناقص ميونسپل نظام جي ڪمزوري،انتخابي اداري ۽ ڪنٽرلنگ اٿارٽيز جي متضاد قانونن جي ڪري پيدا ٿيون آهن.ان هوندي به اسان کي خدا تي مڪمل ڀروسو آهي.اسين دعاگو آهيون ته اسان کي سچائي ۽ سڌي رستي تي عمل ڪرڻ جي تو فيق عطا ڪري.
اسين آهيون اوهان جا نياز مند
امير علي لاهوري صدر، پرتاب راءِ واسومل نائب صدر.
هاڻي جي ڀيٽ ڪري ڏسبي،ته اندازو ٿي ويندو،ته جڏهن ” برٽن “ لاڙڪاڻي ۾ آيو، ته ان وقت لاڙڪاڻو خوشحال،سرسبز، آباد ۽ شاداب هيو. پر پوءِ جڏهن لائيڊ بئراج ٺهڻ ۽ رائيس ڪئنال نڪرڻ جي ڪري گھاڙ واه بند ٿيو ته ڄڻ لاڙڪاڻي جي قسمت رسي وئي. ڇو ته دريائي بندر جي بند ٿيڻ ڪري وڻج واپار کي وڏو ڌڪ رسيو. لاڙڪن ۽ ميراڻين جا وڏا وڏا هوڙا ۽ ٻيڙا بيڪار ٿي ويا. دريائي آمدورفت جيڪا گھاڙ وسيلي ٿيندي هئي، سا ختم ٿي وئي . قافلي سراءِ ۾ ايندڙ واپارين جو اچڻ بند ٿي ويو. لاڙڪاڻي جون اهي زمينون جيڪي سنڌ جي سمورن ضلعن جي زمينن کان مهانگيون هيون، تن جا اگھ مرڻ لڳا. لاڙڪاڻي جو پنجاه جريبن يعني پنجويھ ايڪڙ آباد زمين جو مالڪ به چڏا کنهي ،شهپر وٽي پاڻ کي رئيس يا ڀوتار سڏرائيندو هيو، سو ننڍڙوکاتيدار يا آبادگار ٿي ويو. پوءِ جڏهن واپاري، زميندار ۽ شهر جا مهندار،نازڪ اندام،گلفام نازنينن جون ناز برداريون نه ڪري سگھيا، ته سهڻن ۽ سيبتن سانگيئڙن به لاڙڪاڻي کي الوداع چيو ۽ ائين سنڌ جو باغِ عدن مورن،بلبلين ،قُمرين ۽ ڪوئلين کان خالي ٿي ويو.باقي بچيا سياسي ڪانو، تن جي لڙ ۾لاڙڪاڻي جو فن ٺونگن جو شڪار ٿي ويو.بس جي بچي هئي، ته هڪ سڃائي ،ٻي سيٽ گھڻي!
ڳالھ کٽائڻي، ته اسان جي ڪلاسيڪل شاعرن ته مختلف حوالن سان سانگ ۽ سانگين کي دانسته يا غير دانسته طور تي ذو معني ۾ ڏاڍي علامتي انداز ۾ ياد ڪيو آهي ، پر نام نهاد محققن ڄڻ ته کين اکيون ٻوٽي نظر انداز ڪيو آهي. افسوس صرف اهو آهي ته هڪ ڌارئي محقق ”رچرڊ ايف برٽن“ ته وري به کين تاريخ جي ورقن جي زينت بڻايو، پر پنهنجن محقق ته کين لؤڻو هڻي به نه ڏٺو؛ ته اِهي فنڪار به لاڙڪاڻي شهر جي سونهن ۽ سوڀيا، زيب ۽ زينت هيا!؟... ان بي حسي ۽ بي رخي مان ثابت ٿئي ٿو، ته لاڙڪاڻي يا سنڌ جي محققن جو رويوبه ڪلاسيڪل خشڪ زاهد جھڙو هيو، جنهن لاءِ نظامي گنجوي خوب چيو آهي:
زاهد نه داشته، به جمالِ پري رخان
ڪنج گرفت يادِ خدا را بهانه ساخت
منهنجي ان سڄي حال احوال ڪرڻ جو مقصد اهو آهي، ته جيڪو بئليٽ ڊرامو يا ميلو ڊرامو رچرڊ ايف برٽن ڏٺو هيو ،سو سنڌي ”سانگ“ جو هڪ قسم هيو. جنهن کي اسان جي پيشروئن شرفائن شايد ان ڪري وساريو يا رجسٽرڊ نه ڪيو، جو ان حوالي سان انهن عورتن جو ذڪر پئي آيو ،جن جي ذڪرڪرڻ سان مرداڻي سماج جي صاحبِ عقل، صاحب ِعلم ڪج ڪُلاه ماڻهن جي گھٽتائي پئي ٿي. نه ته اوهان اهو ٻڌايو ته ڇا انهن رچرڊ ايف برٽن جي ڪتاب ”SINDH REVISITED“ کي نه پڙهيو هوندو؟ ............
حرف آخر،
ته انهن سڀني دوستن جو مشڪوروممنون آهيان، جيڪي مونکي لکڻ لاءِ اتساهيندا رهيا آهن .جن ۾ ننڍپڻ جو دوست سهيل مڪاني،علمي وادبي دوست تاج بلوچ، حفيظ قريشي، عبدالوهاب سهتو، عنايت ميمڻ، عاشق منگي، ممتاز ابڙو، محمد امين مگسي ۽ سعيد سومرو آهن.نه ته مون جھڙو ماڻهو جيڪو پنهنجي بت کان به بيزار هجي،ان کان ايترو لکڻ به ڪاٿي ٿو پڄي.
منظور ڪوهيار
- A 3056فيز 2 گلشن حديد ،ڪراچي.
رابطو، موبائل فون:03433629448