ڏيک اٺون
حاڪم خان: (پڇندي) ڊبل منسٽر! پهريان ڪليمن جي تحت جڳهون ۽ زمينون بغير ڪنهن حساب ڪتاب جي قبضه گير اسڪيم جي تحت هليون ويون ۽ هاڻي انعام اڪرام جي اسڪيم تحت ۽ پراڻي قبضي جي حق واري قانون تحت سرڪاري پلاٽ ۽ زمينون وڃن ٿيون. ائين نه ٿئي ته سڄو ملڪ قبضه گيرن جي هٿن ۾ هليو وڃي ۽ عوام اسان جي خلاف اٿي کڙو ٿئي؟
همراز: (ٽهڪ ڏيندي) ديسي حاڪم هن ملڪ ۾ اڃا گهڻو ڪجهه آهي.
حاڪم خان: (حيرانگي وچان پڇندي) مثلن؟
همراز: جبل آهن.... ٻيلا آهن.... ٻيٽ آهن.... ڍنڍون آهن.... ڍورا آهن.... سمنڊ آهي، ساحل آهي.
حاڪم خان: مون ته اهو سوچيو ئي نه هيو، ڊبل منسٽر! تون واقعي ڏاڍو چالاڪ ۽ ذهين آهين.
] اوچتو پس منظر ۾ منشي ابراهيم جو نظم ٻڌڻ ۾ اچي ٿو.[
جهنڊا کڻو نعرا هڻو وڙهندا هلو رڙهندا هلو،
هي رات جو پويون پهر، جهاڳي چڙهيا آهيو جهڳر،
ڪڍيا هو سج ڪرڻا ڏسو ۽ جهڙ اندر جهرڻا ڏسو،
ٿاڻن حويلين ٿرٿلو، آهي زمين ۾ زلزلو،
رهزن ۾ جيسين رت ڦڙو، مارڻ مرڻ کان نا مڙو،
ساٿي سنڀاريندا هلو ۽ ڏاڍ ڏاريندا هلو، جهنڊا کڻو!.....
حاڪم خان: (همراز کان پڇندي) هي ڪير آهن، جيڪي اسان جي خلاف جھنڊا کڻڻ چاهين ٿا؟ همراز: (حيرت کائيندي) خبر ناهي ته اهي وري ڪهڙا سورهيه ساماڻا آهن، جيڪي اوهانجي عوامي حڪومت جي مخالفت ڪري رهيا آهن.
محافظ جان: حڪم ڪيو ته کين پڪڙي ۽ جڪڙي وٺي اچان.
حاڪم خان: محافظ خان جي مدد سان انهن باغين کي پڪڙي ۽ جڪڙي وٺي اچ!.... دير نه ڪر!.
(همراز هڪدم ٻاهر نڪري وڃي ٿو)
حاڪم خان: ( ڪاوڙ وچان ورجائيندي) جھنڊا کڻو، نعرا هڻو!...وڙهندا هلو، رڙهندا هلو!..ٻيو ڪم ئي ڪونه اٿن.
(محافظ جان ۽ همراز ٻن ماڻهن کي پڪڙي وٺي اچن ٿا.(
همراز: (ٻڌائيندي) ديسي حاڪم! هي آهن جيڪي اوهان جي حڪومت جي خلاف احتجاج ڪري رهيا آهن. (هڪ ماڻهوءَ طرف اشارو ڪندي) هي پاڻ کي هارين جو سرواڻ سڏائي ٿو. (ٻئي ماڻهوءَ طرف اشارو ڪندي) هي وري پاڻ کي پورهيتن جو اڳواڻ سڏي ٿو.
حاڪم خان: (خار وچان ڏسندي) اوهان ٻنهي سان ڇا مسئلو آهي؟
هارين جو سرواڻ: ديسي حاڪم! تون سرڪاري زمين انعام و اڪرام اسڪيم تحت ورهائي اسان سان ظلم ڪري رهيو آهين. جڏهن ته ان زمين جو اصلي حقدار هاري آهي. جيڪو صدين کان وٺي ڌرتي جو سينو چيري اَنُ اپائي ٿو. هو بک ۽ ڏک ۾ رهي ڪري ان ڌرتي جي سارسنڀال ڪري ٿو. پر اوهان اها زمين انهن فنڪارن، رانديگرن ۽ ماڻهن کي ڏيو ٿا، جن جو ان زمين سان ڪو به سنئون سڌو تعلق ڪونهي. ڇا اها نا انصافي ناهي؟
همراز: (پڇندي) ڇا فنڪار، رانديگر ۽ جوان هن ڌرتي جا ماڻهو ناهن؟.... ڇا انهن جو هن زمين تي حق ناهي؟.....
هارين جو سرواڻ: (جواب ڏيندي) بيشڪ، اهي به هن ڌرتي جا ماڻهو آهن. انهن کي انعام و اڪرام ۾ نقد رقم ڏئي سگهجي ٿي يا کين ٻيو ڪو صلو ڏئي سگهجي ٿو، پر بي زمين هاري جو حق کسي کين انعام ڏنو وڃي ته اهو ظلم چئبو. جيڪڏهن اسان بي زمين هارين کي حق پلئه نه پيو ته پوءِ اقبال جو اهو شعر اوهان کي ذهن نشين ڪرڻ گهرجي، ته
جس کيت سي دهقان ڪو ميسر نه هو روزي
اس کيت ڪي هر خوشه گندم ڪو جلادو
همراز: (ٻئي ماڻهو ڏانهن منهن ڪري پڇندي) اي پورهيتن جا اڳواڻ تون ٻڌاءِ توسان ڪهڙو مسئلو آهي؟..... جڏهن ته تنهنجو سرڪاري زمين تي ڪو حق ٺهي ئي نٿو؟....
پورهيتن جو اڳواڻ: (جواب ڏيندي) پورهيت يا مزدور به هن ڌرتي جو وارث آهي. اهو پورهيت ئي آهي جيڪو شاهي محلن، بنگلن، سرڪاري عمارتن، گرجائن، مندرن ۽ مسجدن جو معمار آهي. اهو عظيم معمار بي گهر ۽ دربدر هجي ته اها هن سماج جي وڏي بي انصافي چئبي. ان ڪري جيڪا زمين مهاڳ حق يا پراڻي قبضي جي حق واري قانون تحت قبضي خورن، ڀوتارن، واپارين ۽ آفيسرن کي ڏني وڃي ٿي، دراصل ان تي بنيادي حق پهريان پورهيت جو آهي. جيسيتائين اوهان ان بي انصافي کي ختم نه ڪندئو ،تيستائين اسان جو احتجاج جاري رهندو.
حاڪم خان: ان جو مطلب ته سڄي ملڪ جي سرڪاري زمين اسان هارين ۽ مزدورن ۾ ورهائي، ان طبقاتي فرق کي مٽائي ڇڏيون جيڪو هزارن سالن کان هلندو اچي ٿو.
پورهيتن جو اڳواڻ: ها اها ئي انساني شعور جي تقاضا آهي ته هاڻي طبقاتي نظام کي ختم ڪيو وڃي، ڇو ته اهو استحصالي نظام آهي، جيڪو انساني ترقي جي راهه ۾ وڏي رڪاوٽ آهي.
همراز: (سمجهائيندي) ديسي حاڪم! هي مزدور ۽ هاري هن ملڪ ۾ اشتراڪيت آڻڻ گهرن ٿا. اهي هن ملڪ ۾ غير ملڪي نظرين کي رائج ڪرڻ گهرن ٿا، هي ملڪ جا غدار ۽ اسان جي حڪومت جا دشمن آهن.
هارين جو سرواڻ: (جواب ڏيندي) ديسي حاڪم ۽ ديسي وزير! نه اسان ملڪ جا غدار آهيون ۽ نه وري اسان غير ملڪي نظريو هتي آڻڻ گهرون ٿا. اسان جو نظريو ۽ نعرو ته شاهه عنايت شهيد جو نظريو ۽ نعرو آهي. جنهن چيو هو ته جو کيڙي سو کائي. اسان ڪالهه به انهيءَ نظريه ۽ نعري جي حمايت ۾ ڪٺا ويا هيا سين ۽ اڄ به ڪسجڻ جي لاءِ تيار آهيون.
پورهيتن جو اڳواڻ: (ساڳي ڳالهه کي اڳتي وڌائيندي) اي ديسي حاڪم ۽ وزير! اسان هر انهيءَ نظريي کي عزت و احترام جي نظرن سان ڏسنداسي، جيڪو نظريو اسان جي حقن جي حمايت ۽ حفاظت ڪندو. چاهي اهو سوشلزم هجي، ڪميونزم هجي يا وري اها حديث ته ال ڪاسب حبيب الله يعني پورهيت خدا جو دوست آهي.
همراز: (پورهيتن جي اڳواڻ جي ڳالهه ڪٽيندي) ديسي حاڪم!.... هنن جي هڪ به نه ٻڌي وڃي، ڇو ته بحث مباحثي ۾ هنن سان نه پڄي سگهبو ۽ خوامخواهه پنهنجو وقت وڃائبو. ان ڪري اکيون ٻوٽي هنن کي سخت ۾ سخت سزا ڏني وڃي.
حاڪم خان: محافظ جان!.... هن حڪومت ۽ ملڪ دشمن ماڻهن کي عبرت جو نشان بڻائي اسان کي رپوٽ ڏني وڃي.
محافظ جان: اوهان جي تصور کان به وڌيڪ هنن کي سخت سزا ملندي.
(محافظ جان ۽ سپاهي هارين جي سرواڻ ۽ پورهيتن جي اڳواڻ کي وٺي وڃن ٿا.(
حاڪم خان: (ڪنن جون پاپڙيون ڇهندي) خدا جي پناهه!.... اسان ته اهو سوچي به نه پئي سگهياسي ته هڪ هاري ۽ مزدور به ائين سوچي سگهن ٿا.
همراز: (رازداري واري انداز ۾ ٻڌائيندي) ديسي حاڪم! اسان انهن هارين ۽ پورهيتن کي اهڙي نظرياتي سيکت ڏينداسي جو انهن جا ايندڙ نسل به ياد ڪندا.
حاڪم خان: سمجهه ۾ نه آيو!؟....
همراز: جيئن زهر زهر کي ماريندو آهي، جيئن لوهه لوهه کي ڪٽيندو آهي. ائين اسان به سماجي مساوات جا نعرا هڻائينداسين. اجهي، اٽي ۽ لٽي جي ڳالهه ڪنداسين. مزدور ۽ هارين جا نام نهاد اڳواڻ پيدا ڪنداسين، جيڪي انهن ئي هارين ۽ پورهيتن جون متيون منجهائي ڇڏيندا ۽ پوءِ اهو نظريه پاڻهي بدنام ۽ رسوا ٿي ويندو .
حاڪم خان: تون واقعي منهنجو همراز ۽ هم رڪاب آهين. مان توکي ائين ڪرڻ جي اجازت نه پر ڇوٽ ڏيان ٿو ته جيئن ان ايندڙ ڳاڙهن جھنڊن واري خوني انقلاب کان بچي سگهجي.
(محافظ جان اندر داخل ٿئي ٿو.(
محافظ جان: (ٻڌائيندي) هر هاري سرواڻ ۽ پورهيت اڳواڻ کي پابند سلاسل ڪري ڇڏيو آهي. باقي انهن جا ڪجهه حمايتي شاعر، اديب ۽ دانشور بچيا آهن. حڪم ڪيو ته انهن کي به اندر ڪري ڇڏيون؟
حاڪم خان: بلڪل انهن کي به سيکت ملڻ گهرجي، کين خبر پئي ته غلط نظرين جي حمايت ڪرڻ ڪيڏو نه سنگين جرم آهي.
محافظ جان: بلڪل ائين ئي ٿيندو، جيئن اوهان جو حڪم آهي.
(محافظ جان ٻاهر نڪرڻ لاءِ مڙي ٿو. (
حاڪم خان: (روڪيندي) محافظ جان، اسان تنهنجي ڪارڪردگي مان ڏاڍا مطمئن آهيون. ٻڌاءِ، ته اسان توکي ڪهڙو انعام ڏيون؟
محافظ جان: (ڏند ڪڍي شرمائيندي) هر سرڪاري ملازم جي اها آرزو هوندي آهي ته هو وڏي ۾ وڏو عهدو ماڻي. منهنجي به اها خواهش آهي ته مان محافظ اعليٰ ٿيان، پر منهنجي مٿان ڪجھ سينئر ويـٺا آهن انهيءَ جو حل اوهان ڪڍي سگهو ٿا.
حاڪم خان: (همراز ڏانهن ڏسندي) ڇا انهيءَ جو حل نڪري سگهي ٿو؟
همراز: ديسي حاڪم! جيئن شينهن کي پنهنجي طاقت جو اندازو ناهي هوندو، تيئن اوهان کي به خبر ناهي ته اوهان جا ڪهڙا پاور آهن.
حاڪم خان: ته پوءِ مونکي منهنجي طاقت يا پاور جي باري ۾ ٻڌايو وڃي؟
همراز: اوهان سڀ ڪجهه ڪري سگهو ٿا، جي اوهان چاهيو ته، پنهنجي هن وفادار کي محافظ جان مان محافظ اعليٰ بڻائي سگهو ٿا .....
حاڪم خان: پر پوءِ اها رائج ٿيل طريقي ڪار ۽ ميرٽ جي لتاڙ نه ٿيندي؟
همراز: سينئر ۽ جونيئر وارو قانون انگريزن جو رائج ٿيل هيو.اسان آزادي انهيءَ ميرٽ واري قانون کي ته ختم ڪرڻ لاءِ ورتي هئي.
همراز: تون صحيح ٿو چوين. هونئن به اسان جي جاگيرداراڻي ثقافت ۾ حاڪمِ اعلي جو حڪم قانون هوندو آهي.ها، ته تون ڪجھ ٻڌايو پئي؟
همراز: اوهان جيڪڏهن انڌي هاٿي وانگر پنهنجا پاور استعمال ڪندوء ، ته اوهان جي پيرن هيـٺان هر شئي لتاڙجي سگهي ٿي. اوهان اهو ته ٻڌو هوندو ته قانون ڪوريئڙي جو ڄار آهي جنهن ۾ مک ڦاسي پوندي آهي ۽ هاٿي لنگھي ويندو آهي. ان ڪري اوهان جنهن کي سينئر سمجھو اهو سينئر آهي، جنهن کي جونيئر سمجھو اهو جونيئر آهي. جنهن کي لائق سمجھو، اهو لائق آهي ،جنهن کي نالائق سمجھو اهو نالائق آهي.
حاڪم خان: ( خوش ٿي حڪم ڏيندي) ته پوءِ اهو اسان جو حڪم آهي ته محافظ جان کي محافظ اعليٰ بڻايو وڃي، ڇو ته هي وفاداري ۽ انڪساريءَ ۾ سڀن کان وڌيڪ سينئر ۽ معتبر آهي.
همراز: بلڪل ديسي حاڪم! هن جي انڪساري جو اهو عالم آهي، جو هي اوهانجي پرپٺ اوهان جي فوٽوکي به سلوٽ هڻندو آهي.
حاڪم خان:(مشڪندي) هن جا اهي ئي ته منفرد انداز آهن، جن کان مان متاثر آهيان.
محافظ جان: (يقين ڏياريندي) اوهان جي خاص مهرباني سان محافظ اعليٰ ٿيڻ کانپوءِ هاڻي اوهان جي اشاري جي دير آهي. اوهان جي هر مخالف کي مليا ميٽ ڪري ڇڏبو.
حاڪم خان: اسان کي تو مان اهي ئي اميدون آهن.
[محافظ جان سلوٽ هڻي ٻاهر نڪري وڃي ٿو.]