سنڌ جو سياسي صبح پري ناهي..!!

اُلهاس نگر جون انڌيون راتيون اُن ديوداس جي دل کي ڪا آٿت ڏئي نه سگهيون. جنهن جي پورهيت دل ۾ آخر تائين اُهو سُرخ سُتل هو. جيڪو ماسڪو کان وڌيڪ سنڌ کي ساريندو رهيو. جيڪو اُلهاس نگر کان گانڌي ڌام ۽ بمبئي ۾ به پنهنجي ڳوٺ جون ڳليون ڳوليندي هڪ ڏينهن هوا بڻجي هليو ويو، اُن ديس ڏانهن جنهن ديس کان ڪو واپس وري ناهي سگهيو. اُهو ڪميونسٽ حشو ڪيولراماڻي جنهن نه رُڳو پنهنجي انقلابي سياسي آدرشن وسيلي سنڌ سان پنهنجو سُٻنڌ نڀائي رکيو پر پورهيت سنڌ جي تصوير کي پنهنجي اکين جي آکيرن ۾ آخر تائين سنڀالي رکيو. جنهن کان سندس سنگتي آخر ۾ ائين ڀڄي ويندا هُئا، جيئن لاهور جا اديب اُن منٽو کان ڀڄي ويندا هُئا. جنهن “ڪالي شلوار” لکي ڪا قيامت نه آندي هُئي پر اُن لاهور کي اُگهاڙو ڪيو هو. جيڪا لاهور پنهنجي اُگهاڙپ جا انگ ڍڪيندي اُن اديب کي ياد ڪندي هُئي، جنهن لاهور کي پنهنجو لباس آڇيو هو. حشو به سنڌ جو لباس هو. جنهن کي ورهاڱي جا وڍ ڪمزور ڪري نه سگهيا هُئا. پر سندس وطن دوست سياسي نظرين سبب کيس گهڻو پوءِ سنڌ کي الوداع چوڻ وقت جيڪا اذيت ڀوڳڻي پئي هُئي سا اذيت سندس پڇاڙڪن ڏينهن تائين به پيڇو ڪندي رهي. جنهن کي انگلنڊ ۾ هندستان جو هاءِ ڪمشنر ڪرشنامينن به ان تعارف سان سُڃاڻيندو هو ته اُهو “سنڌين کي ڌار قوم سڏيندو هو.” ڪيترائي ڀيرا سوچيو اٿم پر ڪنهن نتيجي تي پُهچي ناهيان سگهيو. پر اها حقيقت آهي ته ورهاڱو وڏو الميو هو پر اُن کان به وڏو الميو اِهو هو جو سنڌ پنهنجي اُن مڊل ڪلاس کان محروم ٿي وئي. جنهن جي اوسر حقيقي فطري حالتن ۾ ٿي هُئي ۽ سنڌ حشو ڪيولراماڻيءَ جهڙن جينيئس ڪردارن کان به محروم بڻجي سياسي زوال جو شڪار ٿي وئي.
مُنهنجو ذاتي خيال اهو آهي ته سنڌ اندر ٽن سياسي ۽ نظرياتي سوچن جا رستا رهيا آهن. 1 ) اقتدار جي حاصلات واري سياسي سوچ، 2 ) آرٽ ۽ ادب جي ذريعي وطن جي سلامتيءَ واري سوچ، 3 ) سنڌ جي قومي وحدت ۽ فڪري آزاديءَ واري سياسي سوچ. هن وقت تائين انهن ٽن مُختلف سياسي ڌارائن سنڌ جي قومي عوامي شعور مٿان پنهنجا پنهنجا خاص اثر ڇڏيا آهن. پوين ٻن سياسي سوچن ۽ خيالن جي وچ ۾ تمام گهڻي ويجهڙائپ رهي آهي. جيڪڏهن ڏٺو وڃي ته سنڌ جي قومي وحدت ۽ فڪري آزاديءَ واري سياسي واٽ کي آرٽ ۽ ادب جي دُنيا سياسي طور سگهارو بڻائيندي رهي آهي. جنهن جا وڏا مثال 60ع ۽ 70ع وارن ڏهاڪن ۾ آرٽ ۽ ادب کي سياسي سختين وارين آرين سان مُنهن ڏيڻو پيو هو ۽ سنڌ جا ڪيترائي شاعر ۽ اديب سلاخن پويان واڙيا ويا هُئا ته ساڳي طرح سنڌ جي قومي وحدت ۽ فڪري آزاديءَ جي سياسي هلچل هلائيندڙ قيادتون به ڪاٺ ۾ هُيون. جڏهن ته فقط اقتدار خاطر هلندڙ سياست ۾ وطن دوستي ۽ قوم دوستيءَ جا تصور بيحد ڪمزور هُئا. پر اُهو عوام جنهن لاءِ آمريڪي فلاسافر ۽ تاريخدان وِل ڊيورانٽ چيو هو “اُن انبوهه کي عوام نٿو چئي سگهجي، جنهن جي دماغ مٿان شعور جي روشنيءَ جا ڪرڻا ڪڏهن به پئجي ناهن سگهيا.” پر اقتداري سياست جا پاڇا پنهنجي عددي اڪثريت سبب سنڌ مٿان ڇانيل رهيا ۽ سنڌ سان بي پناهه عشق ڪندڙ حشوڪيولراماڻي، سائين جي ايم سيد، حيدر بخش جتوئي ۽ ٻين جي سياست، اياز جي شاعري ۽ سڄو مذاحمتي ادب پنهنجي روشن خياليءَ ۽ وطن دوستيءَ وارن عظيم آدرشن سان، سنڌ اندر تمام گهڻي عددي اقليت جي باوجود اهڙي نرسري ٺاهي سگهڻ ۾ ڪامياب ٿي سگهيو، جيڪا نرسري سنڌ جي قومي سلامتي ۽ وجود مٿان ٿيندڙ حملن ۽ خطرن کي نه فقط سمجهي سگهي پر اُنهن سازشن اڳيان سِيهي جي ڀِت بڻجي وئي. اُهو 60ع جو ڏهاڪو جنهن کي اياز ادب ۾ صليبي جنگين جو دور سڏيو هو. جنهن ۾ تخليقن کان توبن جو ڪم ورتو ويندو هو. جنهن دور جي ادب سنڌ جي ماڻهن کي سندن سياسي وجود ۽ قوميت جو احساس ته ڏياريو. ليڪن اقتدار واري سياسي ويڙهه وارين حالتن کي سمجهڻ ۽ ڏسڻ جي باوجود به سنڌ ۾ وطن دوست سياسي ۽ قومي شعوري سگهه واري پارٽي پئدا ڪري نه سگهيو. جيڪا وڏيرڪي سياست جو مضبوط مُتبادل بڻجي سگهي. جيتوڻيڪ سياسي طور ڪيتريون ئي نظرياتي ۽ سياسي پارٽيون موجود هُيون پر اُهي پنهنجي عددي اڪثريت ۾ عوامي سياسي نفسيات کان گهڻو پري بيٺل هُيون. جيڪي آرٽ ۽ سياست جي ميلاپ سان مزاحمتي ڪردار ته ادا ڪري رهيون هُيون پر عوامي سياسي نفسيات کي وڏيرڪي اثر مان ڪڍي پنهنجي ڦاٽل سياسي چوليءَ جو دامن آڇي سگهڻ ۾ناڪام رهيون، پر اُها وقتي ناڪامي مُستقبل جي سياسي سوڀ ۾ بدلجڻي هُئي. جيڪا اڄ سنڌ جي سياسي آسمان مٿان عرصن کان ڇانيل اوندهه ۾ هڪ روشن صبح وانگر نظر اچي رهي آهي.
تمام سُٺي ڳالهه اها آهي ته هن وقت سنڌ جي سياسي آسمان مٿان نئين صبح ڪنهن نويلي ڪنوار وانگر پنهنجون پنبڻيون پٽي پاڻ پسائڻ واري آهي، سا آهي، سنڌ اندر مُنتشر عوامي شعور جي موجودگي. لکين ماڻهو پنهنجي پنهنجي جاءِ تي خود مرڪزي مورچو بڻيل آهن. جيڪي روايتي سياست مان پنهنجي بيزاريت جو اظهار ڪندا رهن ٿا. ائين تاريخ ۾ به ٿيندو رهيو آهي. غير مُنظم، ڇڙوڇڙ ۽ داڻو داڻو بڻيل طاقتون پنهنجي مُنظم ٿيڻ جو انتظار ناهن ڪنديون. مُغلن خلاف سنڌين جي ويڙهه ڪا مُنظم ويڙهه نه هُئي، اُها ويڙهه به مُنتشر عوام ئي وڙهي هُئي. جنهن مُغل شهنشاهيت جي دور جو خاتمو آندو هو. جڏهن سنڌ جي ماڻهن روايتي سياست واري جُئا کي سمجهي ورتو آهي ۽ هُو پنهنجي جيون کي سياسي جُئا ۾هارائڻ بجاءِ، اهو سمجهڻ لڳا آهن ته سنڌ جي سياسي تقدير جي بدلائڻ جو وقت اچي ويو آهي، تڏهن اُهي ڪنهن جزباتي نعرن جو ٻارڻ بڻجي ختم ٿيڻ بجاءِ، ماٺ جي ڊگهي بنواس مان اکيون پٽي اُٿڻ وارا آهن ۽ پنهنجي وطن جي تقدير پاڻ لکڻ لاءِ سوچي رهيا آهن. اُهي اُنهن هٿن کان اُها عوامي طاقت ڦُري وٺندا. جنهن عوامي طاقت جي ڀاري مينڊيٽ هيٺ سندن سڄي زندگي ڪنهن بنواس ۾ گُذري وئي آهي. جن جا ڳوٺ بدحالي ۽ بُک جي تصوير بڻيل آهن. جن جي جسمن جا اُگهاڙا انگ نعريباز عوامي سياسي گليمر ڍڪي ناهي سگهيو. چيو ويندو آهي ته جنگين ۾ سڀ ڪجهه جائز هوندو آهي. جتي کنڊر جهڙا منظر، انسانن جون لڱ ڪانڊاريندڙ ڪهاڻيون بيان ڪندا آهن، جتي ٻارڙا ۽ عورتون هڪ ڊبل روٽي ۽ نان پويان ڊوڙون پائيندي نظر ايندا آهن. پر افسوس جو سنڌ اهڙي جنگ جي دور ۾ داخل نه ٿيڻ جي باوجود به جنگي حالتن جهڙي زندگي گُذاري رهي آهي. اڄ به ٻارڙا ۽ عورتون اهڙي ئي زندگي گُذاري رهيا آهن. جتي ڪو به چونڊيل نُمائندو، سنڌ جي هڪ به ڳوٺ يا شهر کي مثالي ڳوٺ يا شهر ڪري پيش ڪري سگهڻ جي دعوى ڪرڻ جي پوزيشن ۾ ناهي. ريڊ انڊين کي اڃان ڪهڙا سُرخاب جا پر لڳل هوندا آهن؟ مونکي اڄ به اُهي جُملا ذهن مٿان ڪنهن هٿوڙي وانگر لڳندا رهن ٿا. جيڪي 60ع جي ڏهاڪي ۾ ڪنهن آفيسر سنڌ جي ذهانت جي علامت بڻيل حشو ڪيولراماڻيءَ کي چيا هُئا.

You Sindhies will be decimated like red Indians (اوهان سنڌي ريڊ انڊينن وانگر ملياميٽ ڪيا ويندئو). اڄ 4 ڏهاڪن کان مٿي عرصو گُذري وڃڻ کان پوءِ سڄي سنڌ جو جائزو وٺي ڏسو ته “سنڌي” ريڊ انڊين ئي ته بڻجي ويا آهن. جنهن ۾ وڏو عمل دخل اُن عوامي سياست جي بي رحم سنگينين جو آهي. جنهن سنڌ جي ماڻهن کي عوامي طاقت جي راڄ جي نالي تي ڳِچين ۾ اهڙن سياسي نعرن جون سوڙهيون سنگهرون وِجهي ڇڏيون آهن. جيڪي هاڻ خود به خود زنگجي ڀُري رهيون آهن. عوامي سياست مٿان مخصوص طبقي جي قبضي ۽ وطن دوست قومي سياست جي عوامي سياست ۾ عدمِ دلچسپيءَ سبب مُفاد پرست طبقي عوامي سياست جي نالي تي سنڌ جي عوام جو لڳاتار استحصال ئي ڪيو آهي. نتيجي ۾ سنڌ اندر ترقيءَ جي سُست رفتار به اُن عوام جي حصي ۾ اچي نه سگهي آهي. جنهن عوام جي خُوابن خاطر سنڌ جي روشن خيال، وطن دوست قومي قيادتن ۽ تخليقڪارن قيد ڪاٽيا هُئا. جنهن لاءِ سنڌ جا رستا رتوڇاڻ جي طويل راتين جي ور چڙهيا هُئا ۽ سنڌ رت ۽ بارود جي باهه مٿان گُذري هُئي. پر عوام جنهن منزل جي سياسي صبح جو انتظار ڪيو هو. اهڙي منزل اُن عوام جي حصي ۾ نه آئي. پر اُن عوامي طاقت کي اُهي سياسي باز جهٽ هڻي جهٽي ويا. جن کي عوام جي خوشحاليءَ سان ڪا به دلچسپي نه هُئي. جيڪي هر حالت ۾ عوام جي نالي تي پنهنجي صنعتن ۾ اضافو ڪندا رهيا. “منزل انهين ملي جو شريڪِ سفر نه تها.!” ائين جن جي پُٺين تي ڦٽڪن ۽ ڪوڙن جا ٺپا ٺاهيا ويا، سي عوامي جدوجهد کان دور بيٺل رهيا. هڪ طويل سياسي سفر کان پوءِ سنڌ پنهنجي ڦُريل طاقت کي ٻيهر حاصل ڪرڻ لاءِ مُنتشر ئي صحيح، ليڪن پنهنجي اجتماعي آواز ۾ مُنظم نظر اچي رهي آهي. سا اهڙا سياسي سِڙهه سِبي رهي آهي، جنهن کي وڏا سياسي طوفان به ڪمزور ڪري نه سگهندا. اُها پنهنجو ڦُريل عوامي مينڊيٽ واپس وٺڻ واري نُقطي تي مُتفق آهي. سنڌ جي عظيم وطن دوستي ۽ قوم دوستيءَ واري نظرياتي هلچل جا هن وقت نتيجا ظاهر ٿيڻ لڳا آهن. جو اڄ سنڌ جا ماڻهو جڏهن پنهنجي سياسي تحريڪن ۽ ادبي تنظيمن ۽ باشعور مزاحمتي فڪر جو جائزو وٺي رهيا آهن. تڏهن کين اها ڳالهه سمجهه ۾ اچي رهي آهي ته سنڌ رُڳو ووٽ ڏيڻ ۽ وٺڻ جو نالو ئي ناهي، نه ئي سنڌ سدائين سياسي طور اُنهن ماڻهن جي هٿن ۾ رهڻ جو نالو آهي. جيڪي پنهنجي مِزاج ۾ مُڪمل طور مُفاد پرست آهن. جيڪي عوام جي معاشي تحفظ سان تِر جيترو به لڳاءُ نٿا رکن. جن هن وقت تائين عوام کي “عوامي آمريت” جي قيد ۾ رکيو آهي. اُن قيد جا ڪڙا هاڻ ڪمزور ٿيڻ لڳا آهن. سنڌ جو سياسي ضمير تبديل ٿي رهيو آهي. اُن شعوري جاڳرتا ۾ قلمڪارن جو به وڏو هٿ آهي جن پنهنجي قلم سان عوامي مُفادن جي جنگ وڙهي آهي. جيڪي سنڌ جي ماڻهن کي ڪاروباري سياسي مافيائن کان اڳواٽ آگاهيءَ جي مُهم به هلائي رهيا آهن. جيڪي لڳاتار عوام دُشمن سياست مٿان طنز ڀريون تحريرون به لکندا رهيا آهن. تنهن ڪري قلمڪارن جي قلمي پورهيي ۽ جدوجهد کي قطعي به نظرانداز نٿو ڪري سگهجي. جن سنڌ اندر عوامي سياست جي نالي تي عوام سان ٿيندڙ زيادتين خلاف ائين ويڙهه ڪئي آهي، جيئن ٻي عالمي جنگ ۾ قلمڪارن پنهنجو ڪردار ادا ڪيو هو. جيتوڻيڪ وقتي طرح سنڌ جي سياست کي پنهنجي ڪنٽرول هيٺ رکندڙ قُوتون اهو سمجهي رهيون آهن ته اُنهن جي سوڀ اُنهن جي مُقدر جو حصو آهي. ڇاڪاڻ ته اُهي سياست سِڪي جو فقط هڪ ئي پاسو ڏسندا آهن. جنهن ۾ رُڳو سندن جيت لکيل هوندي آهي. پر اُنهن اهو ڪڏهن به ناهي سوچيو ته سندن مُقدر ۾ جڏهن هار ڪنهن ڀيانڪ طوفان وانگر آئي ته پوءِ اُهي عوامي نفرت جي طوفان اڳيان بيهي سگهڻ جي صلاحيت به وڃائي چُڪا هوندا. کين خبر پئجي ويندي ته عوامي مُحبت ۽ نفرت ڇا ٿيندي آهي؟ هاڻ سنڌ جا ماڻهو اِهو سمجهي چُڪا آهن ته جيڪڏهن هن وقت به اُنهن پنهنجي دماغ بجاءِ دل سان سوچيو ته پوءِ سندن اڱڻن تي صبح جي روشنيءَ جا سونهري ڪِرڻا ڪڏهن به پئجي نه سگهندا. اُنهن جي کيتن ۾ ڪوئي گُل ٽِڙي نه سگهندو. پر اها ڳالهه اُنهن سياسي سوداگرن جي سمجهه کان مٿي آهي، جيڪي اڃان تائين عوام کي عوامي راڄ آڇڻ جا لاليپاپ ڏيکاري رهيا آهن. تن کي ڪهڙي خبر ته سنڌ هاڻ حشوءَ جي اک سان ڏسڻ شروع ڪيو آهي. سنڌ هاڻ پنهنجي روح جي روشنيءَ سان نئين سياسي سفر جي ابتدا ڪرڻ لاءِ آتي آهي. هاڻ ڪنهن به سياسي ڪهاڻيءَ جي ڪاڪ جا طلسم گهڻي وقت تائين رهي نٿا سگهن. ڇو ته اُنهن لاءِ سنڌ سياست نه پر مُحبت آهي. اُها مُحبت جنهن کي هُو پنهنجي پيءُ جي پٽڪي جي وَر ۽ ماءُ جي پوتيءَ کان وڌيڪ پويتر سمجهندا آهن.

مُنهنجو هي ڪتاب “سياست جو صحرا” سمورن ڇپيل مضمونن جو مجموعو آهي. جيڪي مضمون گهڻي ڀاڱي “ڪاوش” ۾ ڇپيل آهن. باقي ڪُجهه مضمون هفتيوار رسالي “افيئر” ۾ ڇپيل آهن. جهڙيءَ ريت سماج ۾ سياسي اُٿل پُٿل جا اثر ڪنهن به باشعور ماڻهوءَ تي پوندا آهن ۽ نتيجي ۾ اُهو پنهنجو ردِعمل ظاهر ڪندو آهي. اهڙيءَ طرح جڏهن به وطن ۽ قوم جي بُنيادي مُفادن جا معاملا سامهون آيا آهن ته اُن لاءِ مون قلم جو سهارو ئي ورتو آهي ۽ پنهنجي قلم جي ذريعي ئي مذاحمت ڪئي آهي. جنهن جو عڪس پڙهندڙن کي هن ڪتاب ۾ نظر ايندو. پنهنجي پيارن ۽ مهربان دوستن شوڪت سومرو، ڌڻي بخش سولنگي (ڌنو) ۽ رياض احمد آگرو، سليم حيدر سولنگي ۽ ثاقب خان جو ٿورائتو آهيان. جن جي تمام گهڻي اسرار ۽ همت افزائيءَ جي نتيجي ۾ هي ڪتاب پڙهندڙن جي هٿن تائين پُهتو آهي. پياري اعجاز منگيءَ جون تمام گهڻيون مهربانيون جنهن ڪيترن حوالن سان پنهنجا مُفيد مشورا ڏنا. هاڻ پڙهندڙن جي راين جو مُنتظر رهندس. جيڪي مُنهنجي ڪتاب جي باري ۾ پنهنجا قيمتي رايا ڏيندا.

[b]لطيف جمال
[/b]حيدرآباد، قاسم آباد
03 ڊسمبر 2015ع
موبائيل نمبر:0300-8376551
ايميل: latifjamal@hotmail.com

تاريخ، فلسفو ۽ سياست

سياست جو صحرا