سيد، سنڌ، عشق ۽ سياست........!!

اُها سياست جيڪا پئسن ۽ عُهدن جي هڏين تي پلجندي هُجي ۽ هي سماج جيڪو سياسي جُئا ۾ جوئر جي ڍوڍي پويان ڊوڙ ۾ بُنيادي قدر Absolute Values به وڃائي ويٺل هُجي. جتي عوام جا مُقدر ڪارن ڪوئلن سان لکيا ويندا هُجن ۽ سياست جي نالي تي ماڻهن جي خُوابن سان کيڏيو ويندو هُجي. جتي وطن ۽ قومن جي بُنيادي انساني قدرن جون قيمتون مُقرر ڪري سڄي سماج کي مفلوج بڻايو ويندو هُجي. جتي ناڻي جهڙا مُفاد نظرين جي نيلاميءَ جو سبب بڻجي پون. جتي سياست سماجي ۽ معاشي تبديليءَ آڻڻ بجاءِ فقط اقتدار جي حاصلات جو ذريعو بڻجي وڃي. اهڙي سماج ۾ وطن ۽ قوم جي عظمت ۽ آزاديءَ جي ڳالهه ڪرڻ ڪنهن ڪُفر کان گهٽ ناهي هوندي. جيڪي انسان سياست جي سينواريل ڍنڍن ۾ وطن سان وفائن جي ڳالهه ڪندا آهن ۽ ڌرتيءَ ۽ قوم جي ماڻهن سان پنهنجي رِشتي کي سنهي سُئيءَ سان سبي ڇڌيندا آهن. سي آدرشي انسان الزامن جي پرواهه ناهن ڪندا. اُنهن جي “انڪار” جي عظمت اڳيان ڪانئر قُوتن جا ڪوٽ به ڀُرندڙ ڀتيون بڻجي پوندا آهن. اهڙا انسان تاريخ جي هر دور ۾ پنهنجي ڪُلهن تي سختين جا صليب کڻي زندهه رهندا آهن. جن جي پُرامن سياسي جدوجهد کان ڪانئر قوتون ايترو ئي ڪنبيل هونديون آهن جيترو چي گويرا جي گوريلا ويڙهه کان، اُهي ظالم قُوتون پُرامن سياست کان ايترو ئي خائف هونديون آهن جيترو سُرخ سپاهين جي سرواڻ لين پيائو کان. اُهي قُوتون پُرامن سياست کان ايترو ئي ڊنل هونديون آهن. جيترو آفريڪي حقن جي ويڙهه وڙهندڙ ڪبرال کان. پُرامن سياسي جدوجهد جي طاقت کي اُهي سمجهي سگهن ٿا، جيڪي گوتم ٻُڌ جي بُک، انتظار ۽ سفر جي سختين کي سمجهي سگهن ٿا. جيتوڻيڪ پُرامن سياسي جدوجهد وارو رستو تشدد ۽ ويڙهه جي رستي کان مُختلف آهي. ليڪن اُن جو اِهو مطلب هرگز ناهي ته دُنيا ۾ سماجي، سياسي ۽ انقلابي تبديلين خاطر وڙهندڙ انسانن جي اهميت ۽ عظمت کان ڪو انڪار ڪري سگهي ٿو. جنرل گياپ جي ڪمان هيٺ وڙهندڙ سپاهين جي کستوري ٿيل خُون کان وٺي، روپلي جي رت تائين ۽ سڀاش بابو کان سورهيه بادشاهه تائين وطن خاطر ويڙهه وِڙهندڙ سرويچن ۽ سورهين جي جدوجهد جا رستا ۽ طريقا ته مُختلف هُئا. ليڪن وطن جي حقن جي حاصلات واري منزل ساڳي هُئي. جيڪا منزل اهنسا جي اُصولن تي جدوجهد ڪندڙ اڳواڻن جي هُئي. انڪري منزل تائين رستا مُختلف ٿي سگهن ٿا، عشق جا انداز ۽ نينهن جي نشي جون ڪيفيتون مُختلف ٿي سگهن ٿيون. ليڪن اُنهن جي عظمتن جا گيت قومن جي چپن جا تا حيات ترانا بڻجي ويندا آهن. گانڌي هٿين خالي، هڏڙين جي مُٺ هو، ليڪن پنهنجي سياسي جدوجهد ۾ اهڙو پهاڙ هو، جنهن کان برطانوي سامراج هميشه خوفزدهه بڻيل رهيو. اسرائيل جا ڪيميائي هٿيار ياسر عرفات جي هٿ ۾ جهليل زيتون جي ٽاريءَ اڳيان رانديڪا لڳندا هُئا. اهڙي طرح ڏکڻ آفريڪا جي اڳواڻ نيلسن منڊيلا جي 27 سالن قيد گورن جون ننڊون حرام ڪري ڇڏيون هُيون ۽ منڊيلا جي قيد گورن جي غرور جا بُت ڊاهي ڇڏيا هُئا. تنهن ڪري تاريخ اِهو ثابت ڪيو آهي ته وطن ۽ قومن جي خوشحال آئيندي خاطر، جن ماڻهن ذاتي مُفادن واريون آسائشون قُربان ڪيون آهن، سي تاريخ جا تاج محل بڻجي ويا آهن. پاڪستان جي قيام کان پوءِ به سنڌ جي ابتدائي سياست وطن دوستيءَ جي جذبي کان ٻاهر نه هُئي. جيڪا ادبي ۽ سياسي محاذ تي تمام گهڻو مُتحرڪ هُئي. جن ۾ سوڀو گيانچنداڻي، حيدربخش جتوئي، شهيد الله بخش سومرو، سائين جي ايم سيد، قاضي فيض محمد، شيخ عبد المجيد سنڌي ۽ ڪيترائي اڻ ڳڻيا اڳواڻ هُئا جيڪي سنڌ خلاف ڪنهن به سازش تي خاموش نه ويهندا هُئا. جن جي محنتن ۽ قُربانين کان قطعي به اکيون ٻوٽي نٿيون سگهجن. ليڪن اڳتي هلي سنڌ جي سياست ۾ جديد قومپرست ۽ وطن دوست فِڪر جون ڏياٽيون ٻارڻ ۽ سنڌ جي سياسي پِڙ ۾ ليڪو ڪڍي بيهڻ ۾ اهم ڪردار سائين جي ايم سيد جو آهي. جنهن پنهنجي پُوري سياسي ڄمار سنڌ وطن جي آَزاديءَ ۽ وارثيءَ واري واٽ تي گُذاري. اُهو سيد جنهن سنڌين جي جُداگانه قوميت وارو واضع ۽ چٽو تصور ڏنو. جنهن سنڌ جي هزارين سال پُراڻي تهذيب، ثقافت، رهڻي ڪهڻي، جاگرافيائي وحدت ۽ ٻوليءَ جي معاملن تي ڪيترائي ڪتاب لکيا. جن لاءِ بلوچ اڳواڻ اڪثر اِهو چوندي ٻُڌا ويندا هُئا ته: “جيڪو ڪم سن ۾ ويهي سيد ڪري رهيو آهي. اهڙو ڪم اسان جا وڏڙا ڪري وڃن ها ته شايد بلوچستان جا پهاڙ به پُرزا ٿي وڃن ها، ليڪن بلوچ اهڙي ذلت واري زندگي گُذارڻ تي مجبور نه هُجن ها.“سيد” جا سياسي مُخالف به ان ڳالهه جي شاهدي ڏيندا ته سيد سنڌي ماڻهن کي قومي سُڃاڻپ ڏيارڻ جهڙو ڏُکيو ڪم به پنهنجي ڪُلهن تي کنيو. هُو جيڪو لٺ جي سهاري تي رڙهي سگهڻ واري عمر کان به اڳتي چڙهي ويو هو. تڏهن به پنهنجي آڱرين کان اُهو ڪم وٺندو رهيو هو. جيڪو ڪم هِن قوم جي سياسي شعور جون پُوريل اکيون پٽي سگهي. اهڙو ڪم فقط عشق ۾ ڪبو آهي. عشق کان سواءِ اهڙي مام تي رسڻ ممڪن ناهي هوندو. سائين جي ايم سيد ڪڏهن به سنڌ کيفقط سياستدان جي اک سان نه ڏٺو. سياستدانن جون اکيون عاشقن جي اکين اڳيان جُهڪي وينديون آهن. جيڪڏهن هُو سنڌ کي فقط هڪ سياستدان جي اک سان ڏسي ها ته اڄ اُن جي ڪتاب جهڙي قبر مٿان مُحبتن جا هي ميڙ نظر نه اچن ها ۽ ائين سن جي سج جهڙي روشنيءَ مٿان سڄي سنڌ مان پروانا پنڌ نه ڪن ها. پر هُو هڪ عاشق هو. هُو سِرُ ڏئي سَرهو ٿيڻ وارن مان هو. هُن وٽ “سنڌ” سياست نه پر عظيم وطن ۽ ڌرتي هُئي. اهڙي ڌرتيءَ لاءِ هُو پنهنجو سمورو ڌن ۽ دولت به قُربان ڪرڻ وارن مان هو. هُو ڏيڻ .......۽ رُڳو ڏيڻ....... ۽ رُڳو ڏيڻ وارن عاشقن مان هو. هُو وٺڻ وارن واپارين مان نه هو. هُو سرمد به هو.... منصور به هو..... عاشق به هو.... ته محبوب به هُو... اياز ڪٿي لکيو آهي ته: “ نجد جي صحرا ته هڪ مجنونءَ کي جنم ڏنو. پر سنڌ جي صحرا ڪيئي مجنون پئدا ڪيا. جن سنڌ سان ليلى کان به وڌيڪ محبت ڪئي.” ڪو ڀلي سائين جي ايم سيد جي سياست سان سوين اختلاف رکي. ليڪن عشق ۽ سياست جي وچ ۾ فرق رکي ڏٺو وڃي ته سيد جيڪا سياست ڪئي اُها عبادت هُئي. عبادت عيبن کان آجو ٿيڻ لاءِ ڪئي ويندي آهي. ليڪن سيد جيڪا سياست ڪئي اُها عيبن کان آجي ۽ سفيد ڪپڙي وانگر بي داغ هُئي. اُها اهڙي معصوم مُحبت هُئي. جنهن مُحبت ۾ اڪثر ٽين ايج ۾ عاشق پنهنجي محبوبائن کي رت جي مَسُ سان خط ئي لکي سگهندا آهن. هُن جي سياست سنڌ سان نسورو نينهن هُئي. اُهو نينهن جيڪو اڻکٽ هو. جنهن جو ڪو انت ۽ ڪو ڪنارو ئي نه هو. لطيف جي سُورمين کي پڙهون ٿا ته عقلي دليلن جي دُنيا خالي کوهه وانگر لڳي ٿي. ڪنهن جي مجال آهي جو لطيف جي سورمين جي سچائي ۽ پاڪيزهه پوتين مٿان آڱريون کڻڻ جهڙي حرڪت ڪري؟ ڪنهن ۾ ايترو دم آهي جو چئي سگهي ته درياهه جي دهشت ۾ گَهڙو کڻي گِهڙڻ ۽ ميهار سان مِلڻ سُهڻيءَ جي سياڻپ نه پر چريائپ جي چُسڪي هُئي؟؟ ڪو چئي سگهندو ته پُنهونءَ لاءِ رِڻن ۾ رُلندڙ سسئيءَ کي ڪهڙي ضرورت هُئي ته ائين پٿرن جي پنڌ تي ڪاهي پئي؟ ڪنهن کان صلاح ئي نه پُڇيائين!! سرتين کي به ساڻ نه کنيائين!!! پنهنجي لِيڙون ٿيل لِباس سان نِڪري پئي؟ اِهو ڇا هو؟ ڇو نِڪتي؟ سائنس دلين جي معاملي ۾ ڪو دليل ڏئي نٿي سگهي ۽ عشق اڳيان عاجز آهي. عشق دماغن سان نه پر دلين سان ڪيو ويندو آهي. ڪڏهن ڪڏهن دلين جا فيصلا دماغي دُنيا کي مفلوج ڪري ڇڏيندا آهن.
“محبت وِڌو آ مامري، نه ته ڪير ڪشالا ڪري ...” (لطيف رح)
سيد تنقيد کان بالاتر ناهي. ليڪن سيد کان جيڪي به سياسي غلطيون سرزد ٿيون. اُن اُنهن جو نه رُڳو اظهار ڪيو پر لکت ۾ ڪيو. مون دُنيا جي سياستدانن پاران ڪيل غلطين جا اعتراف ناهن پڙهيا. پر پاڪستان ۽ سنڌ جي حوالي سان ئي ڏسبو ته ڪنهن به سياسي اڳواڻ پنهنجي غلطين جا اعتراف ناهن ڪيا. پر سائين جي ايم سيد جي اها انفراديت آهي. اها خُصوصيت آهي ته هُن پنهنجي ڪيل سمورين غلطين جا اعتراف لکت ۾ ڪيا آهن. 1971ع ۾ ئي، پاڪستان جي جن سياسي اڳواڻن اوڀر پاڪستان واري واقعي وقت جيڪي غلطيون ڪري مُلڪ کي ٽوڙي وِڌو تن جا به غلطين وارا اعترافي بيان ڪنهن جي نظر مان گُذري ناهن سگهيا. ليڪن سائين جي ايم سيد پنهنجي سمورين غلطين جو اعتراف ڪيو آهي. مسجد منزل گاهه واري واقعي کان وٺي شهيد الله بخش سان ساٿ نه نڀائي سگهڻ تائين، هر غلطيءَ کي هُن کُليل طريقي سان قبول ڪيو ۽ اُن جو اعتراف ڪيو. جيڪا ڳالهه سيد جي سنڌ سان سياسي سچائيءَ جو وڏو دليل آهي.هُن نه رُڳو جديد قومپرست سياسي فڪر کي سنڌي عوام ۾ ڦهلائڻ وارو ڪم پنهنجي علمي ۽ ادبي پورهيي رستي ڪيو. پر هُن ورهين کان پُٺتي پيل پيڙهيل طبقي جهڙي سماج سان سلهاڙيل قوم جي نفسياتي بيمارين کي به سمجهي ورتو. جنهن جي نتيجي ۾ اوهام پرستيءَ جو شڪار هِن قوم کي ڇوٽڪاري ڏيارڻ لاءِ کين تاريخي دليلن ۽ سائنسي نظرين جي ذريعي سمجهاڻيون ڏنيون ۽ کين بار بار ان ڳالهه کان آگاهه ڪيو ته عقيدن، وهمن ۽ وسوسن ۾ وڪوڙيل قومون نئين دُنيا ۽ نون معاشرن سان مُقابلي ڪرڻ جي سگهه ساري نٿيون سگهن. سائين جي ايم سيد سنڌي قوم لاءِ نئين دُنيا ۾ داخل ڪرڻ جو خُواب ڏٺو هو. اُن جو خاڪو “سنڌوءَ جي ساڃاهه” ۾ به پيش ڪيو اٿس. جنهن ۾ انگ اکرن سان هُن سنڌ جي سمورن وسيلن مٿان جن قُوتن جي مالڪي آهي. اُن جا تفصيل بيان ڪيا آهن. اڄ جڏهن اُن معصوم عاشق جي سياست تي ويچارجي ٿو ته ائين لڳي رهيو آهي. ڄڻ سنڌ جي سياست سيد جي وڇوڙي کان پوءِ يتيم ٻار بڻيل آهي. هُو سياست ۾ فقط هڪ سپنو ڏسندو هو. جيڪو سپنو فقط سنڌ جي خوشحالي ۽ آزاديءَ جو هو ۽ جيڪو سپنو عُقاب جي اک کان سنڌ جي آجپي جو هو. ليڪن اُها خوشحالي ۽ اُهو آجپو، اياز جي اُن سِٽ وانگر بڻيل رهيو ته:
“مُهنجا نيڻ هرڻ، تو پويان ڊوڙيا پرين! ٻيهر اُڃ مرڻ”...
اُها اُڃ، اُها سِڪ ۽ ڇِڪ واري ڪيفيت سيد جي ساهه جي آخري تند ٽُٽڻ تائين جاري رهي. جڏهن به سج رني ڪوٽ جي پهاڙن پويان لنگهه لتاڙي لهي ويندو آهي ۽ چانڊوڪي “پَرين جي تڙ” کي چُميون ڏيندي آهي. تڏهن ائين محسوس ٿيندو آهي ته ڄڻ سيد، سنڌ، عشق ۽ سياست چارئي هڪ ئي وجود جو گڏيل مُرڪب هُجن.

تاريخ، فلسفو ۽ سياست

سياست جو صحرا