ڪُوفي جهڙي شهر ۾ فرشتن جهڙو انسان....!!!

اُها اسلام آباد جتي گدڙ اڪثريت ۾ ۽ سنڌي اقليتي مخلوق بڻجي رهندا هُئا. جن جو تعداد سَوَن کان مٿي نه هوندو هو ۽ ادبي سنگت جي آڙ ۾ ادبي سرگرمين کان وڌيڪ قومپرست سياسي سرگرميون ٿينديون هُيون. ضياءَ جو دور هو، جنهن ۾سنڌين جي پُٺين تي ڦٽڪن جا ٺپا ٺاهيا پئي ويا ۽ سڄي سنڌ مٿان رت جا بادل ڇانيل هُئا. پر اهو دورادب ۽ سياست جو رُومانوي دور هو ۽ اسلام آباد جا سنڌي پنهنجي گهرن ۾ محفلون مچائيندا هُئا ۽ سازن کان بغير نوجوان اياز ۽ تاجل جا گيت ڳائيندا هُئا. اُها اسلام آباد سنڌين لاءِ اوپري هُئي. جتي سنڌي پاڻ کي پرديسي تصور ڪندا هُئا. ضياءَ جي انٽيليجنس اسلام آباد ۾ آڱرين تي ڳڻجندڙ سنڌين مٿان ڪڙي نظر رکي ويٺل هُئي. ليڪن مارگلا جي هنجهه ۾ سُتل اُن ننڍڙي شهر ۾ هڪڙو ماڻهو جاڳندو هو. جنهن جي هٿن ۾ هر وقت ڪتاب هوندا هُئا. هُو يانگ مُو جي ناول ”نوجوانن جو گيت“ جي ڪردار “لِين” وانگر لڳندو هو يا گورڪيءَ جي ناول “ماءُ” جو “پاويل”. جنهن ڪتاب کي سُرخ سياسي ٻوليءَ ۾ “ڳاڙهي ڊائري” سڏيو ويندو هو. بي ڊپو، نِڊر، سرگرم انقلابي سياست ڄڻ هُن سُتيءَ ۾ پيتي هُئي. هُو سرمد جي نيڻن جهڙو معصوم ۽ درياءَ جهڙي دل رکندڙ ماڻهو، ڄڻ جُوالا جي مِٽيءَ مان ٺهيل هُجي. جيڪو سياست کي نه فقط سمجهندو هو پر نتيجا به سائنسي انداز ۾ ڪڍندو هو. جنهن وٽ ڪتاب رُڳو پڙهڻ لاءِ نه هوندا هُئا پر پنهنجي نظرياتي دليلن ۽ علمي ڄاڻ کي پُختو ڪرڻ ۽ سياسي ايمان کي مضبوط ڪري اڳتي وڌڻ جو ذريعو هوندا هُئا. هُو نه فقط پاڻ وطن دوست سياسي نظريي سان وابسته هو. پر اُن سياسي نظريي جو وڏو پرچارڪ به هو. جيڪو عملي طور کاٻي ڌُر سان مارڪسزم جي جدلياتي ماديت تي ائين ڳالهائيندو هو، ڄڻ مارڪسزم جو سڄو جدلياتي علم هُن جي سيني ۾ ساهه کڻي رهيو هُجي. جيڪو نظرياتي سياسي طور ايترو پُختو جو سوويت يونين جي ٽُٽڻ کان پهرين اُن جي ٽُٽڻ جون اڳڪٿيون ڪري رهيو هو. جنهن کي خبر هُئي ته، سوويت يونين جي رياستن ۾ آيل بُک گورباچوف کي جُهڪائڻ تي مجبور ڪري وجهندي. هُو جيڪو فڪري طور سنڌ جي قومپرست سياسي نظريي سان وابسته هو. جيڪو پُوري دُنيا جي سياسي اتهاس جو شعور رکندو هو. جيڪو سمجهندو هو ته، آمريڪا ٽين دُنيا جي اندر جمهوري جدوجهدن اڳيان وڏي رُڪاوٽ آهي. جيڪا فوجي جرنيلن جي ذريعي ٽين دُنيا جي ماڻهن مٿان آمريتون مڙهڻ چاهي ٿي. ليڪن اُن دور ۾ هُو آمريڪي فلاسافر وِل ڊيورانٽ جي ان نُقطهءِ نظر جو حامي هوته پُٺتي پيل سماجن اندر يا بُنيادي انساني حقن کام محروم معاشرن ۾، جمهوريت عوامي فلاح لاءِ ڪو ٻُوٽو ٻاري نٿي سگهي. ڇاڪاڻ ته جمهوريت سُڌريل ۽ باشعور معاشرن جي اندر ئي ڪامياب سماجي، سياسي ۽ معاشي نظام جي ضمانت ڏيندي آهي. پر ٽين دُنيا ۽ خاص طور تي ٽين دُنيا جي اندر محڪوم قومن ۽ معاشرن جي بُنيادي انساني آزاديءَ کانسواءِ جمهوريت اڪثريت جي آمريت بڻجي سگهي ٿي. ڇاڪاڻ ته آمريتون رُڳو اُهي ناهن ٿينديون. جيڪي بندوقن جي طاقت تي عوام مٿان حُڪمراني ڪن. پر آمريتون اُهي به ٿينديون آهن. جن کي محڪوم معاشرن جي اندر عوامي ووٽن جي ذريعي عوام مٿان ئي مڙهيو ويندو آهي. سياسي طور تي سرگرم قومپرست ڪارڪنن جي ان سطع جي سياسي ۽ نظرياتي سوچ فقط اُنهن جي ڪتابن سان مُحبت جو نتيجو هُئي. هُو جيڪو سياست ۾ تشدد جو شديد مُخالف هو. جيڪو ڪڏهن ڪڏهن رت ۾ ٻُڏل فلسطين جي شاعر محمود درويش جي ان سِٽ جو مثال ڏيندو هو ته: “ دهشتگرديءَ کي ڪڏهن به ۽ ڪنهن به صُورت ۾ صحيح ثابت نٿو ڪري سگهجي.” هُو جيڪو ننڍڙي پگهار تي اسلام آباد جي سمورن سنڌين سان رابطي ۾ رهندو هو. اُها اسلام آباد جيڪا سازشن ۾ ڪُوفو لڳندي هُئي. پر هُن کي ڪُوفي جهڙي شهر ۾ قومپرست سياست ڪرڻ آسان لڳندي هُئي. سنڌ جا ڪيترائي قومپرست اڳواڻ هُن جي ٽن ڪمرن واري فليٽ ۾ انڪري ترسي نه سگهندا هُئا جو اُن فليٽ کي “سنڌ هائوس” سمجهيو ويندو هو يا ان فليٽ ۾ ٿڌي ڪمري واري سهولت مُيسر نه هُوندي هُئي. سنڌ جا نوجوان هٿن ۾ ڊگريون کڻي اسلام آباد جي اُن ننڍڙي فليٽ ۾ ائين وڃي رهندا هُئا، ڄڻ اُها فليٽ نه پر سنڌ يونيورسٽيءَ جي هاسٽل هُجي، اُهي مهمان جن کي ميزبان به نه سُڃاڻيندو هو. جنهن کي ڪڏهن به اها ضرورت محسوس نه ٿي ته هُو ڪنهن کان پُڇي سگهي ته هُو ڪير آهن؟ ڪٿان آيا آهن؟ پر هُو کين پاڻ وٽ رهائيندو هو. جنهن جا ٻار سيتا روڊ جي سرڪاري اسڪول ۾ پڙهندا هُئا ۽ وقت تي کين سولي ماني به مُيسر نه هوندي هُئي. پر اسلام آباد جهڙي شهر ۾ اوطاق هلائيندڙ اُهو “قُربان جانوري” جنهن کي سنڌي سڄڻن جي اڪثريت “قُربان بلوچ” جي نالي سان سُڃاڻيندي هُئي. جيڪو ڪتابن ۽ مهمانن سان مُحبت ڪندو هو. جنهن وٽ سنڌ سمورن ڌرمن کان اُتم هوندي هُئي. جڏهن به وطن جا لباس لِيڙون ڪري لاٿا ويندا هُئا ته هُو سرڪاري نوڪريءَ جي پرواهه نه ڪندو هو، ۽ سياسي جدوجهد ۾ وڌيڪ تيزي آڻيندو هو. محمود درويش چيو هو ته: “محڪوم ماڻهو پئدا ته هڪ ڀيرو ٿيندو آهي، ليڪن سڄي زندگي مرندو ئي رهندو آهي. جيل ۽ جلاوطنيون ۽ رُوپوشين جون راتيون اُن جو نصيب بڻجي وينديون آهن.” هُو به اسلام آباد جي انٽيليجنس جي اکين ۾ مِٽي وجهي پنهنجو پنڌ جاري رکندو رهيو. ليڪن اياز جي انهن سِٽن وانگر ته: “اک ٻُوٽي جڳ ٻُوٽيو.” ائين هُو به سڀني کان وسري ويو..! ڪنهن کي ياد آهي؟؟ اُهو قُربان بلوچ جنهن کي اسلام آباد ۾ سنڌين وٽ تعارف ڪرائڻ جي ضرورت محسوس نه ٿيندي هُئي. پر جڏهن هُن اک ٻُوٽي ته روايتي دُنيا به پنهنجي دلين جون دريون پُوري ڇڏيون ۽ وساري ڇڏيو اُن انسان کي جيڪو پنهنجي گهر کي اسلام آباد ۾ سنڌين لاءِ “سنڌ هائوس” ڪري ويٺل هو.
اُها اسلام آباد جتي هاڻ 80ع جي ڏهاڪي واريون حالتون ئي ناهن رهيون، نه ئي اُتي سنڌ جا رهندڙ امير ماڻهو سنڌ مان پُهتل بيروزگار نوجوانن جي مدد لاءِ ڪو مُتحرڪ ڪردار ادا ڪري رهيا آهن. جتي هاڻ ميٽرو سروس جون سهولتون به مُيسر آهن. جتي هاڻ گدڙ غائب ۽ سنڌي اڪثريت ۾ آهن. ليڪن سنڌين جي ادبي سرگرمين جي آڙ ۾ وطن دوست سياسي جدوجهد رُڳو ماضيءَ جو خُواب بڻجي وئي آهي. اهڙي صورتحال مجموعي طور سڄي سماج جي آهي. جتي نظرياتي سياسي سرگرميون ناپيد بڻجي ويون آهن. اُن جا سبب ۽ ڪارڻ ته ڪيترائي آهن. جنهن موضوع تي ڌار لکي سگهجي ٿو. ليڪن هن مضمون جو مقصد سنڌ جي اهڙي ڪردار جو تعارف آهي. جنهن پاڪستان جي وفاقي گاديءَ واري شهر ۾ وطن دوست سياسي جدوجهد کي تمام گهڻو مُتحرڪ رکيو.
قُربان بلوچ، جنهن پنهنجي گهر کي نه رُڳو اوطاق بڻايو پر اُهو گهر هڪ اسٽڊي سرڪل ۾ تبديل ڪري ڇڏيائين. ظفر جوڻيجي کان وٺي، آصف بالاديءَ تائين ۽ هاشم لغاريءَ کان وٺي روشن جوڻيجو تائين ان ڳالهه جا ڪيترائي دوست گواهي ڏيندا ته قُربان بلوچ اُنهن ڪردارن مان هو. جيڪي نوجوانن کي سياسي ۽ ادبي ڪتابن تائين پُهچ جو ذريعو بڻبا آهن ۽ وطن دوست سياست کي پنهنجو ڌرم تصور ڪندا آهن. مُنهنجي به اُردو، سنڌي ۽ انگريزي ادب جي وڏن نالن سان واقفيت قُربان بلوچ سان ويجهڙائپ هُئڻ سبب بڻي. اُهو دور سنڌ ۾ قومي عوامي شعور جي عُروج جو دور هو. جڏهن سياسي پارٽيون ٻاراڻين تنظيمن تي ائين محنت ڪنديون هُيون جيئن هاري فصلن تي ڪندا آهن. اُنهن سياسي نرسرين جي سنڀال پارٽيون ذميوار مالهين وانگر ڪنديون هُيون. اُنهن جي سياسي ۽ ادبي نصاب جا فيصلا پارٽين جي مرڪزي اجلاسن ۾ طئي ڪيا ويندا هُئا. ليڪن جڏهن سياسي پارٽين ٻاراڻين تنظيمن جي نرسرين جا بُنياد ئي اُکيڙي ڇڏيا. تڏهن مذهبي جماعتن کي وٿي مِلي. جن سياسي پارٽين جي ڪمزور قلعن مٿان پنهنجا جهنڊا چاڙهي جهادي جُنوني ذهنيت جي نرسرين کي پاڻي ڏئي وڏو ڪيو. نتيجي طور نه فقط بُنياد پرست ذهنيت کي هٿي مِلي پر ٻئي پاسي سنڌ جي سياسي پارٽين جي اندر موقعي پرست ورڪرن جو وڏو انبوهه شامل ٿي ويو. جنهن سان سنڌ ۾ نظرياتي سياسي قيادت جي پئدا ٿيڻ ۽ سماج کي سياسي ۽ سائنسي انداز سان ڏسندڙ اکين اڳيان اوندهه اچي وئي. اُها سياسي خودڪشي سياسي پارٽين پنهنجي سياسي اڻڄاڻائيءَ سبب ڪئي يا شعوري طور تي اُنهن سنڌ مان سياسي نرسرين جو خاتمو آڻي جُنونيت کي جاءِ ڏيڻ جو موقعو فراهم ڪيو، سا ته خبر ناهي. ليڪن 1989ع جي ابتدائي سالن ۾ جڏهن القاعدهه جو نيٽ ورڪ چند مُلڪن تائين محدود هو ۽ اُن تنظيم جي طاقت کي ايتري پذيرائي نه مِلي هُئي. جيتري نائين اليون کان پوءِ مِلي هُئي ۽ جڏهن اُسامه بِن لادن آمريڪا لاءِ خطري جي علامت بڻيل نه هو. تڏهن قُربان بلوچ بن لادن جي تصوير هڪ رسالي ۾ شايع ٿيل ڏسي، چيو هو ته: “ هي ماڻهو دُنيا ۾ جُنوني جهادين جا بُنياد رکڻ پيو وڃي ۽ اُهو جهادي جذبو ڪيترن مُلڪن کي ساڙي رک ڪندو.” مان سمجهان ٿو ته جيڪڏهن سنڌ ۾ سياسي پارٽيون 80ع جي ڏهاڪي وانگر مضبوط هُجن ها ته شايد جُنوني جذبي کي سنڌ ۾ پنهنجي جاءِ پئدا ڪرڻ جو موقعو مِلي نه سگهي ها. قُربان بلوچ سوويت يونين جي ٽُٽڻ کان ڪيترائي سال پهرين جڏهن گورباچوف اڃان گوڏا نه کوڙيا هُئا. تڏهن سياسي اڳڪٿي ڪندي چيو هو ته: “سوويت رياستون گڏجي هلي نه سگهنديون ۽ سوويت يونين روس بڻجي رهجي ويندو.” شهيد مُرتضى ڀُٽو جي پُراڻي ساٿي علي احمد پليپوٽو سان هڪ سياسي ڪچهريءَ دوران هُن “لال مسجد آپريشن” تي سياسي تبصرو ڪندي چيو هو ته: “مُشرف سرڪار نائين اليون جي واقعي کان پوءِ آمريڪي دٻاءَ جو شڪار آهي. هاڻ ويٺا ڏسجو ته خودڪش بمبارن جون فيڪٽريون هن مُلڪ جي اندر اهڙي باهه ٻارينديون جو هي مُلڪ سيڪيورٽي رِسڪ بڻجي ويندو.” مان ڪيترائي ڀيرا هُن جي سياسي بصيرت ۽ سمجهه کي داد ڏيندو هوس. جيڪو اسلام آباد جهڙي سازشي شهر ۾ ويهي سياسي سرگرميون جاري رکندو هو. اڄ جڏهن هُن جي ياد، دل جي صحرا مٿان خاموشيءَ سان اچي خيما کوڙيا آهن. تڏهن قُرت العين حيدر جو ناول “آخرِ شب ڪي همسفر” ياد اچي وڃي ٿو. ائين لڳي ٿو ڄڻ اسلام آباد جي سُندر بن ۾ هُو ڪٿي رُوپوش آهي. جڏهن به مُئل سياسي زندگي مُتحرڪ ٿيندي ۽ جڏهن به اسلام آباد جا سنڌي اڪيلائيءَ جي احساس ۾ وڪوڙجي ويندا ۽ جڏهن به سنڌ جا نوجوان سياسي ادبي نصاب واري نظرياتي واٽ تي اڪيلا بڻجي رهجي ويندا. تڏهن قُربان بلوچ موٽي ايندو ۽ ادبي سنگت جي آڙ ۾ سنڌ جي وطن دوست سياسي فڪر جو پرچم کڻي بيهندو ۽ اسان سڀ اُن پرچم جي ڇانو ۾ نئين سياسي صبح جا مُنتظر هونداسين. تڏهن اسلام آباد سازشي شهر هوندي به اڪيلو هوندو. پر سنڌ پنهنجي معصوم سچاين سان هُجومن ۾ هوندي. ڇاڪاڻ ته قُربان بلوچ به اسلام آباد جي اڪيلي سنڌ ۾ هڪ وڏو سياسي هُجوم هو.

تاريخ، فلسفو ۽ سياست

سياست جو صحرا