انڌيرن جي اوٽ ۾ سُتل سنڌ جو نسل.......!!!
ووءِ ووءِ ڪندي وت،
متان ووءِ وسارئين.
پر افسوس! سنڌ جي سياست اُها جنون واري جواني برقرار رکي نه سگهي ۽ عقل جي خصيص دور ۾ داخل ٿي اشتهار بڻجي پئي. ۽ اسان ڏسندا رهياسين ته اکين جي آرسين ۾ پوريل صدين جا اوجاڳا اشتهاري سياست جي نظر ٿي ويا. آئيڊيل سياست جي دور کي عياشيءَ واري زماني جي تيلين ساڙي ڇڏيو. نظرياتي سياسي بحث ۽ تربيتن وسيلي نئين سنڌ جي خوابن جو سلسلو رُڪجي ويو۽ اُهي جن يتيم ٻارن وانگر منزل جو عيد وانگر انتظار پئي ڪيو، تن کي ميرانجهڙي منزل به نصيب ٿي نه سگهي.
نجات ديده ودل کي گهڙي نهين آئي
چلي چلو که وه منزل ابهي نهين آئي.
(فيض)
سياست سان عشق جي رومانوي دور جا هزارين قصا هن دور جي نسل کي سمجهه ۾ ئي نه ايندا. روپوشين جون راتيون، سياسي تضادن جي طويل بحثن جي نتيجن ۾ پئدا ٿيندڙ پارٽيون، انضمام، تضاد ۽ گمنامين جي رڻ ۾ رُلي ويل ساٿي......!
منزل انهين ملي جو شريڪِ سفر نه تها.
اُها منزل ڪهڙي هُئي؟ ڇا اُها هن سياسي ڊزائين جهڙي منزل هُئي؟ جيڪا موسمن جي مقدر وانگراسان پنهنجي نصيب ۾ لکي هُئي؟ ڇا صدين کان سنڌ هلندڙ سياسي ڪلچر جو انتظار پئي ڪيو؟ ڇا انهن پنهنجا جسم اُڀن ڪاون تي غلاظتن جهڙي سياسي ڪلچر جي بحاليءَ لاءِ رکيا هُئا؟ ڇا انهن پنهنجي جوانين جا سِج اُن سنڌ جي عشق ۾ لاٿا هُئا جتي هڪ ماڻهو هڪ ووٽ جو ڪلچر رائج هجي. جتي لُڪن جي لُوساٽيل ماڻهن کي ڇپر جهڙي ڇانو به ميسر نه هجي. جتي هر حادثي جا اثر اُنهن آکيرن جهڙن گهرن تي طويل مدتن تائين رهندا هجن ۽ جيڪي فنا جي ڦوڪ جو شڪار ٿي وڃن. جتي ڳڻپ کان ٻاهر انساني آباديون قدرتي آفتن کان وڏي آفت سرڪاري نظراندازين جو شڪار بڻيل هجي. سنڌ ته اُن منزل جي مُتلاشي هئي جيڪا هن ڀٽڪيل نسل جي ڀرجهلي ٿئي، جيڪا هن نسل کي روپا ماڙيءَ مٿان اُڀرندڙ آزاد سج واري تاريخ جي دريءَ جو درشن ڪرائي. جنهن ۾ لاڙ جي هوائن سان گهُلندڙ پيار ۽ پکي آزاد هجن.
”اسان ته پنهنجا تصور صليبن جي سختين تي چاڙهي اُن سنڌ جو تصور ڪيو هو جيڪا سنڌ ساڌ ٻيلي جهڙو سُڪون ڏيندڙ ۽ ماءٌ جي گود جهڙي پُرسڪون هجي. اسان سنڌ جي هن نسل سان وڏيون اُميدون وابسته ڪيون هُيون. پر اُهي اُميدون پوريون ٿي نه سگهيون ۽ ڪمزور سياسي ٻيڙين جا سڙهه سنوان ٿيڻ کان اڳ ئي طوفانن جي غوراب ۾ غرق ٿي ويا ۽ وحشتن جي زمانن جي پڄاڻي ٿيڻ بجاءِ سنڌ هڪ عجيب اذيت جي اوڙاهه ۾ اُڇلائي وئي آهي.“ ماضيءَ جو پوڙهو سياسي ورڪر چئي رهيو هو.
سنڌ جي سياست آئيڊيل دور مان نڪري دڪانداريءَ جي دور ۾ داخل ٿي وئي آهي. جتي ورڪر کان وٺي پارٽين جي قيادتن تائين، پئسن جي جنون ۾ ڦاٿل پارٽيون سنڌ کي ڪهڙا نتيجا ڏئي سگهنديون؟ ڇو ته جتي نقد هٿان نظريو شڪست کائي رهيو هجي اُتي تبديليءَ جي تمنا رکڻ ڪا معنى نٿي رکي. هتي تبديلين جون سڀ تيليون پاڻيءَ جي پئسن ۾ پُسيل آهن جيڪي ٻرڻ کان پهرين ئي وسامي وڃن ٿيون. اُهي سنڌ جي هولوڪاسٽ جهڙين حقيقتن کي سمجهي، سُتل سنڌ جي غير سياسي نسل کي سياسي رستي تي ڪيئن وٺي ايندا؟ جنهن نسل هوش اچڻ سان پنهنجي ڪنن تي رنگ ٽيونز جا آواز پئي ٻُڌا آهن. جيڪي پئدائشي پئڪيجز تي هِريل آهن جن موبائيل ڪمپنين جي پئڪيجز کانسواءِ سنڌ جي پئڪيج کي پنهنجي پريارٽي تي ئي ناهي رکيو. جيڪو نسل موبائيل جي مرض جو ڪنهن آفيمي نشي وانگر عادي بڻجي پيو آهي. ڪميونيڪيشن جي تيز ترين دور ۾ موبائيل ضرورت آهي پر ان ضرورت جي غير ضروري استعمال هن نسل کي تباهه ڪري ڇڏيو آهي. راتيون جاڳڻ ۽ ڏينهن جو ننڊون ڪرڻ کان پوءِ هن نسل مان تبديليءَ جي ڪهڙي تمنا رکي سگهجي ٿي؟
اڄ سمورين سياسي پارٽين وٽ قيادت سان گڏ ان ورڪر جي به کوٽ آهي جنهن پنهنجون سياسي وابستگيون نظرياتي طرح نه پر دوستين جي بنيادن تي سلهاڙي ڇڏيون آهن. جن پارٽين جا پروگرام سمجهڻ بجاءِ فقط پارٽين کي ذاتي بنيادن تي استعمال ڪرڻ لاءِ شموليت اختيار ڪئي آهي. هي اهو نسل آهي جيڪو سنڌ جي سياسي پارٽين ۾ شموليت لاءِ نظرياتي سياسي وابستگيءَ طور ناهي آيو ۽ افسوس جو اسان جيڪي تبديليءَ جي تمنا ۾ هن نسل مان وڏيون اميدون وابسته ڪري ويٺا آهيون. جنهن نسل جي پريارٽي فقط پئسي جو پئڪيج رهيو آهي. جنهن جو اظهار موجودهه سياسي پارٽين جو اهو تنظيمي سياسي ڍانچو آهي جنهن ۾ اڪثريت ورڪر جي وابستگي ڪنهن نه ڪنهن شڪل ۽ صورت ۾ ان جي لفظي اظهار طور به سامهون ايندي رهي ٿي. نتيجي طور ڪا به پارٽي نتيجا ڏيندڙ تحريڪ هلائڻ جي حالت ۾ ناهي رهي.
هي نسل سرد جنگ جي خاتمي کان واقف ئي ناهي پر جن ماڻهن جو رت سرد جنگ جي خاتمي ۾ گرم هو. اُهي جيڪي ڪتابن کي پنهنجي محبوبائن کان مٿي سمجهندا هُئا سي سارتر جي انهن سٽن کي ڪڏهن به ڀلائي نه سگهيا ته: “سامراج اوهانجي نسلن تي تهذيبي ۽ ثقافتي وار ڪرڻ لاءِ انهن جي وات ۾ پنهنجون زبانون وجهي ڇڏيندو” هڪ سازش تحت سنڌ جي هن نسل کان خواب کسيا ويا آهن ۽ انهن جي وات جي زبانن جي ٻولي ٻڌائيندي رهي ٿي ته انهن جي جدوجهد ۽ آدرشن جا رستا ڪهڙي پاسي وڃي رهيا آهن. انهن جي سياسي مزاج کي ڏسي ڪڏهن ڪڏهن رحم ايندو آهي. اهڙي سياسي جدوجهد جنهن جا سمورا نقصان سنڌ کي ڀوڳڻا پون، سنڌ جي مجموعي سياسي مزاج کي هن نسل جي رحم و ڪرم تي ڇڏي نٿو سگهجي. جيڪو نسل ڪنهن وڏي سياسي اُٿل پُٿل جي پئداوار ناهي نه ئي هي نسل اُن سياسي ڪلچر جي پئداوار آهي جنهن سياسي ڪلچر خلاف سمورين سياسي پارٽين پنهنجي پنهنجي پارٽين ۾ تربيتي سياسي ڪلاس هلايا هُئا ۽ مان سياست جي اُن جنون واري جزباتي دور کي سنڌ جي اُن نسل جو اهم دور سمجهان ٿو. هي اهو دور هو جتي سنڌ جي نوجوان پنهنجي سياسي تصور کي وڌيڪ واضع ۽ نظرياتي طور پاڻ کي پُختو ڪيو هو. گهوٽڪيءِ کان گهاري تائين نظرياتي سياست سنڌ ۾ پنهنجون پاڙون پختيون ڪيون هُيون. پر جهڙي طرح هن دور جي نسل سنڌ جي سياسي ڪلچر جي ڀينگ ڪئي آهي اُن جو مثال ماضي ۾ ملڻ مشڪل آهي. احتجاج جي اهميت پريس رليز بيان جيتري به ناهي رهي. اُن جو اهم سبب اِهو آهي ته اسان کي اِها خبر ئي نٿي پوي ته ڪهڙن وڏن اشوز تي احتجاج ڪجي ۽ ڪهڙن اشوز تي بيان جاري ڪجي؟ سنڌ هڪ عجيب سياسي تماشي جو شڪار بڻيل آهي. پاور ۽ پئسي سنڌ جي سياسي جنون واري جن کي پنهنجو قيدي بڻائي ڇڏيو آهي. جيستائين سنڌ اندر ذهني تبديلي نه ايندي تيستائين سياسي روين جي تبديلي ممڪن ناهي. اسان کي ڏاڍي ڏک سان چوڻو ٿو پوي ته سياست ذريعي تبديلي آڻڻ جي خواهش ڪندڙ هڪ ڀيرو ٻيهر واپسيءَ جو اهو رستو وٺن جنهن رستي تان نظير عباسي گذريو هو. جنهن رستي کي اڃان پاور پاليٽڪس جي ليگل مافيا ميرو نه ڪيو هو. ڌرتيءَ جي اوچن پهاڙن جيان اڻانگي سفر جا رستا طئي ڪرڻ لاءِ پاور ۽ پئسي جي عادي ٿي ويل هن سياست مان هٿ ڪڍڻو پوندو. اهڙي سياست جي ابتدا گيڙو لباس واري قيادت ئي ڪري سگهي ٿي. جيڪا بدن ۾ بُکن جا خنجر کڻي هن نسل جي ذهني تبديليءَ لاءِ وک کڻي. سنڌ جي ڏنل اعتماد واري امانت ۾ خيانت نه ڪري. مان يقين سان چوان ٿو ته سنڌ پوتيءَ جي پلئه ۾ سانڍي رکيل پيار به اُن قيادت کي ڏئي ڇڏيندي ۽ ان سان پنهنجا ٽٽل رشتا ٻيهر جوڙي وٺندي جيڪا قيادت تاريخ جي تلخ لمحن ۾ سنڌ جي وکريل خوابن کي سهيڙي وٺندي. فقط انڌيرن جي اوٽ مان نڪرڻو آهي ۽ جاپاني شاعر شاوُچينگ جي ان هائيڪو جيان ته.
“ڪائنات جي شروعات جهڙي صبح
انڌيرن جي اوٽ مان نڪري ٿي ته،
هر شيءِ هائيڪو ٿي پوي ٿي.”
هي نسل انڌيرن جي اوٽ مان تڏهن نڪري سگهندو. جڏهن انهن جي ذهنن ۾ سياسي طرح تبديليءَ جو طوفان کڙو ٿيندو. ٻي صورت ۾ انڌيرن جي واٽ تي وڃائجي ويل هن نسل مان تبديليءَ جي تمنا رکڻ اجائي آهي.