مائي جندو ڪٿي آهي؟
اها مائي جندو جيڪا پنهنجي پوري وجود ۾ شامِ غريبان هئي. جنهن پنهنجي جسم کي اُن وقت ئي ماتمي لباس ۾ لڪائي ڇڏيو هو جڏهن ٽنڊي بهاول جي مٽيءَ تي هُن جي پيارن جي رت جون پتيون پکڙيون هُيون. انصاف جي اوسيئڙي ۾ هن دنيا جا سڀ در کڙڪايا هئا ۽ پُرامن احتجاج جي علامت بڻيل هڪ اڪيلي ئي عورت وڏين طاقتن جي طوفانن سان ٽڪر کاڌو هو. جن طاقتن سامهون سرڪش سياسي اڳواڻ به جُهڪي پوندا آهن. پر مائي جندو “گولڊ اٽيڪ” ۽ “گن اٽيڪ” سامهون پنهنجي سرڪش سِر کي اُوچو رکي، اِهو ثابت ڪيو ته سچائيءَ سان کنيل وِکن اڳيان ڪوڙ جا پوکيل ڪنڊا سچائيءَ جي پيرن هيٺان اچي گلابن جي پتين وانگر بڻجي پوندا آهن. مائي جندو ريمنڊ ڊيوس ڪيس وانگر چاهي ها ته خونن جو مُلهه وٺي پنهنجي ڳوٺ جي وڏيري بڻجي پوي ها. پر هوءَ لالچن جي ليلا نه هُئي، جو هار تي هِرکجي پنهنجي ضمير جي چنيسر جو سودو ڪري ها. هوءَ ته هن دور جي اُها انقلابي عورت هُئي جنهن اسڪولي نصاب نه پڙهيو هو نه ئي ڪنهن سياسي اسٽڊي سرڪل ۾ ويهي دنيا جي جدوجهد جي تاريخ کي اُٿلايو هو. هوءَ ته اُن سماج جي پئداوار هُئي جتي “پلاند پُراڻا ناهن ٿيندا” جون روايتون رهيون آهن. جتي ونين ۽ زمينن تان سِرن جي سودن جون ڳالهيون ٿينديون آهن. ۽ هن مائيءَ جي رَڳ رَڳ ۾ انتقام جي اهڙي آگ دُکيل هئي جنهن کي دنيا جي ڪنهن به سِڪي جو پاڻي وسائي نه پئي سگهيو. هن جي جسم جا سمورا پنا اهڙي ڪٿا جو منظر هُئا جنهن کي پڙهڻ کان پوءِ عذابن جون باقي بچيل ڪهاڻيون ڪوڙيون لڳنديون هُيون. اردوءَ جي اُن شعر وانگر ته:
دل جهان بهي تها، وهان درد هي درد هي.
اُهو درد فقط هڪ عورت جي ئي حصي ۾ آيو. اهو اجتماعي درد هو پر ڀوڳنائن جي سفر ۾ هوءَ فقط اڪيلي هُئي. اڪيلي هوندي به پوري هڪ تحريڪ هُئي. اهڙي تحريڪ جيڪا سنڌي سماج جي واحد ڪامياب تحريڪ چئي سگهجي ٿي. باقي تحريڪون ته هوا ۾ موڪليل اُنهن نازڪ بَلونن وانگر آهن جيڪي سج جي معمولي تپش تي ئي ختم ٿي وڃن ٿيون. جيڪڏهن هن سماج جي سياست کي سمجهه واري اک ۽ اندر جي احساس سان محسوس ڪرڻ جي صلاحيت هجي ها ته مائي جندو جي جدوجهد مان سِکي سنڌي سماج کي نيزي ۾ ڦاٿل مڇيءَ وانگر ڦٿڪندو ڏسي خاموشيءَ جي ننڊ جون گوريون کائي، ويهي نه رهي ها.
سنڌ سان عشق ۾ مبتلا هجڻ جي دعوى ڪندڙ دوستن لاءِ به مائي جندو جي موومينٽ وڏو مثال آهي. انقلاب رڳو پڙهيل لکيل اڪثريت جي ڪُلهن تي بيٺل ناهن هوندا پر انقلابي تحريڪن کي انهن ملنگ مستانن جي ضرورت هوندي آهي جيڪي اڳتي وڌڻ کان پوءِ پوئتي ناهن ڏسندا. جن لاءِ پوئتي مُڙڻ مهڻي وانگر هوندو آهي. اهڙي مهڻي جو داغ مائي جندو پنهنجي زندگيءَ جي اُجري ڪينواس تي لڳائڻ نه پئي چاهيو.
ميڊيا جي اها مجبوري چئجي يا پاليسي چئجي ته ڪنهن به خبر جي “فالواپ” جو ڦيٿو اُن وقت ئي رُڪجي ويندو آهي جڏهن ڪو ڪيس پنهنجي انجام تي پهچندو آهي. پر مائي جندو جي ڪيس جي ڪهاڻيءَ جي شروعات ته هاڻي ٿيڻ گهرجي. اهو اعزاز ته هن مائيءَ جي حصي ۾ هاڻي اچڻ گهرجي ۽ اهو ڏسڻ گهرجي ته هيءَ مائي، هن سماج جهڙي وڪري جي وڏي مارڪيٽ مان بچي ڪيئن وئي؟ جتي “ريمنڊ ڊيوس” هٿان ماريل لاهور جي ٻن نوجوانن جي عيوض ۾ ڊالرن جا سودا ٿيا هُئا ۽ آمريڪن شهريت ملڻ جا معاوضا طئي ٿيا هئا. تڏهن هن مائيءَ جي حصي ۾ به اُهي سڀ آڇون آيون هُيون ۽ ڪيس تان هٿ کڻڻ جي عيوض ميجر ارشد جي مڪمل پراپرٽيءَ جي مالڪ ٿي پئي سگهي. پر هُن پنهنجي پيارن جي خون کي کپائڻ نه پئي چاهيو. هن جي ضمير اهو قبولڻ کان انڪار ڪيو ته هُو انهن قوتن اڳيان شڪست قبول ڪري ڪيس تان هٿ کڻي، سنڌ جي روايتن کي داغدار بڻائي ڇڏي. جيتوڻيڪ هن مائيءَ کي اها خبر هُئي ته جيئن هن جون ڌيئرون هن جدوجهد ۾ سڙي شهيد ٿي، مائي جندو جي موومينٽ جو مان مٿانهون ڪري ويون تيئن مستقبل جي غربت هن جي حياتيءَ جو حصو بڻجي ويندي. غربت جو وڏو اوڙاهه انهن جو انتظار ڪري رهيو آهي. پر پوءِ به هن مائيءَ جي مٿي ۾ مذاڪرن ۽ ڳالهين جي جِن واسو نه ڪيو. هوءَ فقط هڪ ئي مطالبي تي اٽل رهي ته: “ٽنڊي بهاول ۾ ڪُٺل ڪونڌرن جي خون سان انصاف ڪيو وڃي.” ۽ پوءِ هُن مذاڪرن ۽ ڳالهين لاءِ پنهنجي دلين جا در بند ڪري ڇڏيا.
سنڌ جيڪا سوديبازين، مصلحتن، مذاڪرن ۽ مفاهمتن جي علامت بڻيل آهي. جتي پارٽيون پنهنجي پاليسين ۽ پروگرامن کي ڳجهن ادارن جي آشيرواد سان هلائين ٿيون. جتي تحريڪون ٽينڊرن جي پاس ٿيڻ جي انتظار ۾ رهن ٿيون. جتي ڪرائيم جي ڪنٽرول جو رموٽ سياسي پارٽين جي هٿ ۾ رهي ٿو. جتي عورت اميدوار عورتن مٿان تشدد جا نوان رڪارڊ قائم ڪندي نظر اچن ٿيون. جتي قبائلي ڪلچر ۾ ڪاريون ڪري ماريل عورتن ۽ قبائلي جهيڙن جا پيرا به جاگيردارن جي حويلين ڏانهن وڃن ٿا. جتي انساني حقن جي لتاڙ روز جو معمول بڻيل آهي. جتي نامِ نهاد مذهبي تنظيمن جي طاقت ۽ سهڪار سان اقليتن جي عورتن جون عزتون محفوظ نٿيون هجن. جتي هر بُري ڪم ڪرڻ لاءِ سياسي سهاري وٺڻ جون غليظ روايتون قائم هجن. اهڙي معاشري ۾ موجودهه سياسي ڪلچر ۽ پارٽين مان ڪهڙي انقلاب جي توقع ڪري سگهجي ٿي؟ بلوچ بغاوت سان هزار اختلاف، پر انهن بلوچن تي اڻپڙهيلن جو اسٽيڪر لڳائيندڙ پاڪستاني دانشور هاڻ ڇا ٿا سوچين؟ جڏهن بلوچن جي قومي تحريڪ جي نوجوانن جي رت جا ڇنڊا نيو يارڪ جي ديوارن تي نظر اچڻ لڳا آهن؟ ۽ انهن جي، “جِي ٿِري” جو آواز پينٽاگون ۾ ٻُڌجي رهيو آهي. تڏهن دانشورن جا دليل بي معنى نظر اچن ٿا. اُهي فقط ٽي وي اينڪرن جي سوالن ۽ جوابن واري نقطي تي بيٺل هوندا پر بلوچ بغاوت کي ايترو سولو ۽ سادو سمجهي نظرانداز نٿو ڪري سگهجي.
ساڳي طرح سنڌ جي قومي تحريڪ بلوچ قومي تحريڪ جي مقابلي ۾ ڪٿي بيٺل آهي؟ اهو سوال به اهم آهي. بلوچستان پنهنجي اندروني تضادن ۾ سنڌ کان گهڻو بهتر پوزيشن ۾ آهي پر سنڌ ”مڙيا مڇ هزار ڀاڱا ٿيندي سهڻي.“ واري سَڪتي ۾ سُتل آهي. اها سنڌ جي بدقسمتي ئي چئبي جنهن وٽ اڄ به سنڌ جي سڏ کي تاريخ جو پڙاڏو سمجهي، موٽ ڏيندڙ ڪا به پارٽي موجود ناهي. هر سياسي پارٽي لِيلا وانگر مفادن جي هار تي موهجي، مارڪيٽ ۾ وڪرو ٿيندڙ وکر بڻجي پئي آهي اهڙين پارٽين مان ڪهڙي اميد رکي سگهجي ٿي ته اُهي سنڌ کي دنيا جي انقلابن جا رستا ڏيکارڻ جي سگهه رکن ٿيون.؟
اڄ جڏهن مائي جندو جي جدوجهد کي ورهيه گذري ويا آهن تڏهن حبيب جالب جي سٽ دل جي تارن کي ڇيڙي رهي آهي ته:
دل کی بات لبوں پرلیکرابتک دکھ سھتے ہیں
ہم نے سنا تھا اس بستي ميں،دل والے بهی رهتے ہیں
پر سنڌ جي بستي اِهڙي بستي آهي جتي ڪنهن کي ڀُلائڻ لاءِ صدين جي عرصي جي ضرورت ناهي هتي ڪلاڪن جا سفر ئي ڪافي آهن. پر مائي جندو جي جدوجهد کي سنڌ ڪلاڪن جي سفر ۾ ڀُلائڻ جي سگهه ساري ناهي سگهي. سنڌ اڄ به مائي جندو کي پنهنجي وڃائجي ويل ٻار وانگر ڳولي رهي آهي. اُن عورت کي ڳولي رهي آهي جنهن کان سنڌ کي اڃان گهڻو ڪجهه سِکڻو آهي. جنهن پاڻ کي خسيس سِڪن ۾ خريد ٿيڻ بجاءِ بدحاليءَ جي اوڙاهه ۾ ڀسم ٿيڻ کي وڌيڪ ترجيع ڏني. جنهن سنڌ کي جدوجهد ڪرڻ جو اهڙو ڏانءُ ڏسيو جو اڄ سنڌ جدوجهد جي تسلسل کي برقرار رکڻ لاءِ مائي جندو کي تاريخ جي اهڙي چيخ سمجهي ٿي جيڪا چيخ سُتل سنڌ کي جاڳائي سگهي. جيڪا سنڌ ۾ اهڙي سياسي تحريڪ جو طوفان کڙو ڪري جو سنڌ به آمريڪا جي ايجنڊا جو حصو بڻجي پوي.
پر ڪو ٻڌائي سگهندو ته ڪالهه جي پريس جي پُوريل اک کوليندڙ مائي جندو اڄ ميڊيا جي پُوريل اکين جي نشاني تي ڇو آهي؟ جنهن اجتماعي طور سنڌي سماج جي جياپي جي جنگ وڙهي هُئي سا مائي جندو غربت جي اوڙاهه ۾ اڪيلي سِر سڙي ڇو رهي آهي؟ ڪو ٻڌائي سگهندو ته حيدرآباد پريس ڪلب جون ديوارون جنهن عورت جو انتظار ڪنديون هُيون اُها مائي پريس کان پري ڇو آهي؟ ڪو ٻڌائي سگهندو ته سنڌ ۾ انقلاب جي علامت بڻيل اڪيلي عورت مائي جندو ڪٿي آهي؟