ڇا دنيا ۾ سياسي، انقلابي آدرشن جو خاتمو آيو آهي؟
دُنيا مان سامراج مخالف علامتي ڪردارن جي موڪلاڻيءَ جو مطلب اهو هرگز نه هُجڻ گُهرجي ته انقلابي سياست جو انت اچي چُڪو آهي. دُنيا ۾ جڏهن به، جيستائين به ۽ جنهن به شڪل ۾ ناانصافي موجود آهي. سامراج مخالف تحريڪون ۽ مثالي ڪردارن جو زوال ممڪن ناهي. ائين جيئن مائوزيتنگ جي موڪلاڻيءَ کان پوءِ به چين قومي ۽ ثقافتي طور منظم رهيو آهي ۽ مائوزيتنگ چيني قوم جي فڪري سگهه ۽ علامت بڻيل رهيو. اهڙي طرح سموري دُنيا جون تحريڪون، تنظيمون ۽ قومون ڪنهن هڪ فرد جي فڪر جون مُحتاج ته ٿي سگهن ٿيون. پر جسماني جُدائيءَ کان پوءِ اُنهن قومن جو زوال ناهي آيو. يا جپان مٿان ٻي عالمي جنگ دوران ڪيرايل قيامت ۾ “هيرو هيٽو” کان “جنرل توجو” تائين پنهنجي قوم کي اهڙي تباهيءَ مان نڪرڻ لاءِ اهو پيغام ڏيڻ ته “اوهان پنهنجي ڪُل طاقت کي مستقبل جي تعمير لاءِ استعمال ڪريو.” ۽ جپاني قوم جيڪا ٻي عالمي جنگ ۾ شديد اقتصادي بدحاليءَ جو شڪار بڻيل هُئي. جنهن جي “يين” مان ٻارڙا لغڙ ٺاهي اُڏائيندا هُئا. اڄ اُها قوم اقتصادي طور اُتي بيٺل آهي جو دُنيا جي مارڪيٽ ۾ ننڍڙي تالي کان وٺي وڏي مشينريءَ تائين “ميڊ اِن جپان” جو ليبل نظر اچي رهيو آهي. اُهو ويٽنام جيڪو ڪالهه تائين فرانس ۽ آمريڪا جي جاگير بڻيل هو. ان ۾ هڪ ڪمزور جسم واري ”هوچي منهه“ جنهن کي پيار مان ويٽنامي ”ماما هُو“ سڏين ٿا. جنهن نه رُڳو ويٽنام کي هٿياربند انقلابي پارٽي ”ڪميونسٽ گوريلا موومينٽ“ جي ذريعي ويڙهه جا گُر سيکاريا. پر کين طاقتور قوت اڳيان سينو تاڻي بيهڻ جو حوصلو به ڏنو، جنهن کي ڏکڻ ويٽنام ۾ ”ويٽ ڪانگ“ به سڏيو ويندو هو. تنهن آمريڪا جون وايون بتال ڪري ڇڏيون هُيون. ڪير ٿو چوي ته انقلابي علامت بڻيل ڪردارن جي موت کان پوءِ تحريڪن جو زوال اچي ويندو آهي. جي ائين هُجي ها ته ويٽنام “هوچي منهه” جي موت کان پنجويهه سال بعد آزادي نه ماڻي ها. فردن جي ڪنٽريبيوشن، ڪردار، عمل ۽ نظريي جي روشنيءَ ۾ انقلابي تنظيمون جيئنديون آهن. پر اُنهن جي طبعي طور هُجڻ يا نه هُجڻ سان انقلابي تحريڪن جو عمل رُڪجي ناهي سگهندو. ڇا اهو ڪمال ناهي ته ڏکڻ ويٽنام جي گاديءَ واري هنڌ ”سائيگان“ جنهن کي هاڻ ”هوچي منهه سٽي“ سڏيو وڃي ٿو. اُن شهر جي عورتن ويٽنامي نسل بچائڻ لاءِ پنهنجي ڪُک ۾ آمريڪي نسل کي پالي وڏو ڪري، طويل جنگ وڙهڻ لاءِ تيار ڪيو هو. ان حقيقت کان قطعي به انڪار ڪري نٿو سگهجي ته دُنيا مان انقلابي اڳواڻ وقفي وقفي سان پنهنجي زندگيءَ جو سفر ڪاٽي هليا ويا آهن. پر ڇا اُنهن جي شاندار جدوجهد ۽ انقلابي نظرين جي آڌار تي دنيا ۾ ٿيندڙ ناانصافين اڳيان پنهنجي جدوجهد جاري رکي نٿي سگهجي؟
انقلابي قيادتون ۽ اڳواڻ جدوجهد جي ميدان تي جنم وٺندا آهن. اُنهن جو انقلابي خاندان شُجري يا قبيلي سان هُجڻ جو تعلق ضروري ناهي هوندو. دُنيا ۾ ڪا به اهڙي درسگاهه ناهي، جتي انقلابي اڳواڻن جي تربيت ٿيندي هُجي. ناانصافين، ظلتن، غلامين ۽ نفرتن جي ڪُکِ مان انقلابي اڳواڻ پئدا ٿيندا آهن. جيڪي دُنيا لاءِ درسگاهه بڻجي پوندا آهن. مارڪس، لينن، مائوزيتنگ، هوچي منهه، ڪاسترو، چي گويرا يا نيلسن منڊيلا تائين سمورن انسان دوست انقلابي اڳواڻن جون آتم ڪٿائون اهو ٻڌائين ٿيون ته اُنهن جي تربيت هميشه عوام سان ٿيندڙ ظلمن خلاف بغاوت جي دُکندڙ باهه ۾ ٿي آهي. اُنهن جي ويڙه ڪنهن ڪُڙم ۽ قبيلي جي خلاف نه هُئي. پر اهڙي فاشسٽ سوچ ۽ ذهنيت رکندڙ طاقتور قوتن خلاف هُئي. جيڪا سوچ مظلوم ۽ محڪوم ماڻهن مٿان صدين کان مڙهي وئي هُئي. پر افسوس جو اڄ اسان جي سياسي صِفن ۾ اهو بحث عام آهي ته دُنيا مان انقلابي سياست جو انت اچي چُڪو آهي. جيڪڏهن دُنيا ۾ انقلاب لاءِ اتساهيندڙ ڪردار ناهن رهيا ته ان جو مطلب اهو هرگز ناهي ته انقلابي سياست جو سج لهي چُڪو آهي. نٽهڻ اُس جهڙي سامراج ذهنيت جا پاڇا جيستائين به هن دنيا مٿان قائم رهندا. انقلابي سياست جو زمانو پنهنجون شڪليون ته تبديل ضرور ڪندو پر پنهنجي پُوري عروج سان قائم رهندو. انقلابي سياست جو فلسفو سائنسي بنيادن تي بيٺل هوندو آهي. جيڪڏهن ڪا سائنسي کوجنا يا تحقيق انقلابي سياسي آدرشن جي ڪنهن پهلوءَ سان ٽڪراءَ ۾ اچي ٿي ته اُن پهلوءَ کي سائنسي نقطهءِ نظر سان هم آهنگ ڪرڻو پوندو. پر انقلابي سياسي نظرين جي خاتمي جو اعلان نه ڪبو، نه ئي وري سائنسي دليلن کي دٻائڻ لاءِ حڪمت عمليون جوڙبيون. سائنس انقلابي سياسي نظرين جي مددگار هوندي آهي ۽ انقلابي سياسي جدوجهد ڪڏهن به سائنسي نقطهءِ نظر سان ٽڪراءَ ۾ ناهي ايندي. سنڌ جي سياسي سوچ ۽ فڪر کي به اهڙي دنيا ۾ داخل ڪرڻ جي ضرورت آهي. جتي سياست، سائنسي ۽ انقلابي نُقطهءِ نظر کي سنڌي سماج جي نفسيات سان هم آهنگ رکي سگهي. پر افسوس سان چوڻو ٿو پوي ته هن وقت تائين سنڌ سان انقلابي سياسي نظرين جي نالي تي اڌ سچ ڳالهايو ويو آهي، ۽ ڪنهن فلاسافر چواڻي ته ”اڌ سچ سڄي ڪوڙ کان وڌيڪ خطرناڪ هوندو آهي.“ اهڙي طرح اڌ سچ جي آسري تي سياسي انقلابي جدوجهد جي دعوى ڪرڻ ۽ نتيجن جي اُميد رکڻ، اهڙو دوکو آهي، جنهن کي دليلن جي پردن سان ڍڪي نٿو سگهجي. اهڙو عمل سنڌي سماج کي تبديليءَ پاسي وٺي وڃڻ بجاءِ، انتشار پاسي وٺي ويندو رهيو هوندو. اُهو ئي سبب آهي جو هن وقت تائين سنڌي سماج جنهن جي سياسي ڄمار ته وڏي آهي پر عقلي سياسي هلچل جي ميدان ۾ نابالغ ٻار وانگر ميدانن ۽ گهٽين ۾ سياسي تماشي جو شڪار رهيو آهي. هن وقت تائين پاڻ واري ڪامريڊ لڏي حقيقتن بجاءِ همدردين جي بنياد تي سياست ڪئي آهي. ڇا حقيقتن لاءِ اهوضروري آهي ته اُنهن جي، اسان جي طبيعتن، مزاج يا روين سان همدردي به هُجي؟ سنڌي سماج سان اهو وڏو الميو رهيو آهي ته هن وقت تائين حقيقتن کي دليلن جي هٿوڙن سان ڪُٽي سَٽي اُن جو حُليو ئي بگاڙي ڇڏيو آهي. سياست کي پنهنجي ذاتي گروهي مفادن جي ماتحت رکي، سياسي انقلابي نظرين کي رديءَ جي ڍير ۾ اُڇلائي ڇڏيو آهي. سنڌي سماج جي اها وڏي بدقسمتي چئجي جو، اسان هن وقت تائين، علمي ۽ عملي سياسي ميدان وارو پاسو خالي ڇڏي، سياست کي ذاتي گروهي مفادن پاسي ڌڪي ڇڏيو آهي ۽ اندازن جي آڌار تي سياسي سِڙهه سبيندا رهيا آهيون. سياسي حالتن جي واءَ جو رُخ ڪهڙي پاسي آهي؟ اُن کان بلڪل اڻواقف رهندا آيا آهيون. نتيجي طور پنهنجي نسل کي سياسي اونداهه ۾ رکي انقلابي سياسي اخلاقيات جي آسري تي ٿڪائيندا رهيا آهيون. ظاهر آ ته طويل سياسي سفر ۾ تِر جيترا به نتيجا حاصل نه ڪري سگهڻ جي صورت ۾ اهو سوال ضرور اُڀري ٿو ته آخر ايڏي وڏي سياسي سفر ۾ سنڌ جنهن گُهربل نتيجن جو انتظار پئي ڪيو آهي، اُهي نتيجا آخر حاصل ڇو ناهن ٿي سگهيا.؟؟
ڪنهن به سياسي پارٽيءَ پنهنجي ڪم کي تنقيدي نظر سان ناهي ڏٺو ۽ نه ئي اُنهن اهو تجزيو ڪيو آهي ته هُنن پنهنجي طويل سياسي سفر ۾ ڪٿي ۽ ڪهڙيون غلطيون ڪيون آهن.؟ جيڪي آئندهه اُنهن جي سياسي سفر جو حصو نه هُئڻ گهرجن. جڏهن ته خود احتسابيءَ وارو عمل سياسي انقلابي تنظيمن ۾ ئي رائج هوندو آهي. خود احتسابيءَ واري عمل کانسواءِ تحريڪون ڪنهن به سماج کي نتيجا ڏئي سگهڻ ۾ ناڪام وينديون آهن. جڏهن ته سياست کي پنهنجي گروهي مفادن خاطر استعمال ڪندڙ تنظيمون خود احتسابيءَ واري عمل کان آجيون هونديون آهن. جيڪي سياسي بُت ته کڙا ڪري ڇڏينديون آهن. پر اُهي بُت هن سماج جي سياسي تقدير تبديل ڪرڻ جي صلاحيت رکي ناهن سگهندا. تنهن ڪري سوال اهو ناهي ته دنيا مان انقلابي سياست جو انت اچي چُڪو آهي. پر سوال اهو آهي ته تاريخي طور سياسي انقلابي آدرشن جو مرڪز بڻيل سنڌ، سياسي طور ائين ڇو سوچڻ لڳي آهي؟ سنڌ کي اهڙي سياسي مايوسيءَ پاسي وٺي وڃڻ سان، اُنهن سياسي مافيائن جا مفاد محفوظ ٿي سگهن ٿا. جيڪي سياست کي گروهي مفادن خاطر استعمال ڪرڻ جا عادي آهن. ڇاڪاڻ ته اِها به حقيقت آهي ته سنڌ ۾هڪ عرصي تائين سياسي فينٽيسي جو دور رهيو آهي. اُن دور ۾ ڪوڙن دلاسن کانسواءِ سنڌ کي ڪجهه به ناهي مليو. اهڙي ئي فينٽيسيءَ واري دور ۾ وڏا سياسي بُت ۽ قد ڪاٺ ته پئدا ٿي پيا. پر اُهي پنهنجي ذات جي بقا واري دائري مان ٻاهر نڪري نه سگهيا. جن نه رُڳو سنڌ خاطر وڏيون دعوائون ڪيون پر موقعي ملڻ تي پنهنجون ترجيعات ئي تبديل ڪري ڇڏيون. بنيادي طور اُهي سياسي انقلابي عمل جو حصو نه هُئا. موقعي جي انتظار ۾ هُئا، موقعو ملڻ سان ئي اُنهن سياسي انقلابي آدرشن وارا انگل ڪرڻ ڇڏي ڏنا. جيڪڏهن اڃان به بحث جي باهه مٿان، فڪر جا ٿڌا ڇنڊا هڻي، سوچجي ۽ پنهنجي ميري من ۽ ڌنڌلي دِيد سان، سنڌ ۽ دنيا جي سياسي انقلابي آدرشن تي نظر وجهجي ته ائين محسوس ٿيندو ته جيڪي اهو سمجهن ٿا ته دنيا مان سياسي انقلابي آدرشن جو خاتمو ٿي چُڪو آهي. دراصل اُنهن جي اکين جا آئينا ٽڙڪي پيا آهن، ۽ هُو پنهنجي ڪِرچيون ٿي ويل اندر سان انقلابي نظرين ۽ آدرشن کي ٽُٽندي محسوس ڪن ٿا.
ان ڳالهه تي ڪو به اختلاف ناهي رهيو ته سنڌ، سياسي انقلابي آدرشن جو آشيانو رهي آهي. پر ان تي بحث جي گنجائش بهرحال موجود آهي ته سنڌ جي سياسي انقلابي آدرشن جا آشيانا اُجاڙي، سياست کي ذاتي ۽ گروهي مفادن واري واٽ تي آندو ويو آهي. جنهن لاءِ سنڌ کي ٻيهر سوچڻو پوندو. گڏوگڏ اهو به سمجهڻو پوندو ته هن وقت دُنيا جي فقط هڪڙي بدنصيبي آهي، جو سڄي دُنيا سرمائيدار طاقتن جي اُجاره داريءَ هيٺ آهي. ۽ سرمائيدار مخالف قوتون ڪمزور آهن. پر سرمائيدار مخالف قوتن جي ڪمزور هُجڻ جو اهو مطلب قطعي به نه هُجڻ گهرجي ته دُنيا مان انقلابي سياسي آدرشن جو انت اچي ويو. ڇاڪاڻ ته انقلابي سياسي عمل هميشه بيٺل پاڻيءَ جي دُٻي وانگر ناهي هوندو، جيڪو سُڪي وڃي. پر انقلابي سياسي عمل اهڙي وهندڙ نديءَ وانگر هوندو آهي. جيڪا تاريخ جي سردين ۾ ڀلي سُڪي وڃي. پر جڏهن به سياسي سانوڻ وسندا آهن، تڏهن اُن درياهه ۾ وري دهشت پئدا ٿي پوندي آهي.