آسرن جي اُس ۾ سڙندڙ سنڌي سماج جي سياسي صورتحال
جيتوڻيڪ سنڌ جي سيني ۾ هڪ بهترين لبرل سوچ واري دل ڌڙڪي رهي آهي. پر جنونيت وارو جن ايترو سگهارو آهي جيڪو سنڌ جي تصوف وارين اُجرين اکين مٿان مسلسل مذهبي نفرتن جو تيزاب هارڻ جي ڪوششن ۾ رُڌل آهي ۽ سنڌ جيڪا وحدت الوجود جي ابدي آواز جو پڙاڏو هُئي، تنهن کي مختلف فِرقن ۾ ڦاسائڻ ۽ اُلجهائڻ لاءِ سمورا حُربا استعمال ٿيندا رهن ٿا. نتيجي طور مختلف وقتن تي سنڌ جي شهري آبادي وارن علائقن مان اهڙيون کوڙ ساريون خبرون اينديون رهن ٿيون، جنهن مان اهو آسانيءَ سان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته سنڌ جي لبرل سوچ کي مذهبي جنونيت ۾ بدلائڻ لاءِ ڪيئن نه چالاڪين وارا حُربا استعمال ڪيا وڃن ٿا. فرقيواراڻن حادثن کان سنڌ هميشه آجي رهي آهي پر هاڻوڪين حالتن سبب هر مذهبي ڏينهن تي سيڪيورٽي الرٽ جاري ڪيو وڃي ٿو. ان جو وڏو مثال گُذريل ڪيترن سالن کان سنڌ اندر مختلف فرقيواراڻا قسم جا وڌندڙ حادثا اُن جو وڏو مثال آهن. ان حد تائين جو هلندڙ محرم پاڪ واري مهيني ۾ سخت سيڪيورٽيءَ وارا قدم کنيا ويا آهن، پر اُن جي باوجود به اِهي خدشا آهن ته اُنهن روايتي سيڪيورٽي اُپائن جي باوجود به اُهي عنصر جيڪي سنڌ جي خمير ۾ سمايل رواداريءَ واري مزاج تي چڙيل آهن سي پنهنجي حرڪتن ۾ ڪامياب ٿي سگهن ٿا. ڇاڪاڻ ته ڪيتري عرصي کان مذهبي سهپ ۽ رواداريءَ جا مثالي گُڻ رکندڙ سنڌ فرقيواراڻن نفرتن جي اوڙاهه پاسي آهستي آهستي وڌندي ي رهي آهي. جنهن کي ڪنهن به صورت ۾ نظرانداز نه ڪرڻ گهرجي ها. پر روايتي طرح سمورن ٻين حادثن وانگر فرقيواراڻن حادثن کي پڻ تحقيقاتن وارن فائيلن ۾ اُڇلائي اهو ثابت ڪيو ويو آهي ته سنڌ جي لبرل صورت ۽ سوچ کي بگاڙيندڙ عنصرن تي سنجيدگيءَ سان ويچاريو ئي ناهي ويو. ڪٿي ائين ته ناهي جو ڪجهه فسادي عنصرن کي سنڌ جي لبرل تصوير نٿي وڻي ۽ اهي قطعي به نٿا چاهين ته پرڏيهي قوتون سنڌ کي سُٺي نظر سان ڏسي سگهن.؟ سنڌ جيڪا پنهنجي اندر ۾ مسجد ۽ مندر کي گڏ کڻي هلندي رهي آهي، سا رنڪل ڪمارين جهڙن حادثن وارين گهٽين ۾ گِهلبي رهي ٿي ۽ سموري دنيا اُن سنڌ کي به شڪ جي نظر سان ڏسندي رهي ٿي، جيڪا سنڌ هميشه سچل سائين جي دل سان سوچيندي رهي آهي.
مذهبن مُلڪ ۾ ماڻهو منجهايا،
شيخيءَ، پيريءِ، پنڊتيءَ بيحد ڀُلايا،
ڪي نِوڙي نمازون پڙهن، ڪن مندر وسايا،
اوڏو ڪين آيا، عقل وارا عشق کي
(سچل سائين)
هاڻوڪي سنڌ گهڻ قومي مسئلن ۾ ڦاٿل اهڙي ڌرتي آهي، جيڪا ڪنهن نه ڪنهن طرح نون مسئلن ۽ معاملن ۾ اُلجهي، پنهنجي مذهبي، سياسي، سماجي ۽ فڪري وجود جي بقا لاءِ مسلسل اهڙي اُس جو پنڌ ڪري رهي آهي، جنهن جي پُڄاڻي اُداسين جي اُنهن اڱڻن تي ٿئي ٿي. جتي خوشين جي بارشن جون بوندون ته رڳو خواب ئي آهن. سنڌ مسلسل هڪ اهڙي سياسي سج جي تپش هيٺ آهي جيڪو موسمن جي مٽاسٽا جو محتاج ناهي، جنهن لاءِ اياز لکيو هو ته “اُن جي منهن مان اهڙي باهه ڀڙڪي رهي آهي جو جيڪڏهن اهڙي تپش هيٺ فرشتا به اَچن ته انهن جا پَر به سڙي خاڪ ٿي وڃن.”
سنڌ جو سياسي مستقبل آڌيءَ رات جي انهن بگهڙن وٽ آهي. جيڪي ايترا چالاڪ آهن، جن جي رات جي ڪيل شڪار جي رت جي نشانن کي صبح جي سج جي روشني به ظاهر ڪري نٿي سگهي. سنڌ جو عوام بيزاريت جي باوجود به اهڙين سياسي پارٽين جي پوئلڳي ڪري رهيو آهي، جتان کين بهتر سماج جي اڏاوت جي ڪا اُميد ئي نظر نٿي اچي.“ڇا نواز ليگ سنڌي عوام جي بهتريءَ لاءِ ڪجهه ڪري نٿي سگهي؟” اُن ڏينهن سول سوسائٽيءَ جي هڪ دوست ڪچهريءَ دوران سوال ڪيو هو. ڪنهن به پارٽيءَ جي سُٺائي اُن جي ڪيل ماضيءَ جي ڪم مان پرکي سگهجي ٿي. جتي سياست مختلف ڪاروبارن وانگر هڪ واپار بڻجي وڃي اُتي پيپلز پارٽي، نواز ليگ يا عمران خان جي سوناميءَ مان سنڌ کي ڪهڙو فائدو؟ سنڌ بنيادي طور اهڙي جاگيرداراڻه سياسي سماج اندر ساهه کڻي رهي آهي. جتي مڪمل مڊل ڪلاس سياسي قيادت جي اوسر اڃان سواليه نشان بڻيل آهي. جاگيردارانه ذهنيت مجموعي سياسي تبديليءَ ۾ وڏي رُڪاوٽ آهي. جنهن سبب ائين لڳي رهيو آهي ته هن سڄي سماج کي انفرادي مقصدن جي حاصلات لاءِ اُهي سياسي ماڻهو پنهنجي ذاتي مفادن خاطر هلائي رهيا آهن جن جو عوامي خدمت ۽ بهتر سياسي عوامي مستقبل سان ڪو تعلق ناهي. سنڌ ماضيءَ ۾ پيپلز پارٽيءَ کي مختلف سببن جي ڪري ايوانن تائين آڻيندي رهي. هڪ جذباتي سياسي وابستگي به اُن جو سبب هُئي. پر ايندڙ چونڊون اُن جذباتي سياسي وابستگيءَ جي بنياد تي نه هونديون. ڇاڪاڻ ته اُهي سمورا جاگيردار جيڪي پيپلز پارٽيءَ لاءِ قطعي به قابلِ قبول نه هُئا نه ئي پيپلز پارٽي انهن لاءِ قابلِ قبول هُئي پر هن وقت “سياست ۾ سڀ ڪجهه جائز آهي” واري پاليسيءَ جي بنياد تي ٽوڙ ڦوڙ ڏسي رهيا آهيون جنهن مان اهو ظاهر ٿئي ٿو ته، مستقبل ۾ ڪا وڏي سياسي تبديلي اچي سگهي سو ممڪن ناهي. ڇو ته سنڌي سماج جاگيردارانه سياسي اثرن هيٺ هُجڻ سبب جاگيردار مخالف سياسي پارٽيون به سياسي ٽوڙ ڦوڙ ۾ انهن جاگيردارن لاءِ پنهنجي پارٽيءَ جا دروازا کُليل رکڻ يا انهن سان گڏ ڪم ڪرڻ تي مجبور آهن. نتيجي طور سنڌي ماڻهو وري به سياسي طور، ڪنهن مڊل ڪلاس سياسي پارٽي يا قيادت کي چونڊڻ ۾ ناڪام ٿيندي نظر اچن ٿا. اهو ئي سبب آهي جو ڪيترا ئي سياسي مبصر اهو چوندي نظر اچن ٿا ته “پيپلز پارٽيءَ جو هن ڀيري کٽي اچڻ، شهيد ڀٽو يا شهيد راڻي بينظير ڀٽو جي شهادتن ۽ ماڻهن جي ڀٽو خاندان سان والهانه محبت جو ڪمال نه هوندو پر اُها آصف زرداريءَ جي سياسي حڪمت عملي ئي هوندي جنهن سان پيپلز پارٽي ٻيهر اقتدار حاصل ڪندي.” اُها جُدا ڳالهه آهي ته پيپلز پارٽيءَ کي سنڌ ۾ سياسي طور ڪافي چئلينجز آهن، هاڻ اڳي وانگر ممڪن ناهي ته گُذريل اليڪشن جيان، کين آسانيءَ سان ۽ بغير ورڪ ڪرڻ جي ووٽ ملي ويندا. هن ڀيري صورتحال ماضيءَ جي سمورن دورن کان سنگين آهي. اُن جي ٿوري جهلڪ ته پارٽيءَ جي اڳواڻن حيدرآباد واري جلسي ۾ پَسي هوندي جتي سموري سرڪاري مشينري استعمال ڪرڻ ۽ تمام گهڻي اشتهار بازي ڪرڻ جي باوجود به چند هزارن جي تعداد ۾ عوامي ميڙ ممڪن ٿي سگهيو.
سنڌ ۾ عوام دوست ۽ مڊل ڪلاس سياسي قيادت وارو خال ڪڏهن پورو ٿيندو؟ اهو اهڙو سوال آهي جنهن تي تفصيلي تجزيي جي ضرورت آهي. بنيادي طور سنڌ زرعي معشيت تي دارومدار رکندڙ اهو صوبو آهي جتي 80 سيڪڙو زراعت موجود آهي ۽ 70 سيڪڙو آباديءَ جو واحد وسيلو زراعت ئي آهي. جڏهن ته “پاڪستان انسٽيٽيوٽ آف ليبر ايجوڪيشن اينڊ ريسرچ” جي 2011 ع واري رپورٽ مطابق پاڪستان جي ڪُل آباديءَ جو 63 سيڪڙو ماڻهو ٻهراڙين ۾ رهن ٿا. ان جو مطلب ته مجموعي طور اڪثريتي آبادي ٻهراڙين ۾ ئي رهي ٿي. جڏهن ته اُن سڄي آباديءَ جي وڏي تعداد جو دارو مدار زراعت تي آهي باقي 15 کان 20 سيڪڙو آبادي اهڙي به آهي جيڪي محنت مزدوري ڪري پيٽ پالي ٿي. هاڻ سوال اهو آهي ته اهڙي صورتحال ۾ جتي زمين جي ورهاست جا ڪي قانون ئي موجود نه هُجن. انگريزن سان وفادارين جي آڌار تي مليل جاگيرن جا مالڪاڻه حق رکندڙ جاگيردار جيڪي بنيادي طور پيڙهين کان پنهنجي جاگيرن ۾ آباد آهن، انهن کي چئلينج ڪرڻ ۽ انهن جي سياسي طاقتن کي ڪمزور ڪرڻ ايترو آسان ناهي. جن وٽ سماجي، سياسي ۽ معاشي طاقت موجود آهي. اُنهن جي طاقت کي ڪمزور ڪري وچولي سياسي طبقي جو اُڀري اچڻ يا ننڍي زميندار يا وڏيري کي ايوانن ۾ موقعو ملڻ ڪو آسان ڪم ناهي. تنهن ڪري سنڌ ۾ سمورين آزمايل سياسي پارٽين کي وڌيڪ آزمائڻ بجاءِ، بهتر سياسي ساک رکندڙ زميندارن، وڏيرن ۽ وچولي طبقي جي سياسي قيادت جي ميلاپ سان سنڌ جي وسيع تر قومي مفادن خاطر هڪ پليٽ فارم طئي ڪرڻو پوندو. جتان پنهنجي گڏيل اميدوارن کي بيهارڻ لاءِ ورهين کان موجود سياسي هڪ هٽي کي ٽوڙڻ لاءِ مڪمل تياري ڪرڻي پوندي. ان سلسلي ۾جاگيردار، وڏيري ۽ زميندار جي تشريح کي به سمجهڻو پوندو. سنڌ جا سمورا جاگيردار پنهنجي سياسي ڪردار ۽ عمل ۾ موقعي پرست ته ٿي سگهن ٿا. پر هر زميندار ۽ وڏيرو پنهنجي سياسي عمل ۽ ڪردار ۾ ڪمزور هجي، اهو ممڪن ناهي. سنڌ ۾ اهڙا لاتعداد مثال ٿورو غور ڪرڻ سان ملي ويندا.
سنڌ کي پنهنجي حصي جي سياسي اڪائونٽبلٽي جوڙڻي پوندي، شعوري طور ڪيل سياسي غلطين کي سنڌي سماج سان وڏي ويساهه گهاتي قرار ڏئي اُن تي مڪمل طور پنهنجي حصي جي چارج شيٽ جاري ڪرڻي پوندي، جيڪو معاشرو مڪمل طور تي بگاڙ جو شڪار بڻجي ويندو آهي، اُن کي لازمي طور ٻيهر مُهذب معاشري پاسي واپس ٿيڻو پوندو، ٻي صورت ۾ اُن جو زوال فطري آهي. سوال اهو آهي ته سنڌ جي پنهنجي شڪل ۽ صورت جيڪا مڪمل طور بِگڙي چُڪي آهي، اُن وڃايل صورت جي بحاليءَ لاءِ مهذب طريقن جي چونڊ ڪرڻي پوندي. ڪا نا اميدي واري صورتحال ناهي، سنڌ جا شهر لساني، فرقيواراڻا فسادن ۽ ٽارگيٽ ڪلنگس جو شڪار بڻيل آهن، جڏهن ته 80 سيڪڙو آبادي رکندڙ سنڌ جون ٻهراڙيون چند ضلعن کي ڇڏي باقي قبائلي تڪرارن جي ڀيٽ بڻيل آهن. سنڌي ماڻهو اهڙي ٻِٽي تذبذب جو شڪار آهن جو هو سنڌ جي شهرن توڙي ٻهراڙين اندر نفسياتي خوف ۾ رهن ٿا. ڇا اهڙي صورتحال جتي هو پاڻ کي مڪمل ويڳاڻو سمجهڻ لڳن ته سندن شهرن تي کين 10 سيڪڙو به مالڪيءَ جا حق مليل ناهن. اهڙي صورتحال ۾ظاهر آهي روزگار ته انهن لاءِ فقط هڪ خواب ئي هوندو. جڏهن ته ٻهراڙين ۾ قبائلي تڪرارن واري طوفان سبب سڄي سنڌ ڪک پن ٿيندي رهي آهي. انهن سمورن تڪرارن جا پيرا کڻبا ته اُهي پيرا انهن جاگيرن تي اچي کُٽندا، جن جاگيرن ۾ اُها سياسي قيادت ويٺل آهي جن کي اسان ووٽ ڏئي ايوانن ۾ ويهاري اها اُميد رکي ويٺا آهيون ته اُهي اسان کي ۽ اسانجي نسل کي بهتر مستقبل ڏيندا. پر موٽ ۾ جڏهن اسان پنهنجي مقدر جون ڳنڍيون کوليون ٿا ته مايوسي ٿئي ٿي. ڇاڪاڻ ته اسان جا سياسي ادارا ڪمزور آهن. عوام جي اڪثريت انهن جاگيردارن جي پيڙهين کان غلام آهي. انهن غلامن ۾ انڪار جي جُرئت پئدا نٿي ٿئي. جڏهن سنڌي سماج ۾ انڪار جي جُرئت پئدا ٿي پئي، اُن ڏينهن کان جاگيرداري سماج جو خاتمو ايندو. انڪار جي جُرئت ماڻهن ۾ سياسي ادارا ۽ پارٽيون پئدا ڪنديون آهن. سنڌ جي وطن دوست، سياسي ساک رکندڙ وڏيرن، زميندارن ۽ وچولي طبقي جي گڏيل سياسي پليٽ فارم جي اها پڻ ذميواري هُجڻ گهرجي ته اُهي ماڻهن کي موبلائيز ڪن ۽ مسلح سماج کي مهذب بنائڻ لاءِ سياسي حڪمت عملي جوڙين. جيڪڏهن هن وقت به پنهنجي سماج کي صحيح سياسي رُخ ۾ هلائڻ لاءِ ڪوششون نه ڪيون ويون ۽ سنڌي سماج کي آسرن جي اُس ۾ ساڙيو ويو، ته پوءِ ايندڙ دور هن دور کان به وڌيڪ تلخ ثابت ٿيندو. ايما گولڊ مين صحيح چيو هو ته:
The most violent element in society is ignorance.
(سماج ۾ سڀ کان وڌيڪ پُرتشدد عنصر جهالت/ اڻڄاڻائي آهي.)