مهاڳ : حسن شيخ
ساڳي ڳالهه چوٽيءَ جي اديب ۽ انگريزي مضمون نگاريءَ جي اَبي Sir Francis Bacon پنهنجي مضمون “Of Travel” ۾ هينئن ڪئي آهي:
“Travel, in the younger sort, is a part of education; in the elder, a part of experience.”
بيڪن ۽ بدر ابڙي جي راين/ خيالن کي نظر ۾ رکندي، جڏهن اسين سائين الطاف شيخ جي شخصيت کي ڏسون ٿا ته اهي ڳالهيون سچيون ۽ حقيقت جو روپ ماڻين ٿيون. جيڪڏهن الطاف شيخ سفر نه ڪري ها، کيس ميرين انجينئر Marine Engineer طور ملازمت جو موقعو نصيب نه ٿئي ها ته هو پڙهندڙن لاءِ ”برونائيءَ کان برازيل“ جهڙا شاندار ڪتاب نه ڏئي سگهي ها.
نئون نياپو اڪيڊمي ڪراچيءَ پاران پڌرو ڪيل هي ڪتاب پنهنجي نوعيت جو بهترين ۽ منفرد ڪتاب آهي. رنگين ڪَور، پڪي بائينڊنگ، بهترين ڪاغذ مطلب ته هر شيءِ بهترين آهي. هي عاليشان ڪتاب ڇپرائڻ تي پبليڪيشن جي مالڪ انعام عباسي جس لهڻي.
سلمان رشدي پنهنجي نِڪاراگئا جي سياسي سفر نامي ”جيگورس سمائيل“ يعني ”شينهن جي مُرڪ“ جهڙا سفر ناما لکي يورپ ۾ ٿوري گهڻي عزت ڪمائي پر هُن جي شهرت ۽ دولت Satanic Verses لکڻ کانپوءِ لُڙهي وئي. سلمان رشدي سفرنامن ۾ گهڻو ڪامياب نه ويو جهڙيءَ طرح ’جارج برنارڊ شا‘ ناول نگاريءَ ۾ ناڪام ٿي پوءِ ڊرامن ڏي مڙيو. سلمان رشدي ڪڏهن به شيخ صاحب جي مڃتا جي گراف کي نه رَسي سگهيو آهي.
”برونائيءَ کان برازيل“ الطاف شيخ جو 87 هون ڪتاب آهي. ”هيلسنڪي جي حسينا“ ۽ ”ٽوڪيو جي گيشا گرل (مس سدا بهار چنبيلي)“ سميت هن 7 ڪتاب ترجمو ڪيا آهن جڏهن ته 80 ڪتاب سفرنامن جا لکيا آهن. ادب جي هڪ عام شاگرد طور مون کي اها چڱيءَ ريت ڄاڻ آهي ته دنيا جي سموري ادب ۾ ڪوبه اهڙو ليکڪ نه آهي جنهن 80 سفر ناما لکيا هجن. Guinness Book of the World Record جي انتظاميه هن پاسي ڌيان ڌري، الطاف شيخ جو نالو ان عالمي ڪتاب ۾ ضرور شامل ڪري.
الطاف شيخ جا سفرناما اسان کي پنهنجي ماحول جو عڪس لڳندا آهن. پڙهڻ مهل اسان کي ڪڏهن به اوپرائپ ۽ ڌاريائپ جو احساس ناهي ٿيندو. آءُ سمجهان ٿو ته اها خوبي سندس Artistic excellence جي ڪري ئي آهي. هن جا سفرناما هڪ انگريز ليکڪ جي قول جو هوبهو عڪس لڳندا آهن. هو چوي ٿو:
“To read a book is to live in the world created by author” يعني:”ڪتاب پڙهڻ ائين آهي، جيئن ڪنهن ليکڪ جي جوڙيل جهان جو سير ڪرڻ.“
سائينءَ جا ڪتاب پڙهڻ مهل اسان هڪ نئين ۽ پڙهيل ڳڙهيل دنيا جو سير ڪيون ٿا، اُتان جي ڪردارن جي جهلڪ پَسون ٿا. اسين صرف پڙهون نٿا بلڪِ ليکڪ سان گڏ اتان جي ماحول جو حصو بڻجون ٿا. هن جي لکڻين مان ٺاهه ٺوهه جي جراثيمن بدران حقيقت پسندي جي هٻڪار اچي ٿي. الطاف شيخ جون لکڻيون اسان کي ائين Spellbound ڪري ڇڏينديون آهن جيئن راڳ جي راڻي عابده پروين پنهنجي آرٽ سان ٻڌندڙن تي سحر طاري ڪري ڇڏيندي آهي.
هو هڪ هنڌ لکي ٿو ته سنگاپور اهو ملڪ آهي جنهن ۾ نه لوهه آهي نه ٽامو، گئس آهي نه ڪوئلو، پوک لاءِ زمين نه آهي ۽ اچي به ڪٿان. ننڍڙو ٻيٽ جنهن ۾ ماڻهن جي رهائش لاءِ ئي پوري ساري زمين آهي. ايتري قدر جو سنگاپور ۾ ته پيئڻ لاءِ به پاڻي نه آهي. اهو به اڄ ڏينهن تائين ملائيشيا مان خريد ڪن ٿا.“ ان قسم جي معلومات مون سميت سڀني پڙهندڙن لاءِ بلڪل نئين آهي. جنهن سان اسان جي جنرل ناليج ۾ اضافو ٿيو آهي، اسان جي ڄاڻ وڌي آهي. ساڳي مضمون ۾ ساگا ٻج Saga Seeds جو واقعو ٻڌائيندي لکي ٿو: ”ساگا ٻج Saga Seeds بابت منهنجي جهازران ڪمپني جي آفيس ۾ ڪم ڪندڙ هڪ چيني ڪلارڪ ڇوڪري ڪهاڻي ٻڌائيندي هئي ته ڪنهن ملڪ ۾ وڏي جنگ لڳي. پنهنجي ملڪ جي بچاءُ لاءِ هڪ بهادر شهري پنهنجي زال کي گهر ڇڏي، دشمن جو مقابلو ڪرڻ لاءِ جنگ جي ميدان ۾ پهتو. مڙس جي جدائيءَ ۾ هيءَ زال هڪ ٽڪريءَ جي چوٽيءَ تي ويهي ڳوڙها وهائڻ لڳي ۽ دُعا ڪرڻ لڳي ته هُن جو وَرُ واپس اچي وڃي. پر، هو هرگز نه موٽيو. هوءَ صبح کان شام تائين روزانه پنهنجي مڙس جي ياد ۾ روئيندي رهي، تان جو هن جي اکين جو پاڻي ئي سُڪي ويو. هاڻِ ڳوڙهن بدران هن جي اکين مان رَت ٽمڻ لڳو ۽ اهي رت جا ڦڙا ڳاڙهي رنگ جي ٻجن جي شڪل ۾ زمين تي ڪرڻ لڳا. ڏسندي ئي ڏسندي انهن ٻجن مان ٻوٽا ٿي ڦٽڻ لڳا جن ۾ ڦرين جي شڪل ۾ ميوو ٿيڻ لڳو جن اندر اهڙا ئي سهڻا ڳاڙها ٻج هئا. اهي ٻج اُن وقت ياد جون ڦريون Remembrance Beans سڏجڻ لڳيون. انهن ڦرين مان نڪرندڙ هي کنڀي رنگ جو ٻج اڄ ڏينهن تائين وفادار عورت جي پنهنجي مڙس لاءِ سِڪ ۽ انتظار جي علامت سمجهو وڃي ٿو. سنگاپور، ملائيشيا ۽ ان جي ڀروارن علائقن ۾ اڄ ڏينهن تائين اها رسم هلندي ٿي اچي ته ٻئي سان پنهنجي سڪ ۽ پيار جو اظهار ڪرڻ لاءِ ساگا ٻجن جي ڀريل بوتل تحفي طور ڏني وڃي ٿي.“
ملائيشيا جي هڪ سفرنامي ”مونکي موهيو ملائيشيا“ ۾ ليکڪ پنهنجي دوست، ڊاڪٽر مير عطا محمد ٽالپر جو ذڪر ڪندي ٻڌائي ٿو ته سوچڻ جهڙي ڳالهه اها ته هو پرديس ۾ پنهنجي فيلڊ ”ميڊيڪل/ ڊاڪٽري“ جي نه رڳو خدمت ڪري رهيو آهي، پر ان سان لاڳاپيل بزنس به ڪري رهيو آهي ۽ ان جو مقابلو هتي رهندڙ چينين سان آهي. جيڪي سڄي سال ۾ فقط ٻه ڏينهن پنهنجي نئين سال جي شروعات جي موڪل ڪن ٿا. ان واقعي ذريعي الطاف شيخ سنڌ جي نوجوان نسل کي اتساهه ڏياري ٿو ته هو اڳتي اچن، جستجو ڪن ۽ علامه اقبال جي هن شعر تي ڀرپور عمل ڪرڻ جي ڪوشش ڪن.
جہاں وہ ہے جسے تو کرے پیدا
یہ سنگ وخشت نہیں جو تیری نگاہ میں ہو
الطاف صاحب ڊاڪٽر عطا محمد جي والد مير غلام محمد ٽالپر جو ذڪر ڪندي، ٽالپرن جو شجرو ٻڌائيندي سندن خوبين کي اجاگر ڪري ٿو. اهڙيءَ طرح ليکڪ ملائيشيا جي ڄاڻ سان گڏوگڏ ٽالپر خاندان جي باري ۾ ڪافي تاريخي ڄاڻ پڙهندڙن تائين پهچائي ٿو. الطاف شيخ سنڌي ٻوليءَ جو اهو يگانو ليکڪ آهي جنهن جي لکڻين مان سنڌ ڪڏهن به غائب نه رهي آهي. هو دنيا جي ڪهڙي به ڪُنڊ ۾ هجي سنڌ هن جي سوچ جو محور ۽ مرڪز رهي آهي. هن درويش انسان کي شهرتن جي شوق کان وڌيڪ لکڻ سان عشق آهي. سنڌ جي چيڪي مٽيءَ سان بيحد پيار ڪندڙ، هي شخص پُرخلوص ۽ سادگي پسند ليکڪ آهي. هو پنهنجي لکڻين ۾ اسان کي علم جو سمنڊ آڇي ٿو. گُهميل ملڪن جي ادبي، ثقافتي، سماجي، سياسي ۽ جاگرافي سرحدن سان گڏ تاريخي حيثيت به ڏَسي ٿو. ان کان علاوه اتان جي ماڻهن جي رهڻي ڪهڻي، عقيدن ۽ رواج رسمن جي باري ۾ آگاهه ڪري ٿو.
ننڍي کنڊ جي جديد ڪهاڻيڪار امر جليل، الطاف شيخ جي ڪتاب ”بندر بازاريون“ جي مهاڳ ۾ لکيو آهي: ”الطاف شيخ جي سفرنامن سان گڏ جيڪي سفر ناما سنڌيءَ ۾ شايع ٿيا آهن، تن ۾ گهڻو ڪري مغربي تهذيب جي گِلا، عورتن جي آزاديءَ تي اعتراض، پردي جي غير موجودگيءَ تي افسوس ۽ سموري دنيا تي مسلمانن جي قبضي نه هئڻ جو ارمان ڪيو ويو آهي. اهي دقيانوسي سفرناما، سفرناما گهٽ ۽ تبليغي جماعت جا بُليٽِن وڌيڪ محسوس ٿيندا آهن.“
ليکڪ” مختلف ملڪن جي ٻوليءَ جا نوان لفظ، ٽرمنالاجي، اصطلاح ۽ محاورا به پڙهندڙن کي سيکاري ٿو. انهن سڀني خوبين ۽ اسٽائيل جي حوالي سان هن جا ڪتاب ائين وڪامندا آهن جيئن ڪنهن دؤر ۾ سنڌ جي عاشق، شيخ اياز جا شعري مجموعا هٿو هٿ کپي ويندا هئا يا موجوده دور ۾ پاڪستاني ليکڪه Bapsi Sidhwa جا ناول وڪرو ٿيندا آهن. هن جي لکڻين ۾ بي پناهه Creativity جو حسن موجود آهي. هن جو اسٽائيل ڀرپور ۽ دلڪش آهي. شاندار ڊڪشن جي ڪري هر جملي ۾ Clarity مهڪندي آهي. هن جو اسٽائيل مون کي جڳ مشهور آمريڪن ليکڪ ارنيسٽ هيمنگ وي جي ياد ڏياريندو آهي جنهن کي موهيندڙ اسٽائيل جي عيوض سندس ناول “The Old Man and the Sea” تي 1954ع ۾ ادب جو نوبل پرائيز مليو هو.
آءُ اها ڳالهه پوري سچائي ۽ سنجيدگي سان چوان ٿو ته جيڪڏهن الطاف شيخ جا سفر ناما به انگريزيءَ ۾ ترجمو ڪيا وڃن ته هوند هن البيلي ليکڪ کي ادب جو نوبل پرائيز ملي سگهي ٿو.
نامياري شاعره ڊاڪٽر رخسانه ”پِريت“ چنڙ الطاف شيخ جي هڪ ڪتاب جي مهاڳ ۾ لکيو آهي: ”اڄ جو ٻار KFC ۽ MacDonald جهڙن ملٽي نيشنل ريسٽورنٽس ۾ وڃي خوش ٿئي ٿو. اسان پنهنجي زماني ۾ الطاف شيخ جو نئون سفر نامو خريد ڪري، ان کان وڌيڪ خوش ٿيندا هئا سين. اهو Credit به الطاف شيخ کي ئي وڃي ٿو ته هن پنهنجي سفر نامن ذريعي اسان جي آڱر پڪڙي ادبي دُنيا ۾ داخل ڪرايو هو. اسان ۾ سٺا ڪتاب پڙهڻ جو رجحان وڌو هو.“
الطاف شيخ جا ڪتاب پڙهندڙن کي پوري دنيا جي علم، ادب جو سير ڪرائڻ سان گڏوگڏ سندن ذهني تربيت ڪن ٿا. هن جي سفرنامن پڙهڻ کان پوءِ اسان جي گفتگوءَ ۾ ڏاهپ جرڪندي آهي. سٺا ڪتاب اسان جي شخصيت کي سنواريندا ۽ نکاريندا آهن. ڪنهن ليکڪ چيو آهي: ”نوان ڪپڙا ڀلي نه پهريو پر نوان ڪتاب ضرور خريد ڪيو ڇو ته خيالن جي جنگ ۾ ڪتاب هٿيارن جو ڪم ڏيندا آهن.“
[b] حسن شيخ
[/b]ليڪچرار،
انسٽيٽيوٽ آف انگلش لئنگوئيج / لٽريچر
شاه لطيف يونيورسٽي، خيرپورميرس
پهرين آڪٽوبر، 2016