برازيل ۾ مسلمان
بهرحال مقامي ماڻهن کي ماري ڪٽي ۽ ٻين کي آرسين، ڪئنچين، ڇرين جهڙا تحفا ڏئي هنن کي ۽ هنن جي ملڪ کي قبضي ۾ ڪيو. آهستي آهستي هو پورچوگال کان پنهنجا وڌيڪَ گورا گهرائيندا برازيل ۾ آباد ڪندا ويا. پورچوگال جي سامهون موراڪو، ماريطانيا ۽ مالي جهڙا آفريڪي ملڪ آهن هو اتي جي ماڻهن کي به گهرائي سگهيا ٿي پر مسلمان هجڻ ڪري پورچوگالين هنن کي گهرائڻ نٿي چاهيو جو هنن کي سندن مٿان عرب ۽ بربر مسلمانن جي حڪومت جون يادون اڃان تازيون هيون وڌ ۾ وڌ هنن پنهنجي يورپ جي ملڪن: فرانس، اسپين، جرمني، اٽلي وغيره جي عيسائين کي رهڻ ڏنو ٿي. اهو ئي سبب آهي جو دنيا ۾ برازيل اهو ملڪ آهي جنهن ۾ سڀ کان گهڻا ڪئٿولڪ عيسائي آهن.
اسان ته جڏهن گذريل صديءَ جي سٺ ۽ ستر واري ڏهاڪي ۾ برازيل جي بندرگاهن: سانتوس، ريو گرانڊي، ريوڊي جنيرو وغيره ۾ وڃڻ شروع ڪيو ته برازيل جي شهرن کي پئرس، لنڊن، هئمبرگ کان وڌيڪَ ماڊرن ۽ آزاد ڏٺو.... ايتريقدر جو سامونڊي ڪناري وارن شهرن جي گهٽين ۾ يورپي گورين ڇوڪرين کي بڪنين ۾ هلندو ڏٺو. ۽ پوءِ ڏهاڪو کن سالن بعد جڏهن اسانجو جهاز وري برازيل اچڻ لڳو ۽ بندرگاهه ۾ گهڻا ڏينهن ترسيو ته اسان کي هن ملڪ جي ماڻهن، ثقافت، ڪلچر ۽ ٻهراڙي کي وڌيڪَ غور سان ڏسڻ ۽ جائزو لڳائڻ جو موقعو مليو. اهو پسي حيرت ٿي ته جن گهٽين ۾ عورتون مختصر ڊريس ۾ ٺينگ ٽپا ڏئي رهيون آهن اتي رکي رکي عبايا ۽ حجاب ۾ به ڪا گوري شڪل واري مسلمان نظر آئي ٿي. ڪيترن وڏن شهرن ۾ مسجدون به ڏسڻ ۾ اچڻ لڳيون جن جي ڊگهن منارن ڪري اهي پري کان ظاهر هيون. هونءَ ته انگلنڊ جي شهرن جي مسجدن ۾ وڃبو هو ته گهڻي ڀاڱي اسان جي شڪلين جا هوندا هئا... يعني، انڊين، پاڪستاني، بنگلاديشي وغيره پر سئيڊن ۽ ناروي جي مسجدن وانگر هتي برازيل ۾ به ننڍي کنڊ جو ماڻهو ڪو ورلي نظر ٿي آيو. گهڻي ڀاڱي مقامي گورا نظر ٿي آيا. چون ٿا ته نائن اليون واري واقعي کان پوءِ مقامي گورن جي مسلمان ٿيڻ جو تعداد تمام گهڻو وڌي ويو آهي ۽ 1980ع واري ڏهاڪي تائين جتي برازيل ۾ ڏهه کن مسجدون مس هيون اتي هاڻ انهن جو تعداد ٻه سؤ کان مٿي ٿي ويو آهي. برازيل عيسائين جو ملڪ آهي ۽ آدمشماريءَ دوران مذهب جي خانن ۾ پروٽسٽنٽ ۽ ڪئٿولڪ يعني عيسائي فرقن جا ته ڪالم آهن پر برازيل ۾ ڪيترا مسلمان، هندو، ٻڌ، سک رهن ٿا انهن لاءِ هڪ ئي ڪالم ”متفرقه“ آهي سو سرڪاري طرح ته خبر نٿي پوي ته برازيل ۾ ڪيترا مسلمان آهن پر برازيل جي مسجدن ۽ اسلامي سينٽرن جي امامن، انچارجن ۽ مولوين کان خبر پوي ٿي ته برازيل ۾ اڄ ڪلهه ويهن کان ٽيهه لک مسلمان رهن ٿا.
برازيل ۾ اسلام ڪڏهن کان آيو ان جي تاريخ بابت ڄاڻ مقامي مسلمانن کان ئي پوي ٿي. ان بابت ڪيترائي مضمون به ڇپجي چڪا آهن. برازيل ۾ جي مسلمانن جي تاريخ ڏسجي ته ان وقت کان شروع ٿي ٿئي جڏهن کان برازيل ۾ آفريڪا کان غلام امپورٽ ڪيا ويا. يورپ جي گورن (پورچوگالين) کي برازيل ته هٿ لڳي ويو ۽ ڏٺائون ته زمينون به ڀليون آهن ته پاڻي به جام آهي پر پوک لاءِ هاري ناري مزدور ڪٿان اچن. برازيل جي اصلوڪن ماڻهن کي موچڙو مار ۽ قتل عام ڪري هنن کي نه رڳو چپ ڪرائي ڇڏيائون پر هنن کي نوڪري ۽ غلامن جي حد تي بيهاري ڇڏيائون. پر ڳالهه اها هئي ته برازيل جا اهي اصلي ماڻهو (جن کي کڻي ريڊ انڊين سڏجي) بنهه پٺتي پيل هئا ۽ نه وري ڪو هو عقل ۾ اڪابر هئا جن کان پورهيو ورتو وڃي ۽ هو ڳالهه سمجھي وڃن ته زمين ڪيئن ٺاهجي، هر ڪيئن ڏجي، ٻج ڪيئن ڇٽجي.... وغيره وغيره. ان ڪم لاءِ هلندڙ ٽرينڊ مطابق هنن به آفريڪا مان شيدي غلام گهرائڻ شروع ڪيا. نوجوانن ۽ صحتمند شيدي مردن توڙي عورتن کي سندن ڳوٺن، ٻهراڙين ۽ مارڪيٽن مان ڌتاري يا بندوق جي زور تي اڏن تي آڻڻ ۽ انهن کي نشو ڏئي هٿ پير ٻڌي زئنزبار يا لئانڊا جهڙن ساحلي شهرن ۾ آندو ويو ٿي جتي وڏن ٺيڪيدارن خريد ڪري وري ٻاهران آيل واپارين کي وڏي اگهه ۾ وڪيو ٿي هنن جهازن ذريعي ڪجهه ڪجهه ايشيا ۽ ڪجهه يورپ جي ملڪن ڏي موڪليا ٿي باقي گهڻا غلام خاص ڪري صحتمند ۽ متارا پهلوان پوک جي ڪمن لاءِ آمريڪا موڪليا ٿي. آمريڪا پهچڻ تي هڪ هڪ غلام کي اگھاڙو ڪري ڏيکاريو ويو ٿي ته هن جا هٿ پير سلامت آهن ۽ هنن جو جسم ڪنهن هنڌ به زخميل ناهي. ان بعد واڪ هليو ٿي ۽ هر هڪ غلام کي نئين مالڪ کي تين وال ڪيو ويو ٿي. هن ڪم ۾ ـــ غلامن کي سندن گهرن ۽ ڳوٺن کان اغوا ڪرڻ کان آمريڪا ۾ اچي نيلام ڪرڻ ۾ سڀ شامل هئا. ائين نه ته اهو ڪم فقط يورپين ڪيو ٿي پر ان ۾ عرب توڙي آفريڪي ڳوٺن جا شيدي وڏيرا ۽ ڀوتار شامل هئا. ۽ نه فقط عيسائي ۽ لا مذهب پر انهن غلامن ۽ اغوا ڪارن ٻنهي ۾ مسلمان به شامل هئا. اسلام جيتوڻيڪ انسان کي رڍ ٻڪري وانگر وڪڻڻ، اغوا ڪرڻ ۽ اجوري بنا پورهيو وٺڻ کان منع ڪري ٿو پر اهو ڪم آفريڪا کنڊ جي چوڌاري لڳو رهيو ٿي.... جيئن اڄ به اسان جي مسلمان ملڪ ۾ مسلمان شراب خانا ۽ چڪلا پيا هلائين، اغوائون ۽ چوريون ڌاڙا پيا هڻائين. امير توڙي غريب جو ٻار حفاظت ۾ نه آهي. ڪچي شراب وڪڻڻ ۽ پيئڻ ڪري سوين ماڻهو پيا مرن. هينئر ويجھڙائيءَ ۾ ٽنڊو محمد خان پاسي جيڪي 53 ماڻهو شراب وگھي مري ويا ان ۾ اڌ کان وڌيڪَ مسلمان هئا. جن ۾ عورتون به شامل هيون! اهو ئي حال پنج صديون اڳ انهن مسلمانن جو هو جن پنهنجي ڳوٺ جي مسلمان نوجوانن کي اغوا ڪري زنجبار ۽ ممباسا موڪليو ٿي جتي انهن جو عرب ۽ يورپي واپارين کي وڪرو ڪيو ويو ٿي. سندن دلين ۾ ڪو قهڪاء نٿي پيدا ٿيو.
سڙيل سوپارين ۽ گٽڪن ڪري اسان وٽ ڪيترا ٻار ڪئنسر جي مرض ۾ مبتلا ٿا ٿين. بئنڪاڪ ۾ اسانجي جهاز تي ڪراچيءَ لاءِ لوڊ ڪرائيندڙ انهن سڙيل سوپارين جي هڪ مسلمان ٿائي واپاريءَ کي چيم ته ڇو ٿا هي موت اسانجي ملڪ ڏي موڪلي اسانجي ننڍي ٽهيءَ جو خانو خراب ڪريو؟ هڪ مسلمان جي حيثيت ۾ توهان کي مسلمانن تي ظلم ڪندي ڪو خيال به نٿو ٿئي؟ هن چيو ته ”پوءِ توهان گهرايو ڇو ٿا؟ آئون جي نه وڪڻندس ته اسانجي ملڪ (ٿائلنڊ) جو ڪو ٻيو وڪڻندو.“
اها ڳالهه 1975ع ڌاري جي آهي جيڪا مون ان وقت پنهنجي سفرنامي ۾ لکي هئي. اڄ ان کي چاليهه سال ٿي ويا آهن اڄ به انهن سوپارين ۽ گهٽڪن جو اسانجي شهر شهر، گهٽي گهٽي ۾ ڪاروبار جاري آهي. ويندي اسان جي پوليس جيڪا پڻ مسلمان آهي چار پئسا خرچيءَ جا وٺيو اکيون پوريو ڇڏي ۽ اسان مسلمانن جون وڃن پيڙهيون تباهه ٿينديون.... نه واپارين کي نه وڪڻڻ وارن کي اهو قياس ٿئي ٿو ته ان جي ڪري بيمار ٻار جي گهر ۾ ڪهڙي ويڌن هوندي. اهو ئي حال ان وقت غلامن جي ڪاروبار ڪرڻ وارن جو هو. هنن کي پئسو ڪمائڻ سان هو.... اغوا ٿيل شيدي نوجوانن جي گهرن ۾ ڇا قهرام ٿيو ٿي ان سان هنن جو ڪو واسطو نه هو.
آمريڪا ڏي جيڪي غلام پهتا ٿي ان جو 37 سيڪڙو برازيل خريد ڪيو ٿي. شروع شروع ۾ ڪمند جي پوک لاءِ 1550 کان برازيل گهٽ ۾ گهٽ ٽيهه لک آفريڪي غلام امپورٽ ڪيا ۽ ريسرچ ڪرڻ وارن اسڪالرن جو چوڻ آهي ته جيترا مسلمان شيدي غلام برازيل خريد ڪيا اوترا آمريڪا جي ڪنهن ٻئي نه ڪيا. آمريڪا ۾ غلامن جي عمر ڪا وڏي نٿي رهي جو هنن کان سنڌ جي ميرن يا ترڪن جي حرمن وانگر آسان ڪم نٿي ورتو ويو. آمريڪا ۾ خريد ڪيل غلامن کي اڻ پوري کاڌي تي تمام سخت پورهيو ڪرڻو پيو ٿي. جيئن اسان وٽ ڪيترا زخمي ٿيل گڏهه به بار کڻندا رهن ٿا تيئن هنن زخمي غلامن مان به ڇڪي ڪم ورتو ٿي. هڪ عمر پورهيو وٺڻ بعد مالڪن جڏهن ڏٺو ٿي ته هي غلام هاڻ ڪو ڪار آمد نه رهيو آهي ته هن کي بکيو اڃيو ڇڏيو ويو ٿي ته مري وڃي يا وڃي پاڻ پنهنجو گذر سفر ڪري. اهو ڪم صديون هلندو رهيو. دنيا جون اکيون تڏهن کليون جڏهن مسلمانن (يعني آفريڪي نسل جي برازيلين جيڪي آفريڪا کان آيل شيدي غلامن جو اولاد هئا) 1835 ۾ برازيل جي باهيا (Bahia) رياست ۾ بغاوت ڪئي. ڪيترن آفريڪن نسل جي مسلمانن باهيا جي گادي واري شهر ”سل و دور“ جي گهٽين ۾ رستا روڪ ڪري ڇڏي ۽ اهو سلسلو ٽن ڪلاڪن کان وڌيڪَ نه هليو پر شهري ۽ سپاهي في الحال ته پريشان ٿي ويا ته اها بغاوت يا بلوو وري به ٿي سگهي ٿو. پر برازيل ۽ سڄي آمريڪا جي تاريخ ۾ غلامن طرفان اهو هڪ وڏو بلوو (Revolt) چئي سگهجي ٿو. هن ۾ اٽڪل 300 کن آفريڪي شيدي مسلمانن حصو ورتو جن مان 100 کن مارجي ويا، ٻيا زخمي ٿيا. ڪيترن کي قيدي بنائي جيل حوالي ڪيو ويو، ڪن کي ڦاهي ڏني وئي ۽ ڪن کي آفريڪا روانو ڪيو ويو. هن هنگامي برازيل ۾ رهندڙ يورپين کي خوف ۽ هراس ۾ مبتلا ڪري ڇڏيو. ان کي ٻنجو ڏيڻ لاءِ برازيل ۾ رهندڙ شيدي مسلمانن تي سخت نظر رکي وئي ۽ ايندڙ سالن ۾ سخت ڪوششون ڪري انهن کي زبردستي عيسائي بنايو ويو ۽ هنن جي اولاد جي دلين تان اسلام لاءِ پيار يا يادون ڪڍڻ جون ڪوششون جاري رکيون ويون. پر وقت ثابت ڪيو ته ان ۾پورچوگالين کي ڪا خاص ڪاميابي نه ٿي. 1910 ۾ جڏهن ڳڻپ ڪئي وئي ته برازيل ۾ هڪ لک کان مٿي آفريڪن مسلمان هئا.
برازيل ۾مسلمانن جو هڪ ٻيو ريلو تڏهن آيو جڏهن پهرين جنگ عظيم ۾ ترڪي جي عثمانيه سلطنت ڪمزور ٿي ۽ شام ۽ لبنان جا عرب (جن ۾ عيسائين سان گڏ مسلمان به هئا) لڏي برازيل ۾ اچي رهيا. انهن مسلمان عربن جي اڄ به گهڻائي Sau Paulo واري علائقي ۾ رهي ٿي. هنن جا جپانين وانگر پنهنجا عربي نموني جا کاڌا پيتا ۽ ويس وڳا آهن. هنن جي گهرن جي عمارتسازي (Architect) مشرقي نموني جو آهي. هنن جي دڪانن تي اهي شيون وڪامن ٿيون جيڪي عربن ۾ پاپيولر آهن. ايتريقدر جو برازيل ۾ مئڪڊونالڊ بعد فاسٽ فوڊ جي ٻيو نمبر چين هنن عربن جي ”الحبيب“ آهي. سائو پائو شهر جو سٽي ناظم قونصلر محمد مراد نالي هڪ مسلمان عرب وڪيل آهي. هن علائقي ۾ مسجدون به گهڻيون نظر اچن ٿيون سڀ کان آڳاٽي ”دو استادو ايونيو“ تي آهي.
ان مسجد جي ڀرسان قرآني تعليم جو اسڪول به آهي. برازيل جي مسجدن تي برازيل جي مسلمانن (جن ۾ پورچوگالي گورا به آهن جيڪي عيسائيت مان مسلمان ٿيا)، وڏو خرچ ڪيو آهي. مٿين شهر کان علاوه سانتوس شهر (جيڪو بندرگاهه به آهي) پارانا (Parana) ڪُوري تيبا (Curitiba) ۽ فوز (Foz do lguacu) شهرن جون مسجدون ڏسڻ وٽان آهن. ”نائن اليون“ واري واقعي کان پوءِ برازيل ۾ رهندڙ پورچوگالي گورن کي اسلام جي ڄاڻ رکڻ جي هورا کورا پيدا ٿي ۽ وڏي انگ ۾ اسلام قبول ڪري رهيا آهن. ان جو اندازو ان ڳالهه مان لڳائي سگهجي ٿو ته قرآن شريف جا پورچوگالي ٻوليءَ ۾ ٽي کن ترجما برازيل ۾ موجود آهن جن جا ترجميڪار هتي جا مقامي پورچوگالي گورا آهن. برازيل جي ڪيترين مسجدن جا امام عرب ملڪن کان گهرايا وڃن ٿا جن جو خرچ پکو اتي جون حڪومتون ڏين ٿيون جيئن سئيڊن ۾ تعليم دوران اتي جي مسجدن ۾ ڏسندو هوس ته ترڪي ۽ ڏکڻ آفريڪا کان امام ۽ عالم ايندا هئا. برازيل جي شهر ”ڪئمپيناس“ جي خوبصورت مسجد، ”اسماعيل هاتيا“ نالي هڪ سائوٿ آفريڪن مسلمان ٺهرائي جيڪو 1956 ۾ برازيل آيو هو. هاتيا هڪ اسلامي اسڪول به هلائي ٿو. مسجد کي پورچوگالي ٻوليءَ ۾ ميسقتا Mesquita سڏين ٿا. جيئن سائو پائولو جي هڪ آڳاٽي مسجد ٻاهران ان جو پورچوگالي ٻوليءَ ۾ Mesquita Do Brasil لکيل آهي. اها مسجد 1929ع جي ٺهيل آهي.
برازيل ۾ مسلمانن کي ان قسم جي دهشتگردي جي خطابن سان نٿو نوازيو وڃي جيڪو يورپ ۽ آمريڪا ۾ اسان مسلمانن لاءِ عام ٿيندا وڃن. ڪيترائي مسلمان، ملڪ جي ٻين ڪمن سان گڏ سياست ۽ سرڪاري نوڪرين ۾ به آهن. عرب نسل جو ابراهيم ابي عاقل جسٽس منسٽر (وزير قانون) رهي چڪو آهي. عثمار شفي فارين افيئرس جو ڊپٽي وزير رهي چڪو آهي. سليم مولوف نالي هڪ مسلمان جيڪو سائو پائولو جو گورنر هو پر ڪرپشن ڪري اڄ ڪلهه جيل ۾ آهي. ڪيترائي رانديگر مسلمان آهن جن ۾ ڪجهه آفريڪي شيدين جو اولاد آهن ته ڪجهه مقامي يورپي گورن جو - جن اسلام قبول ڪيو. انهن مان ڪجهه مشهور هن ريت آهن:
جهاد خودر ـــ تارو ۽ سرفر
جوروان ـــ فٽ بال ڪوچ
مارسيو سوزا ـــ فٽ بال رانديگر
فابيو ڪاروالهو ـــ فٽ بال رانديگر
جيدل گريگوريو ـــ لانگ جمپر
وليد اسماعيل ـــ جوڊي ڪراٽي جو ماهر..... وغيره
برازيل ۾ گهڻي ڀاڱي سني مسلمان آهن پر عراق ۽ ايران جي لڙائين ۽ انقلاب بعد اتي جا ڪافي شيعا برازيل ۾ اچي رهيا. برازيل جي ڏاکڻي شهر ”ڪوري تيبا“ جي مسجد جيڪا ”مسجد امام علي ابن ابي طالب“ نالي سان آهي اها هنن شيعن ٺهرائي پر هن ۾ شيعا ۽ سني سڀ گڏ نماز پڙهن ٿا. برازيل ۾ مسلمانن جي مختلف فرقن ۽ ٻين مذهبن جي ماڻهن کي هڪ ٻئي لاءِ ڪافي سهپ ۽ خيال رهي ٿو. هن مسجد ۾ يحيٰ ابن آدر ذتا Adir Zatta نالي 28 سالن جو هڪ نوجوان گورو مسلمان به نماز پڙهي ٿو جيڪو پاڻ کي شيعو سڏائي ٿو جيتوڻيڪ جنهن هن کي مسلمان بنايو اهو سني هو. يحيٰ جو چوڻ آهي ته ”مونکي ڪا به پريشاني نٿي ٿئي جڏهن هن مسجد ۾ منهنجي ڀر ۾ سني بيهي نماز پڙهي ٿو ۽ پريشاني ٿئي به ڇو جڏهن اسان جو الله هڪ آهي، رسول ساڳيو آهي ۽ قرآن ساڳيو آهي“.
هن مسجد کي روزانو ٽيهه هزار ٽوئرسٽ ڏسڻ لاءِ اچن ٿا. هن مسجد سان گڏ هن سال کان اسلامي آرٽ ۽ ڪلچر جو ميوزيم پڻ شروع ڪيو ويو آهي جنهن جو افتتاح امام خمينيءَ جي پوٽي سيد حسن خميني ۽ ايران جي سفير محمد علي غني زادي ڪيو. مسجد جي انتظاميه ڪميٽيءَ کي اميد آهي ته جلد ٽوئرسٽن (سياحن) جو تعداد هڪ لک ساليانو ٿي ويندو ۽ گهڻي کان گهڻن ماڻهن کي هن ميوزيم ذريعي اسلام جي ڄاڻ ٿي سگهندي.
برازيل جو هي شهر ڪوري تيبا 25 ڊگريون ويڪرائي ڦاڪ تي دنيا جي ڏکڻ اڌ گول ۾ آهي. سمجھو ته خط استوا کان ايترو پري ۽ ڏکڻ ۾ آهي. جيترو حيدرآباد (سنڌ) خط استوا کان اتر ۾ آهي. اڄ ڪلهه جولاءِ جي مهيني ۾ جڏهن اسان وٽ اونهاري جون سخت گرميون آهن ته ڪُوري تيبا شهر ڏکڻ اڌ گول ۾هجڻ ڪري اتي سيارو آهي ۽ ايتري سردي هوندي جيتري ڊسمبر جي مهيني ۾ حيدرآباد ۾ ٿئي ٿي. اڄ ڪلهه (يعني جولاءِ ۾) سج ستين بجي اڀري ٿو ۽ پوڻي ڇهين لهڻ تي هتي جي مٿين مسجد ۾ مغرب نماز ٿئي ٿي. مسجد جي ٻاهران باقي نمازن جا ٽائيم هن ريت لکيل آهن:
فجر ــــ 5:45 (پوڻي ڇهين وڳي)
ظهر ــــ 12:30 (ساڍي ٻارهين وڳي)
عصر ــــ 03:30 (ساڍي ٽين وڳي)
عشاء ــــ 07:00 (ستين وڳي).
***