ڏکڻ آمريڪا بابت سنڌي ليکڪن جي راءِ
ويجھڙائيءَ ۾ مونکي ديپڪ ڀوڄواڻيءَ جو ڪتاب “Latin America, the Caribbean & India: Promise & Challenge?” پڙهڻ جو موقعو مليو. ديپڪ انڊيا طرفان هن علائقي جو سابق سفير رهي چڪو آهي. هو لکي ٿو ته: ”سنڌي واپاري ڪميونٽي“ ڏکڻ آمريڪا ۽ ڪئريبين ٻيٽن تي سالن کان رهندي اچي. شروعاتي ايندڙن ۾ ”پوهومل“ مشهور آهي جيڪو برطانيا جي راڄ ۾، 1850 ۾ پنهنجو ڳوٺ حيدرآباد ڇڏي پاڻي واري جهاز ذريعي سئيز ڪئنال ۽ مصر مان ٿيندو، ميڊيٽرينين سمنڊ جي مالٽا ٻيٽ (جتي پڻ ڪيترن ئي سنڌي هندن جو واپار آهي) تي ترسندو، ابنِ بطوطا جي ڳوٺ تنج (موراڪو) مان ٿيندو، ائٽلانٽڪ سمنـڊ لتاڙي پاناما جي بالبُوئا شهر پهتو جيڪو هن سنڌيءَ کي واپار جي خيال کان تمام صحيح لڳو. لوڪل حڪومت طرفان هن علائقي کي ڊيوٽي فري رکيو ويو هو. ٽئڪس به تمام گهٽ هو. موسم سنڌ جهڙي هئي پر چوڌاري سمنـڊ ڪري گرمي ۽ گُهٽ گَهٽ هئي، ٽوئرسٽن جو اچڻ وڃڻ وڌي رهيو هو ـــ هڪ هوشيار واپاريءَ کي ٻي ڪهڙي شيءِ جي کوٽ! ۽ هي واقعي ڄمي ويو ـــ پاڻ به ته سندس بزنيس به. هن کي ڏسي حيدرآباد جي ٻين واپارين کي شوق ٿيو ته ايڏانهن ڏوراهين ڏيهه ڏکڻ آمريڪا هٿ پير هڻجي نه ته ان کان اڳ هر سنڌي واپاريءَ جي ڊوڙ بصري بخاري ۽ بالي بورنيو ڏي هئي يا مصر مالٽا ۽ شنگھائي يوڪوهاما ڏي هئي. سائوٿ آمريڪا ڏي ٻيا جيڪي آيا انهن ۾ ڏيالداس مشهور آهي جيڪو ”ڪوراسائو ٻيٽ“ تي آيو جنهن تي بولچند وارن جو واپار اڳهين ڄمي چڪو هو. 1925ع ڌاري ”پرمانند ڪرپلاڻيءَ“ جو ٽرنيڊاڊ ۾، ”ٽيڪم داس کنياتومل“ جو 1928ع ۾ جئميڪا ۾، ”ڇڳاڻي“ وارن جو سينٽ مارٽن ٻيٽ تي ۽ ٻين جو باربادوس، سينٽ ٿامس، پورٽوريڪو جهڙن ٻيٽن تي ڪاروبار ٽاپ تي هو. هنن پهرين ڪپڙو ۽ گفٽ آئٽم امپورٽ ڪيا ان بعد ڳهه ڳٺا Jewellery، واچن ۽ اليڪٽرونڪ جي سامان جو واپار ڪيائون.
هونءَ سنڌي هندن بابت اسان وٽ اهو مشهور آهي ته هو فقط واپار ڄاڻن ٿا. پر ائين ناهي هو سياست، فلم انڊسٽري، فوج ۽ سرڪاري نوڪرين ۾ به آهن. هن ڪتاب ”پرامز ائنڊ چئلينج“ جو ليکڪ ديپڪ ڪشنچند ڀوڄواڻي هڪ قابل ڊپلومئٽ ٿي رهيو آهي. پاڻ سائوٿ آمريڪا جي ستن ملڪن جو سفير ٿي رهيو، جهـڙوڪ: ڪولمبيا، وينزوئلا، ڪيوبا، برازيل وغيره. سفير ٿيڻ کان اڳ هن انڊونيشيا، اسپين، ملائشيا ۽ چيڪ ريپبلڪ جي انڊين سفارتخانن ۾ پڻ ڪم ڪيو. هن 2012ع ۾ سٺ سالن جو ٿيڻ تي رٽائرمينٽ اختيار ڪئي. پاڻ اڄڪلهه ڏکڻ آمريڪا ۾ واپار ڪرڻ ۾ رهنمائي ۽ مدد ڪرڻ جي ڪنسلٽنسي هلائي ٿو جنهن جو نالو Latindia آهي.
انڊيا جي ورهاڱي بعد ديپڪ جو پيءُ ڪشنچند ڪوٽڙي ڇڏي ممبئي آيو هو جتي 1952ع ۾ ديپڪ جو جنم ٿيو. هو ڏکڻ ممبئي جي چرچ گيٽ واري علائقي ۾ رهندا هئا جتي ديپڪ پرائمري تعليم ”سينٽ زنئويئر بئائز اڪيڊمي“ مان ڪئي. پوءِ ايڪانامڪس ۽ ڪامرس 1976ع ۾ ۽ Law جي ڊگري 1979ع ۾ يونيورسٽي آف ممبئيءَ مان حاصل ڪئي. تعليم بعد هن کي پيءُ پنهنجي جويلري جي دڪان تي وهاري ڇڏيو پر هن کي سرڪاري نوڪريءَ جو وڏو شوق هو. 1977ع ۾ انڊيا جي سول سروس جو امتحان ڏنائين جنهن ۾ هن جي بيحد مٿانهين پوزيشن آئي ۽ کيس انڊيا جي فارين سروس لاءِ چونڊيو ويو. ٽريننگ دوران هن فرينچ ٻوليءَ تي عبور حاصل ڪيو. سندس پهرين فارين پوسٽنگ اسپين جي مئڊرڊ شهر ۾ ٿي جتي هن نه فقط هسپانوي ٻولي سکي پر ڏکڻ آمريڪا جي ملڪن جي ڪلچر بابت ڄاڻ به حاصل ڪئي.
ديپڪ ڀوڄواڻيءَ جو هي ڪتاب ”پرامز ائنڊ چئلينج“ گذريل سال 2015ع ۾ پينٽاگان پريس طرفان دهلي (انڊيا) ۾ ڇپيو. 212 صفحن جي هن ڪتاب جي قيمت 795 انڊين رپيا آهي. هن جي نون بابن مان ڪجهه نيٽ تي به اچي چڪا آهن. هن ڪتاب جو واسطو جيئن ته ڏکڻ آمريڪا جي ماڻهن ۽ اتي جي واپاري سهولتن سان آهي ان ڪري هن ڪتاب جو هسپانوي ۽ پورچوگالي ٻولين ۾ پڻ ترجمو ٿي رهيو آهي جيڪي ڏکڻ ۽ وچ آمريڪا ۾ ڳالهايون وڃن ٿيون.
ديپڪ ۽ سندس زال شئلا ڀوڄواڻيءَ کي ٽي ٻار آهن: مِهر، سمير ۽ سحر جيڪي آمريڪا (USA) ۽ ڏکڻ آمريڪا ۾ رهن ٿا. ديپڪ کي سنڌي، هندي ۽ انگريزي کان علاوه فرنيچ، هسپانوي ۽ پورچوگالي ٻوليون به اچن ٿيون. دراصل پاڙيسري ملڪن اسپين ۽ پورچوگال جون ٻوليون هڪ جهڙيون ئي سمجھڻ کپن جيئن هندي ۽ اڙدو آهي. ملائيشيا ۽ انڊونيشيا جون ٻوليون به هڪ جهڙيون ئي آهن جيئن پنجابي ۽ سرائڪي آهن.
سنڌي هندن جي سنڌ ڇڏي انڊيا يا ٻين ملڪن ڏي وڃڻ جو دلچسپ احوال ويجھڙائيءَ ۾ ساز اگروال پنهنجي ڪتاب Sindh – Stories from a Vanished Homeland ۾ پڻ لکيو آهي. ساز اگروال جي ماءُ ”سيتو ساور“ ورهاڱي وقت 13 سالن جي هئي جڏهن هن سنڌ ڇڏي بمبئي ۾ قدم رکيو. 65 سالن جي خاموشيءَ بعد ساز پنهنجي ماءُ کان سنڌ جي يادگيرين جو پڇيو. ان کان علاوه ساز ٻين کان به سنڌ جو حال احوال پڇي هي ڪتاب جوڙيو آهي. ڪتاب جي شروعات سيتو جي گفتگو سان ڪئي وئي آهي جيڪا سنڌ بابت ٻڌائي رهي آهي ته سنڌ اهو ديس آهي جتي ٻارن سال جا ٻارهن مهينا لغڙ اڏايا ٿي ڇو جو اتي بمبئي وانگر بارشون نٿي پيون. هن پهريون دفعو ڌوپ ڇٽي (Umbrella) بمبئيءَ ۾ اچي ڏٺي.... وغيره. ساز جي ڪتاب جي رونمائي ”آڪسفورڊ يونيورسٽي پريس“ وارن ڪراچي لٽريچر فيسٽيول ۾ ڪئي.
ڏکڻ آمريڪا ـــ خاص ڪري چليءَ جو احوال لکندي هتي جي مشهور شاعر، سفارتڪار ۽ سياستدان پئبلو نرودا بابت ڪجهه نه لکڻ نا انصافي ٿيندو. سندس شاعري جو اڙدو ۽ سنڌي ترجمو اڪثر پاڪستان جي اخبارن ۽ رسالن ۾ نظر اچي ٿو. پئبلو جو اصل نالو ”رڪارڊو اليسر نيفتالي رئيس باسوئالتو“ هو. پورچوگالين جي نالن بابت پنهنجي سئيڊن واري سفرنامي ۾ لکي چڪو آهيان ته هو ان ۾ پنهنجي پيءُ، ماءُ ۽ ڳوٺ جو نالو به هڻن ٿا. پئبلو نرودا پنهنجو هي قلمي نالو چيڪ ريپبلڪ جي شاعر ”جان نرودا“ کان متاثر ٿي رکيو. پئبلو کي 1971ع ۾ ”ادبي نوبل پرائيز“ مليو.
پئبلو نرودا 1904ع ۾ ڄائو. ڏهن سالن جو هو ته هن شاعري شروع ڪئي. هن ڪيترن قسمن جي شاعري ڪئي جيئن ته سياسي، تاريخي، عشقيه وغيره. نرودا ”چلي ڪميونسٽ پارٽي“ طرفان سينيٽر به ٿي رهيو. 1948ع ۾ ڪميونسٽ پارٽيءَ تي بندش لڳڻ بعد نرودا کي گرفتار ڪرڻ لاءِ وارنٽ جاري ڪيو ويو پر کيس دوستن پنهنجي گهرن جي تهه خانن ۾ مهينن جا مهينا رکيو ان بعد موقعو ملڻ تي هن کي ارجنٽائنا ڀڄايو ويو. ڪجهه سالن بعد هو سوشلسٽ صدر ”سالوَ دور“ جو ويجھو صلاحڪار ٿي رهيو. بعد ۾ جڏهن آگسٽو پِنوشي انقلاب آڻي چلي ۾ پنهنجي حڪومت قائم ڪئي، نرودا ڪئنسر جي تڪليف کان اسپتال ۾ داخل ڪيو ويو جتي چون ٿا ته پنوشي جي حڪم تي نرودا کي پيٽ ۾ زهر جي سئي هڻي کيس قتل ڪيو ويو. پنوشي فوجين جي پٺڀرائيءَ سان نرودا جي جنازي تي گڏجڻ تي سخت پابندي وڌي پر تنهن هوندي به پئبلو جا هزارين عاشق اچي گڏ ٿيا.
پئبلو نرودا جا ڪيترائي مشهور ڪتاب آهن جيڪي انگريزيءَ ۾ ترجمو ٿي چڪا آهن. جيئن ته:
100 Love Sonnets
20 Love Poems
World’s End
The Hands of the Day.
The Yellow Heart.
Stones of thy sky.
The Sea & the Bells.
On the Blue Shore of Silence.
پئبلو جون ڪجهه چوڻيون جيڪي تمام گهڻو مشهور آهن:
You can cut all the flowers but cannot keep spring from coming.
I want to do you what spring does with the cherry trees.
Love is so short, forgetting is so long.
***