چليءَ ۾ آباد سنڌي واپاري
سانتياگو ۽ پنتاس جي ڪيترن سنڌي واپارين اهو ٻڌايو ته چليءَ ۾ جيڪو سڀ کان پهريون انڊين آيو اهو حيدرآباد جو سنڌي هندو ”ڀائي هارومل“ هو. هو پنهنجن ٽن دوستن سان گڏ 1905ع ۾ هتي پهتو. هو گهمڻ خاطر پاڻيءَ جي مسافر جهاز ۾ سئيز ڪئنال ۽ مصر کان ٿيندا جبرالٽر آيا جتان پوءِ ائٽلانٽڪ سمنڊ جي هسپانوي ٻيٽ لاس پاماس پهتا جتان پوءِ ڏکڻ آمريڪا مان گهمندا ڦرندا ائٽلانٽڪ سمنڊ مان هاڻ پئسفڪ سمنڊ ڏي جپان وڃڻ وارا هئا. انهن ڏينهن ۾ پاناما ڪئنال اڃان نه کوٽيو ويو هو ۽ پاڻيءَ جي جهازن کي ”ڏکڻ آمريڪا“ کنڊ جي هيٺان لنگهڻو پيو ٿي جتي پُنتا اريناس بندرگاهه آهي. هن بندرگاهه ۾ هڪ ڏينهن لاءِ لنگر ڪيرائڻ تي ڀائي هارومل کي هي دنيا جي آخري ڇيڙي وارو بندرگاهه وڻي ويو ۽ هو اڳتي وڃڻ بدران اتي ئي لهي پيو. ڪٿي سنڌ جي گرمي ۽ رڻ پٽ ۽ ڪٿي پنتا اريناس جون برف سان ڍڪيل گهٽيون ۽ ٿڌيون هوائون جن جو پڌ (ٽيمپريچر) منفي 20 ڊگريون ته عام ڳالهه آهي.
ڀائي هارو مل جو پُنتا اريناس ۾ بزنيس واهه جو ڄمي ويو ۽ اڳتي هلي هن جون پُنتا ۽ چلي جي ٻين شهرن ۾ 17 چين اسٽور ٿيا. 1907ع ۾، يعني جيئن ئي هارومل جو بزنيس ڄمي ويو ته هن پنهنجي مدد لاءِ سنڌ کان ڀائي ”ڀوڄراڄ مل“ گهرايو. اهو طريقو اڄ به سنڌي هندن جو هلندو اچي. مختلف ملڪن جا واپاري پنهنجو واپار وڌڻ تي سنڌ کان (۽ هاڻ الهاس نگر، پوني، گانڌيڌام ۽ دبئيءَ کان) نوجوان سنڌي گهرائي هنن کي سيلزمين لڳائين ٿا ۽ پوءِ هنن جي محنت مطابق هنن کي دڪان جو نائب مئنيجر بنائي رکن ٿا. ڪيترا ته ايڏو محنتي ۽ سٺي طبيعت جا ٿين ٿا جو هو جھٽ ڪاروبار جون اٽڪلون سکي پنهنجو ڪاروبار به شروع ڪن ٿا. هو پنهنجا دڪان کولي پنهنجي مدد لاءِ پنهنجي خاندان يا ڳوٺ جي سنڌي نوجوانن کي گهرائين ٿا.
1906ع ۾ هڪ ٻي سنڌي ڪمپنيءَ ”جي. ٽي چئنراءِ“ وارن پنهنجي آفريڪي بزنيس جي پُنتا اريناس ۾ برانچ کولي پر ان لاءِ چيو وڃي ٿو ته اها ڪجهه سالن بعد بند ٿي وئي. 1911ع ڌاري ڀائي هارومل جي ديهانت ٿيڻ بعد هن جي پٽ پُنتا اريناس ۾ رهڻ کان انڪار ڪيو ۽ هو پنهنجي پيءُ جو سڄو ڪاروبار ڀائي ڀوڄراج مل هوتچند نندواڻي کي وڪڻي ويو. ڀوڄراج پنهنجي پتا جي نالي سان ”هوتچند“ ڪمپني ٺاهي جيڪا پوءِ ”نندواڻي هرمانوس“ نالي سان سڏي وئي. هي بزنيس انهن ڏينهن ۾ (يعني جن ڏينهن ۾ آئون پُنتا ۾ هوس ته) ڀوڄراج جو پٽ دوارڪا داس هلائي رهيو هو جنهن پُنتا اريناس ۾ هڪ خوبصورت مندر به ٺهرايو هو. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته هن ان مندر جي سونهن ۽ سوڀيا تي ڪافي خرچ ڪيو آهي ۽ دنيا جي هندو برادريءَ کي ان تي فخر آهي ته اهو مندر دنيا جي آخري ڇيڙي تي آهي. هن جا ٻيا پٽ پريمچند ۽ اٽل رام عِقيق ۾ ڪاروبار هلائين ٿا جيڪو چليءَ جو بيحد اتراهون شهر آهي.
پُنتا اريناس ۾ سنڌ کان ٻيا جيڪي اهم هندو واپاري آيا انهن مان ”نينومل بصرمل“ جو پانتا اريناس ۾ La Princessa نالي ڊپارٽمينٽ اسٽور بيحد مشهور آهي. هن لاءِ چون ٿا ته هن ٻي جنگ عطيم جي ڏينهن ۾ جڏهن سئيز ڪئنال بند رکيو ويو هو، خوب پئسو ڪمايو جو جهازن کي آفريڪا کنڊ کي ڦرڻو پيو ٿي ۽ نينو مل جا آفريڪا جي ڪيترن ئي بندرگاهن ۾ ڪپڙي ۽ تحفن Souveniors جا اسٽور هئا جن تان پاڻيءَ جي جهاز ۾ سير ڪندڙ امير ماڻهو خريداري ڪندا هئا. هو اهي شيون سنڌ، چين ۽ جپان کان گهرائيندو هو.
چلي ۾ رهندڙ سنڌي هندن جي اها ڳالهه نوٽ ڪيم ته هو اڄ به پنهنجو ڪلچر ۽ ڌرم قائم رکندا اچن. هو پنهنجن مان ئي شادي ڪن ٿا جنهن لاءِ هو پوني يا ممبئي ويندا رهن ٿا. اهو ئي سبب آهي جو هنن جي ٽين ۽ چوٿين جنريشن به سنڌي ڳالهائي ٿي نه ته ڪيترن فرينچ، پورچوگالي ۽ هسپانوي ٻيٽن تي واپار ڪندڙ سنڌي هندن مڪاني ماڻهن سان شادي ڪرڻ ڪري انهن جو اولاد سنڌي نه برابر ڳالهائي ٿو ان بدران هو اتي جي مقامي ٻولي فرينچ، پورچوگالي ۽ هسپانوي وڌيڪَ ڳالهائين ٿا ۽ انگريزي سکڻ ته هنن لاءِ ضروري آهي جو دنيا جي مختلف ملڪن کان آيل گراهڪ انگريزي ئي ڳالهائين ٿا. سانتياگو ۾ دوارڪاداس نندواڻيءَ جو ناٺي ”ناري ڀوڄواڻي“ جيڪو ٽويوٽا ڊيلرشپ جو ڪم ڪري ٿو تنهن کان جڏهن ڪنهن پڇيو ته توهان جي ذات ڪهڙي آهي ته هن کلندي چيو ته ”چلي ۽ ڀرواري ملڪ ارجنٽائنا ۾ جيڪي به انڊين دڪاندار آهن انهن جي هڪ ئي ذات ’سنڌي‘ آهي.“
هتي اهو به لکندو هلان ته سنڌي هندن جو چليءَ ۾ فقط اليڪٽرانڪس، ڪپڙي، ڪئميرائن ۽ ڪمپيوٽرن جو بزنيس ناهي پر جايون ۽ پلاٽ وڪڻڻ (Real Estate) ۽ ڪاليج، ٽيوشن سينٽر ۽ ننڍيون ننڍيون يونيورسٽيون هلائڻ پڻ آهي. سانتياگو ۾ ڪيتريون ئي اهڙيون ريسٽورنٽون نظر آيون جن جا ديسي کاڌا مقامي چلي ماڻهن به شوق سان کاڌا ٿي جيئن ته دهلي درٻار، ڪرشنا ليلا، رام سلام، رشتيدار، تاج وغيره.
***