برونائيءَ جا اهم شهر
برونائيءَ جي ٽن طرفن کان ملائيشيا جي رياست سراواڪ آهي ۽ چوٿين طرف ڏکڻ چيني سمنڊ آهي. ان کان علاوه سراواڪ جي هڪ پٽي برونائي کي ٻن حصن ۾ ورهائي ٿي. هڪ ملڪ جي اها جاگرافيائي بيهڪ بيشڪ نرالي چئي سگهجي ٿي. يعني حيدرآباد ضلعي کان به هڪ ننڍو ملڪ جيڪو ٻن ٽڪرن ۾ آهي ۽ هڪڙي (حصي) کان ٻئي ۾ پهچڻ لاءِ توهان کي هر وقت سراواڪ (ملائيشيا) جي ان پٽيءَ مان گذرڻو پوي ٿو جيڪا برونائيءَ کي ٻه اڌ ڪري ٿي. يا وري سمنڊ رستي هڪ حصي کان ٻئي حصي ۾ پهچي سگهجي ٿو.
برونائيءَ جو ڪناري وارو علائقو ميداني آهي. اندروني علائقا جابلو ۽ گھاٽن جھنگلن سان ڀريل آهن. بلڪه ڏٺو وڃي ته ان ننڍڙي ملڪ برونائيءَ جو به 85 في سيڪڙو جھنگل آهي. جبلن تان نديون، نيون وهي هيٺ ساحلي علائقي ڏي اچن ٿيون. هتي جون توڙي ملائيشيا جون نديون اسان جي ملڪ جي سنڌو نديءَ وانگر ناهن جيڪا جبلن تي برف ڳرڻ تي وهي اچيو عربي سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري. هن پاسي ايڏا وڏا جبل ناهن جن تي سڄو سيارو برف گڏ ٿيندي رهي. بلڪ خطِ استوا جي ويجھو هجڻ ڪري هيڏانهن سيارو ٿئي ئي ڪونه. باقي اهو آهي ته هن پاسي مينهن ڏاڍو وسي ٿو. جنهن جو پاڻي درياهن ذريعي سمنڊ ۾ اچيو ڇوڙ ڪري. ملائيشيا ۾ ڏسندو هوس ته ڪڏهن ڪڏهن هفتو کن مينهن نه وسندو هو ته درياهن جو پاڻي پٽ وڃي وٺندو هو. برونائيءَ جو سڀ کان وڏو درياهه ”سنگائي بلايت“ (Sungai Belait) آهي جيڪو برونائي جي چئن ضلعن مان اولهه واري هڪ ضلعي بلايت مان لنگهي ٿو. ”سنگائي“ ملئي لفظ آهي جنهن جي معنيٰ ئي درياهه يا ندي آهي. توهانکي سنگائي نالي وارا ڳوٺ برونائي توڙي ملائيشيا ۾ جام ملندا جيئن اسان وٽ ”ٽنڊي“ وارا: ٽنڊو ڄام ٽنڊو سومرو، ٽنڊو قيصر، ٽنڊوآدم وغيره تيئن برونائي ۽ ملائيشيا ۾ ڪيترن ڳوٺن جا نالا ”سنگائي“ (ندي/درياهه) سان آهن جيئن ته سنگائي پيلاڪ (بد روح) سنگائي بُرونگ (پکي)، سنگائي اڊانگ (گانگٽ)، سنگائي پيتاني (ڪڙمي)، سنگائي بولان (چنڊ يا مهينو) سنگائي بيسي (لوهه) وغيره. برونائيءَ جي بلايت ضلعي (دائره) تي اهو نالو ان ڪري پيو جو هتي بلايت نالي قوم جا ماڻهو گهڻا رهن ٿا. ٻي ڳالهه اها ته هن پاسي ضلعي يعني ڊسٽرڪٽ کي ملئي ٻولي ۾ دائره(Daerah) سڏين ٿا. هر ضلعي جا تعلقا ”مقيم“ (Mukim) سڏجن ٿا. بلايت ضلعي جا ڪجهه شهر/تعلقا (Mukim) آهن. ڪئالا بالائي، ڪئالا بلايت، ليانگ، سيريا (Seria) وغيره ٽوٽل 8 مقيم آهن. انهن ۾ سمجھو ته ”ڪئالا بلايت“ بلايت ضلعي جو گاديءَ جو شهر آهي. هر مقيم (تعلقي) ۾ ڪيترائي ڳوٺ ٿين ٿا جيڪي ”ڪمپونگ“ سڏجن ٿا. هن ضلعي جي ٽوٽل آدمشماري هڪ لک به مس آهي جنهن مان اڌ کان وڌيڪ ماڻهو ڪئالا بلايت ۽ ڀر واري شهر سيريا ۾ رهن ٿا جتي تيل جا ڪارخانا آهن. اسان جا پاڪستاني به گهڻي کان گهڻا ڪئالا بلايت شهر ۾ رهن ٿا جتي ڪيترائي تعليمي ادارا آهن جن ۾ هو پڙهائين ٿا. 1985 ڌاري اسانکي به اتي جي هڪ ٽيڪنيڪل ڪاليج ۾ مئرين انجنيئرنگ پڙهائڻ جي آفر ٿي هئي پر پوءِ منهنجو ساٿي ڪئپٽن احمد حسين مخدوم هليو ويو پر آئون ملائيشيا ۾ ئي ترسي پيس. پر اڄ جي ڪڏهن ڪنهن کي انهن ٻن ملڪن مان هڪ کي ترجيح ڏيڻي پوي ته هو برونائيءَ جي چونڊ ڪري. سهولتن ۽ پگهار ۾ دبئي ۽ سعودي عرب کان برونائي بهتر آهي پر شهريت (Citizenship) ڏيڻ ۾ جهڙا عرب ملڪ ڪنجوس آهن تهڙا هي ڏکڻ اوڀر جا ملڪ. توهان ڀلي ويهه سال نوڪري ڪريو پر شهريت هرگز نه ڏيندا. ڏٽا ۽ آسرا اهڙا ڏيندا جو ڳالهه نه پڇو. هڪ خيال کان سٺو به ڪن ٿا جو ڌارين جي اچڻ ڪري بقول هنن جي ماحول خراب ٿو ٿئي. پر سعودي عرب جهڙن ملڪن ۾ گهٽ ۾ گهٽ فلسطين جهـڙن عرب ملڪ جي ماڻهن کي پنهنجي ملڪ ۾ رهڻ ڏيڻ کپي. جو ان سان سعودي عرب وارن جي نه زبان تي نه ڪلچر تي رهنڊ اچي ٿي. ملائيشيا وارا وري به پنهنجي هم زبان ۽ ڪلچر وارن انـڊونيشين کي خاموشيءَ سان پنهنجو ڪري ڇڏين ٿا. اسانجي ماڻهوءَ کي جي ڌاريئن ملڪ جو پاسپورٽ هٿ ڪرڻو آهي ته پوءِ گهٽ پگهار تي نيوزيلئنڊ، آسٽريليا، ڪئناڊا، USA يا انگلنڊ ۾ نوڪري ڪرڻ کي ترجيح ڏين جتي هنن کي هميشه جي لاءِ رهڻ جو موقعو ملي سگهي ٿو. پاسپورٽ ملي سگهي ٿو.
پاڻ برونائي جي هڪ ندي سنگائي بلايت جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين ته اها هتي جي ڊگهي ۾ ڊگهي ندي آهي جيڪا سڄي بلايت ضلعي مان لنگهي ڏکڻ چيني سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿي. منهنجي ملڪ جا پڙهندڙ ان جي سنڌوندي يا ويندي جھلم ۽ چناب جهڙين ندين سان به ڀيٽ نه ڪن جو برونائي جي هيءَ ڊگهي ندي به اسان جي ماڻهن لاءِ ڪُئي جو پڇ آهي. جيڪڏهن هيءَ سڄي ملڪ برونائيءَ مان لنگهندي هجي ها ته به وڏي ڳالهه نه سمجهجي ها جو برونائي ڪو وڏو ملڪ ته ناهي. سندس جملي پکيڙ 5770 چورس ڪلوميـٽر آهي يعني برونائيءَ جو سڄو ملڪ اسان جي حيدرآباد ضلعي (5520 چورس ڪلوميٽر) يا گھوٽڪي ضلعي (6083 چورس ڪلوميٽر) جي لڳ ڀڳ آهي.
برونائي ملڪ چئن حصن يعني ضلعن (Daerah) ۽ 38 تعلقن (Mukims) ۾ ورهايل آهي. سڀ کان وڏو ضلعو بلايت آهي جيڪو سمجھو ته اڌ برونائيءَ جيڏو آهي پر وڏو وڏو ته به 2724 چورس ڪلوميٽر آهي يعني اسان جي ڪشمور ضلعي (جيڪو 2600 چورس ڪلوميٽر آهي)، ميرپور خاص (2925 چورس ڪلوميٽر) يا نوشهري فيروز جي لڳ ڀڳ ٿيو جيڪو (2945 چورس ڪلوميٽر) آهي. سو برونائيءَ جي ڊگهي ۾ ڊگهي ندي ”سنگائي بلايت“ وڌ ۾ وڌ 70 ڪلوميٽر ٿيندي جو بلايت ضلعي جي ڊيگهه 65 ڪلوميٽر آهي ۽ ويڪر 40 ڪلوميٽر.
برونائي جا باقي ٽي ضلعي آهن: توتانگ (Tutong) جيڪو ضلعي بلايت سان مليل آهي. ان بعد ملائيشيا جي رياست سراواڪ جو هڪ ضلعو برونائيءَ جي باقي حصي کي الڳ ٿو ڪري. ان باقي حصي ۾ جنگل ۽ جبلن وارو ضلعو تيمبُرونگ Temburong آهي جيڪو تقريبا توتانگ ضلعي جيڏو (300 چورس ڪلوميٽر) آهي پر سندس آدمشماري تمام گهٽ 9 هزار کن ٿيندي.... يعني اسان جي ڳوٺن گلاب تيغاڻي، گپچاڻي، ملان مکڻ، ٻڍاپور يا ڳوٺ انور خان نظاماڻيءَ جي به آدمشماري وڌيڪَ آهي. ائين ته سڄي برونائي ملڪ جي آدمشماري 4 لک آهي. ان کان چئوڻي ته دادو ضلعي جي 17 لک آهي ۽ جيڪب آباد جي 15 لک آهي.
برونائي جو چوٿون ضلعو مئارا جيڪو سمنڊ جي ڪناري تي آهي اهو ايراضيءَ ۾ سڀ کان ننڍو 570 چورس ڪلوميٽر آهي يعني اسان جي مٽياري ضلعي جي اڌ کان به ننڍو ٿيو (جو مٽياري ضلعي جي ايراضي 1400 کن چورس ڪلوميٽر آهي) پر آدمشاري سڀ کان گهڻي اٿس..... سڄي ملڪ برونائيءَ جي اڌ کان به وڌيڪَ.... اٽڪل ٽي لک ماڻهو هن ضلعي ۾ آهن. اسانجي پاسي جي پٽن جي ته ڳالهه ئي نه پڇو جو مٽياري ضلعو جنهن ۾ هالا شهر به اچي وڃي ٿو ان جي آدم شماري 6 لک آهي.
برونائيءَ جي هن ضلعي مئارا (Muara) جي آدمشماري ان ڪري گهڻي آهي جو گاديءَ وارو شهر ”بندر سري بيگوان“ هن ضلعي ۾ آهي. برونائيءَ جو هي ضلعو مئارا جيتوڻيڪ ڪراچي وانگر سمنڊ جي ڪناري تي آهي ۽ هتي جو ڏکڻ چيني سمنڊ به اسان جي عربي سمنڊ وانگر سال جا ٽي چار مهينا جوش ۽ ڇتائيءَ ۾ رهي ٿو پر برونائيءَ جو هي بندرگاهه وارو ضلعو ’مئارا‘ ڪراچي وانگر کليل سمنڊ جي منهن ۾ ناهي. هتي کليل سمنڊ کان اڳ خليج (Bay) آهي ان بعد کليل سمنڊ شروع ٿئي ٿو. هي خليج جيڪو ”برونائي بي“ سڏجي ٿو بلڪل ”ٽوڪيو بي“ وانگر آهي جنهن ڪري ٽوڪيو وانگر بندر سري بيگوان به قدرتي طور سامونڊي طوفانن ۽ لهرن کان بچيل رهي ٿو. اسان جو ڪراچي ائين ناهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته عربي سمنڊ ۾ پيدا ٿيندڙ طوفان (سائڪلون يا ٽائفون) ڪراچي ڏي رخ ڪندي ڪندي اتان عربستان ڏي لڙيو وڃن ۽ اوستائين پهچڻ ۾ انهن جو پريـشر ۽ رفتار گهٽجيو وڃي ۽ اهي عرب علائقا به سامونڊي لهرن جي نقصان کان بچيو وڃن. اهڙن طوفانن جي راهه ۾ جيڪي بحري جهاز اچن ٿا اهي ۽ انهن ۾ سوار ضرور سَٽجيو پون. هونءَ قدرت جو نظام اهڙو آهي جو اڄ ڏينهن تائين ڪنهن سامونڊي طوفان يا سوناميءَ ڪراچيءَ جو رخ نه ڪيو آهي پر الله نه ڪري جيڪڏهن ڪا سامونڊي طوفاني لهر ڪراچي ڏي ڪاهي پوي ته سڄو ڪراچي ٻڏي وڃي. ڇو جو سڄي ڪراچي سطح سمنڊ کان گهڻو هيٺ آهي ۽ اهو پاڻي واپس سمنـڊ ڏي وڃڻ بدران ڪراچيءَ کي ڍنڍ بڻائي ڇڏي.
سنگائي برونائي نالي هڪ ٻي ندي برونائيءَ جي هن ضلعي مئارا مان ٿيندي بندر سري بيگوان بندرگاهه وٽ خليجِ برونائيءَ ۾ ڇوڙ ڪري ٿي. هتي جي درياهن ۾ اهي گوڙ گڙڪا يا جوش ناهن جنهن سان ڪو ميهار شڪايت ڪري سگهي ته ”تو ڇو ٻوڙي منهنجي سُهڻي“! هتي جون نديون ننڍيون آهن ۽ سندن دارو مدار مينهن جي وسڻ تي آهي. ”سنگائي برونائي“ بندر سري بيگوان وٽان لنگهڻ ڪري هن شهر کي ائين رونق ٿي بخشي جيئن ٿيمز ندي لنڊن کي يا چائو فرا ندي بئنڪاڪ کي. هن نديءَ جي ڪناري تي سلطان برونائيءَ جو سرڪاري گهر ”استانا نورالايمان“ آهي ۽ هتي جو مشهور آبي ڳوٺ (Kampong Ayer) به هن نديءَ تي آهي. هن ڳوٺ جا سڀ گهر، دڪان وغيره برونائي نديءَ ۾ پاڻي مٿان ڪاٺ جي پيلپاين تي ٺهيل آهن. هڪ گهر کان ٻئي گهر وڃڻ لاءِ يا ڪناري تي اچڻ لاءِ هر ڪو پنهنجي ننڍڙي ٻيڙي استعمال ڪري ٿو يا ڀاڙي تي کڻندڙ مسافرن واري ٻيڙيءَ ۾ سوار ٿئي ٿو جنهن کي بئنڪاڪ جي ڀاڙي جي ٻيڙين وانگر ”ٽئڪسي “ سڏجي ٿو. اڄڪلهه ته برونائي جي ان ”ڪمپونگ آئر“ کي واهه جون سهڻيون ٽيڪسي ٻيڙيون ٿي پيون آهن جيڪي ملڪ جي خوشحاليءَ جو ڏيک ڏين ٿيون. بئنڪاڪ جي مقابلي ۾ بندر سري بيگوان ائين آهي جيئن ڪراچيءَ جي مقابلي ۾ لاهور. ڪراچيءَ وڃ ته ڀڳل رستا، دونهون ڇڏيندڙ رڪشائون ۽ کنڊهرن جهڙيون بسيون جن جي اندر ماڻهن کي رڍن وانگر سٿيو وڃي ٿو ته کليل ڇت تي انهن کي ڀولڙن وانگر اوڪڙون وهاريو ٿا. ۽ لاهور ۾ توهان کي فارينر به نظر اچن ٿا، ميٽرو بسون به آهن ته شهر جي ٽوئر ڪرڻ لاءِ ڊبل ڊيڪر بسون به! هونءَ اسان جهڙن ملڪن ۾ سنڌونديءَ يا نيل نديءَ جهڙيون نديون ماڻهن، جانورن ۽ زمينن کي آباد ڪرڻ لاءِ پاڻي مهيا ڪن ٿيون. انسان لاءِ پاڻي اهم شيءِ آهي ان ڪري دنيا جون پراڻيون تهذيبون ۽ ڳوٺ درياهه جي ڪنارن تي آهن جيئن هو پنهنجي لاءِ ۽ پنهنجن وهٽن لاءِ پاڻي حاصل ڪري سگهن. اهـڙي طرح هن پاسي ـــ ملائيشيا، برونائي ۽ انڊونيشيا ڏي به آڳاٽيون رهائشون درياهه ڪناري آهن پر توهان کي حيرت ٿيندي ته هتي جون نديون ان مقصد لاءِ نه آهن جنهن لاءِ اسان وٽ آهن يا هيون. ڇو جو هن پاسي جون نديون ٻنين ٻارن کي پاڻي ڏيڻ بدران ٻنين ٻارن مان مينهن جو پاڻي ڪڍن ٿيون. ٻي ڳالهه ته هنن پٽن تي سڄو سال ايڏو ته مينهن پوي ٿو جو درياهه مان پاڻي نيڻ جي ضرورت ئي ناهي. ها البته آڳاٽي زماني ۾ هتي جي ماڻهن درياهه جي ڪناري تي ڳوٺ ان ڪري ٻڌا جو هن ملڪ ۾ اهڙا ته گھاٽا جهنگل هئا جو انهن مان هلڻ ناممڪن هو. پراڻي زماني ۾ هنن ملڪن ۾ هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ وڃڻ لاءِ ٻيڙين ذريعي درياهه ۾ ئي سفر ڪيو ويو ٿي. هينئر به برونائيءَ جو مٿيون حصو، خاص ڪري تيمبرونگ (Temburong) ضلعو گھاٽو جهنگل (Rain forest) آهي. پر اهو آهي ته هنن ندين جو پاڻي خاص ڪري شروعات وارن حصن جو بيحد صاف سٿرو آهي. هن پاسي جا ملڪ جابلو هجڻ ڪري درياهن جي پاڻيءَ ۾ اها رءُ يا لَٽَ ناهي جيڪا اسان جي ندين ۾ آهي ۽ ان کان علاوه سرڪار طرفان سختي آهي ته ڪو به درياهه ۾ گند ڪچرو نه اڇلي خاص ڪري فئڪٽرين وارا.
هڪ ٻي ندي ”سنگائي پاندارئان“ جيڪا پڻ بندر سري بيگوان وٽ خليج برونائيءَ ۾ اچيو ٿي ڇوڙ ڪري بورنيو ٻيٽ کان اچي ٿي ۽ سراواڪ جي ضلعي لمبانگ ۽ برونائي جي ضلعي تيمبورونگ جي وچ مان لنگهي بين الاقوامي بارڊر ٺاهي ٿي. هن درياهه تي فيري سسٽم آهي ۽ سراواڪ ۽ برونائي پاسي جا ماڻهو انهن فيرين ذّريعي هڪ ٻئي وٽ اچن وڃن.
مٿي برونائيءَ جي گادي واري شهر بندر سري بيگوان جي هڪ حصي ”ڪمپونگ آئر“ (آبي ڳوٺ) جو ذڪر ڪندي اهو ٻڌائڻ وسري ويو ته پاڻيءَ مٿان جھوپڙا ٺاهي رهڻ وارا هي ڳوٺاڻا ڪي غريب نه آهن. ڪو زمانو هو جو هي مهاڻا، ماڇي، ساٽي غريب هئا جن جو گذر سفر مڇي مارڻ ۽ وڪڻڻ تي هو پر هاڻ برونائيءَ جو غريب کان غريب به ايڏو امير آهي جو هن کي پنهنجي ڪار آهي. پاڻيءَ مٿان ٺهيل هن ڳوٺ (ڪمپونگ آئر) جي ماڻهن وٽ به هاڻ پنهنجيون ڪارون آهن جيڪي ڪناري تي پارڪ ٿيل آهن. گهر اڳيان ٻيڙي رکن..... جنهن ۾ پاڻيءَ وارو حصو ٽپي ڪناري تي اچن ۽ ٻيڙيءَ کي اتي ٻڌي پنهنجي ڪار ۾ سوار ٿي گهمڻ ڦرڻ لاءِ هليا وڃن.
پئسي جي ڪري برونائيءَ ۾ ايڏي تبديلي آئي آهي جو هي مهاڻا، ماڇي اڄ ڪلهه مڇيون ڦاسائڻ ۽ وڪڻڻ جهڙا ڪم نٿا ڪن. هرڪو ڊپارٽمينٽنل اسٽور ۾ هليو وڃي جتان مختلف ملڪن کان امپورٽ ٿيل پسند جي مڇي وڃيو خريد ڪري. سنگاپور ۾ به پئسو اچڻ ڪري اهو حال وڃي ٿيو آهي. سنگاپور ۾ جتي اڄ کان اڌ صدي اڳ جهازن تي هر قسم جي نوڪري ڪرڻ لاءِ اتي جا نوجوان آماده هئا هينئر ڪو به جهاز جي نوڪري نٿو ڪري جو بقول هنن جي ته هنن کي ڪناري تي ئي جڏهن ايڏيون سٺيون ۽ وڏي پگهار واريون نوڪريون مليو وڃن ته پوءِ سامونڊي زندگيءَ جا ڇو ڏاکڙا ڏسن.
برونائي جي هن ضلعي بلايت جو هڪ ته وڏو شهر ڪئالا بلايت آهي جتي لاءِ لکي چڪو آهيان ته اتي اسان جي ملڪ توڙي انڊيا جا ڪافي ماڻهو نوڪرين ۾ آهن خاص ڪري تعليمي ادارن ۾. ڪئالا بلايت شهر برونائيءَ جي گاديءَ واري شهر ”بندر سري بيگوان“ کان سؤ کن ڪلوميٽرن جي فاصلي تي آهي. بلايت ضلعي جو ٻيو مشهور شهر ”سيريا“ آهي جيڪو ڪئالا بلايت کان 16 کن ڪلوميٽرن جي فاصلي تي اتر اوڀر ۾ آهي. سيريا شهر برونائي جي تيل ۽ گئس انڊسٽري جي دل سڏيو وڃي ٿو. سندس سڄو نالو ”پيڪان سيريا“ آهي. ملئي ٻوليءَ ۾ Pekan ٽائون کي چئجي ٿو. هونءَ ته هن جو آڳاٽو نالو پڊانگ براوا (Padang Berawa) هو جنهن جي معنيٰ آهي ”جھنگلي ڪبوترن جو ميدان“ پر پوءِ انگريزن جي حڪومت دوران هنن هن جو نالو سيريا رکيو جيئن ودودرا جو بڙودا، قاهري جو ڪيرو، چنائي جو مدراس وغيره رکيو. پر هتي SERIA نالو ”سائوٿ ايسٽ رزروڊ انڊسٽريل ايريا“ جو مخفف آهي. هتي پهريون تيل جو کوهه 1929 ۾ کوٽيو ويو. سيريا جي کوهن مان اڄ تائين تيل ۽ گئس نڪرندو رهي ٿو. قدرتي گئس کي هتي جي ڪمپني BLNG (برونائي لڪئيفائڊ نئچرل گئس) وارا ٽئنڪر جهازن ذريعي جپان ۽ ڪوريا موڪلين ٿا. تيل ۽ گئس جو ڪم ڊچ (هالنڊ جي رهاڪن) حوالي آهي. اسان جا پاڪستاني، انڊين ۽ ٻين ڌارين ملڪن جا به هن شهر سيريا ۾ ڪافي رهن ٿا جيڪي گهڻو ڪري هتي جي ”رايل ڊچ شيل“ ڪمپنيءَ جا ملازم آهن.
هتي پنهنجي ملڪ جي ماڻهن جي ڄاڻ لاـءِ اهو لکندو هلان ته ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته برونائيءَ ۾ نوڪري ڪندڙن جا پگهار هڪ طرف سٺا آهن ته سهولتون ٻئي طرف آهن جيڪي سعودي عرب به نٿو ڏئي. جيڪڏهن ڪنهن کي برونائيءَ ۾ نوڪري ملي ٿي وڃي ته هو اکيون پوري اچي سگهي ٿو. پر اسان جي ملڪ جي اڻ ڄاڻ ماڻهن لاءِ جيڪي نوڪريءَ جي لالچ ۾ ظالم ايجنٽن هٿان لٽجيو وڃن، ڪي ته ويندي ٻاهرن ملڪن ۾ پهچي جيلن حوالي ٿيو وڃن، انهن کي اهو ڌيان ۾ رکڻ کپي ته برونائيءَ ۾ نوڪري فقط انهن کي ملي ٿي جيڪي ڪنهن خاص سبجيڪٽ جا پروفيسر آهن يا ڪنهن خاص فيلڊ ۾ انجنيئر يا ڊاڪٽر آهن. جن لاءِ برونائي حڪومت اخبارن ذريعي اشتهار ڏئي ٿي جيڪي ASEAN ملڪن (ملائيشيا، انڊونيشيا، ٿائلنڊ، سنگاپور وغيره) جي اخبارن ۾ اچن ٿا ۽ هو ڪوشش ڪري پهرين چانس انهن کي ڏين ٿا ٻي صورت ۾ پاڪستان، هندستان ۽ ٻين ملڪن جي اميدوارن کي ڏين ٿا جيڪي انٽرنيٽ تي مٿين ملڪن جي اخبارن ۾ اشتهار پڙهي اپلاءِ ڪن ٿا. هر پوسٽ لاءِ انٽرويو (ٽيليفون ذريعي) ۽ آخري چونڊ برونائي جي پبلڪ سروس ڪميشن ڪري ٿي. فائنل چونڊ ۽ اميدوار جي رضامندي بعد ان ڏي ويزا ۽ ٽڪيـٽ موڪلي وڃي ٿي. سو ڪو ايجنـٽ توهان کي چوي ته ٽي چار لک ڏيو ته توهان کي نوڪري وٺرائي ڏيانو ٿو. ته اهو نسورو فراڊ آهي. ڪيترا ايجنٽ اسانجي غريب ۽ مجبور بي روزگارن کي اهو به ڏٽو ڏيندا آهن ته توهان کي برونائي جي فئڪٽري ۾ ڪو ٽيڪنيڪل ڪم يا مزدوري ٿا وٺرايو ڏيون. ان ڳالهه کي به شڪ جي نگاهه سان ڏسڻ کپي ڇو جو برونائيءَ ۾ جتي امير ملئي مسلمان رهن ٿا اتي چيني ۽ پٺاڻ به رهن ٿا جن جي محنت ۽ همٿ سان اسان جو ماڻهو مقابلو ڪري نٿو سگهي. ۽ هونءَ به جڏهن هنن وٽ پنهنجا چيني، پٺاڻ ۽ گورکا شهري موجود آهن ته هو پاڪستان جهڙي هڪ ڏورانهين ۽ ڌارئين ملڪ مان ماڻهو ڇو گهرائين؟ ڪراچيءَ کان جيترو ڪوالالمپور پري آهي اوترو ئي بندر سري بيگوان ڪوالالمپور کان به پري آهي. مون ڏٺو آهي ته اهڙن هيٺين ڪمن لاءِ ــــ بورچي، واڍي، اليڪٽريشن، گهر يا آفيس جي ڇنڊ ڦوڪ لاءِ، برونائي حڪومت بورنيو ٻيٽ جي رهاڪو انڊونيشي ماڻهن کي يا وري بنگلاديش جا گهرائي ٿي جو هڪ ته اهو ملڪ کين اسان کان ويجھو آهي ۽ ٻيو ته مونکي ياد آهي ته 1984 ۾ جيئن ئي برونائيءَ کي آزادي ملي ته ان وقت جي بنگلاديش جي صدر برونائي جي سلطان کي چيو هو ته ”عرب ملڪ پري هجڻ ڪري اهي ته اسان جي غريب ماڻهن کي نوڪري نٿا ڏين، گهٽ ۾ گهٽ توهان برونائي وارا اسانجو خيال ڪيو. ۽ ان ڳالهه لاءِ اڄ تائين بنگلاديش جي سفارتخاني وارا برونائي حڪومت کي چوندا رهن ٿا.“
ان جي باوجود اهڙو ڪو پورهيو يا مزدوري جيڪڏهن اسان جي ماڻهوءَ کي آفر ٿئي ٿي ته هو ضرور ڏسي ته هن کي ان نوڪري جو ليٽر، ويزا، ۽ ٽڪيٽ موڪلي وئي آهي يا نه. ڪيترا ٺڳ ايجنٽ اهو ڏٽو ڏيندا آهن ته توهان وزٽ ويزا تي هلو پوءِ اتي سندن ماڻهو نوڪري جو بندوبست ڪندو. پهرين ڳالهه ته برونائي جي وزٽ ويزا به هر هڪ کي نٿي ملي جو هو چاهين ئي ڪونه ٿا ته ڪو اسان جهڙي ملڪ جو ٽوئرسٽ سندن ملڪ ۾ پهچي. باقي ان گهمڻ جي ويزا تي ڪيترا ٺڳ ايجنٽ، اسان جي سادن ماڻهن کي ملائيشيا موڪليندا رهن ٿا جيڪي اتي پهچي بي يارو مددگار ٿيو وڃن. ڪيترا ته ڪوڙي ويزا يا ان جو مدو ختم ٿيڻ تي جيلن حوالي ٿيو وڃن. ڪيڏي ڏک جهڙي ڳالهه آهي ته ملائيشيا ۾ سڀ کان گهڻا اسان جي ملڪ جا جيلن ۾ آهن ۽ انهن ۾ به اڌ کان وڌيڪَ سنڌ جي ڳوٺن جا آهن جيڪي تعليم نه هجڻ ڪري اهڙن ٺڳ ايجنٽن جو سولائيءَ سان شڪار ٿي چڪا آهن. پرديس وڃڻ ۽ اتي خبرداري کان ڪم وٺڻ جي سلسلي ۾ منهنجا ڪيترائي مضمون شايع ٿي چڪا آهن جيڪي شڪارپور جي سنڌيا پبليڪيشن وارن منهنجي ڪتاب ”وٺو وڏ ڦڙو“ ۾ پڻ ڏنا آهن.
پاڻ برونائي جي بلايت ضلعي جي شهر سيريا جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين ته اتي 1929 کان تيل ۽ گئس نڪرندو اچي جنهن برونائيءَ کي دنيا جو امير ترين ملڪ بنائي ڇڏيو آهي. ٻي جنگ عظيم دوران 7 ڊسمبر تي جپانين پرل هاربر تي حملو ڪيو ۽ نون ڏينهن بعد، 16 ڊسمبر تي صبح جو چئين بجي هو هن شهر سيريا ۾ داخل ٿيا. هنن لاءِ تيل جي کوٽ پوري ڪرڻ لاءِ هي شهر سون جي جھرڪي هئي. سيريا جي تيل جي کوهن تي برونائي شيل پيٽروليم ڪمپني جي ملازمن ڪم ٿي ڪيو ۽ سيڪيورٽي خاطر برطانيا هڪ ته ”برٽش آرمي رايل انجنيرس“ جا انجنيئر رکيا هئا ۽ ٻيا ”15 هين پنجاب ريجيميٽ“ جي سيڪنڊ بٽالين جا فوجي جنهن ۾ ننڍي کنڊ جا سک، پنجابي مسلمان ۽ هندو ۽ پٺاڻ هئا. جپانين جي من جون مرادون پوريون نه ڪرڻ لاءِ اسان جي سپاهين تيل جي کوهن کي سيمنٽ سان پڪو ڪري ڇڏيو. پر پوءِ جپانين هڻي وڃي هنڌ ڪيو ۽ سوڀارا ٿيا ۽ پنهنجي لاءِ تيل جي ضرورت جو پورائو ڪرڻ لڳا.
جپانين جي ٽي چار سال حڪومت دوران هنن برونائي ۾ به ملائيشيا ۽ سنگاپور وانگر اسڪولن ۾ انگريزي بند ڪري جپاني هلائي. هر سرڪاري ملئي آفيسر لاءِ ٽي مهينا جپاني سکي امتحان ڏيڻ لازمي ڏنو ويو. برونائي جي اصلي ڪرنسي ختم ڪري جپانين پنهنجا نوٽ جاري ڪيا جن کي مقامي ماڻهن ٽوڪ طور ”دوئت پسانگ“ (Duit Pisang) سڏيندا هئا. ملئي ٻولي ۾ ناڻي يا پئسن کي دُوئت سڏين ٿا ۽ پسانگ معنيٰ ڪيلو. يعني اهي نوٽ جنهن جي ڪا ساک نه هجي جيئن اسان بيمار حڪومت کي ”بنانا حڪومت“ سڏيون ٿا. جنگ دوران جتي انگلنڊ وارا کُٽندا رهيا، يعني غريب ٿيندا رهيا (ايتريقدر جو انگلنڊ ۾ انگريز چانهه جي استعمال ٿيل پتيءَ کي ٻئي ڏينهن به استعمال ڪرڻ لڳا) اتي جپانين جو به جنگ پٺيان خرچ وڌڻ لڳو جو ڪمائي ايتري نه پئي ٿي. نتيجي ۾ هر شيءِ مهانگي ٿيڻ لڳي.
ٻن سالن بعد (1943ع) ۾ جپاني ڪرنسي جي اها حالت ٿي جو هڪ ”روٽي چَنائي“ (اڦراٽو) خريد ڪرڻ لاءِ نوٽن جي ٿڦي ڏيڻي ٿي پئي. جنگ جي خاتمي وقت ته انهن نوٽن جي ڪا به وئليو نه رهي. ان وقت جي انهن نوٽن مان ٻه ٽي مونکي به هڪ مَلئي دوست سوکڙيءَ طور ڏنا هئا ۽ ٿي سگهي ٿو اخبار يا ڪتاب جو پبلشر انهن جي به تصوير ڏئي.
هيروشيما ۽ ناگاساڪيءَ تي آمريڪن طرفان ائٽم بم ڪيرائڻ بعد جپانين جنگ بند ڪئي پر هتي برونائيءَ ۾ ان کان ٻه چار مهينا اڳ آسٽريليا جي نيوي جا جهاز پهچي ويا تن جپانين مٿان خوب گولا باري ڪئي جنهن ۾ جپانين جا جهاز ته برباد ٿي ويا پر ان سان گڏ برونائيءَ جون ڪيتريون ئي عمارتون به ڊهي ويون. واپار وڙو ۽ امپورٽ ايڪسپورٽ بلڪل ختم ٿي ويو. کاڌي ۽ دوائن جي سڀ کان گهڻي کوٽ ٿي ۽ ملڪ ۾ وبا ۽ ڏڪار جون حالتون پيدا ٿي پيون.
بهرحال جنگ ختم ٿيڻ تي جپانين برطانيا وارن جا فوجي آزاد ڪيا جن ۾ گهڻا تڻا اسان جي ننڍي کنڊ جا ماڻهو هئا.... جن مان ڪي واپس انڊيا ويا ته ڪي هتي برونائيءَ ۾ ئي ترسي پيا جو هي سڀ ملڪ برطانيا جي راڄ ۾ هجڻ ڪري سڀني وٽ برٽش پاسپورٽ هو. اهڙيءَ طرح ڪيترائي اسان جا سپاهي ملائيشيا ۽ سنگاپور ۾ پڻ رهي پيا. ڪن همراهن مڪاني ملئي ۽ چيني عورتن سان شادي ڪئي، ڪن پنهنجيون زالون پاڪستان هندستان مان گهرائي ورتيون. ڪي ته موقعو ملڻ تي يعني جهاز جي سواري حاصل ڪرڻ تي اڪيلا يا پنهنجين ملئي زالن سان پاڪستان ۽ هندستان هليا ويا. جو انهن ڏينهن ۾ اسانجا شهر لاهور، پشاور، جھلم، ڪوهاٽ، دهلي، بمبئي وغيره ملائيشيا توڙي برونائي ۽ سنگاپور کان گهڻو گهڻو سکيا، ماڊرن ۽ سهولت وارا هئا. هي پاسو جھنگ، مڇر ۽ مِرن جو ملڪ هو. اڄ ڪلهه هي سڀ اسان کان اڳتي نڪري ويا آهن ۽ هاڻ اسان جي ماڻهوءَ کي هتي ٽيهه سال رهڻ بعد به شهريت نٿي ملي. نه ته اڳ ۾ هنن ملڪن کي ڪنهن پڇيو به نٿي. اهڙي حالت ۾ اسان جي ماڻهن کي ملائيشيا توڙي برونائيءَ ۾ پنهنجا پنجابي ۽ پٺاڻ ڏسي حيرت ٿي ٿئي. انهن جي ڄاڻ لاءِ اهو لکندو هلان ته اهي ماڻهو انهن جو اولاد آهن جيڪي انگريزن جي ڏينهن ۾ فوج ۾ هئا جن پنهنجي سر جو آهو کڻي هنن ملڪن جو بچاءُ ٿي ڪيو ۽ انهن ڏينهن ۾ ڏور اوڀر جي هنن ملڪن کان انڊيا ۽ پاڪستان جو وڏو مانُ هو.
هتي ٻه سٽون پنجاب ريجيمينٽ بابت لکندو هلان. منهنجا اهي پڙهندڙ جن کي فوجي سسٽم جي خبر ناهي انهن لاءِ لکندو هلان ته انگريزن جڏهن اسان جي ننڍي کنڊ تي راڄ شروع ڪيو ته آهستي آهستي پير ڄمائڻ سان هنن ننڍي کنڊ جي ماڻهن کي فوج ۾ رکيو ۽ فوج جي ٽريننگ ۽ درجه بنديءَ جو اهو ئي حساب رکيو جيڪو هنن وٽ انگلنڊ ۾ رائج هو. هنن فوجين جي تعداد موجب مختلف يونٽ ٺاهيا جيئن ته ڪمپني، بٽالين، ريجيمينٽ وغيره. 100 کان 200 فوجين جو مجموعو ”ڪمپني“ سڏجي ٿو. ڪٿي ڪو ٿورو گهڻو فساد هوندو هو ته ان لاءِ هڪ ڪمپني ڪافي هئي. ڪمپنيءَ کان مٿي ”بٽالين“ سڏجي ٿي جنهن ۾ چار پنج ڪمپنيون يعني 500 کان 800 فوجي ٿي سگهن ٿا ۽ ٽي چار ڪمپنيون يعني 1500 کان 4000 فوجي هڪ ريجمينٽ ٺاهين ٿا. ائين ته ڪن ملڪن ۾ ريجمينٽ کان مٿي يا ان برابر ’بريگيڊ‘ سڏجي ٿي ۽ ٽي چار بريگيڊون يعني ڏهه هزار کان 18 هزار سپاهي هڪ ’ڊويزن‘ ٺاهين ٿا ۽ ٽي چار ڊويزنون يعني اڌ لک کان لک کن سپاهين جو مجموعو Corps سڏجي ٿو.
اسانجي ننڍي کنڊ تي پهرين ته انگريزن جي هڪ خانگي تجارتي ڪمپني ”ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ“ جو راڄ هو جنهن جي بچاءَ لاءِ ڪجهه سندن سپاهي هئا يا هنن وفادار نوابن کان مڪاني ماڻهو ورتا ٿي. 1857 ۾ جڏهن آزاديءَ جي جنگ هلي، جنهن لاءِ انگريز چون ٿا ته هندستانين (Natives) بلوو ڪيو، ان بعد برطانيا جي حڪومت ”ڪمپني راڄ“ کي ختم ڪري پنهنجو راڄ (حڪومت) شروع ڪئي ۽ برطانيا طرز تي فوج به ٺاهي وئي. هنن ننڍي کنڊ جي مختلف صوبن مان فوجي چونڊي الڳ الڳ بٽالين ۽ ريجيمنٽون ٺاهيون جيئن ته پنجاب ريجيمينٽ، بلوچ ريجيمينٽ، گورکا ريجيمينٽ وغيره وغيره. وري ڪي نالي واريون ريجيمنٽون نمبرن جي حساب سان به ٺاهيون، جيئن ته 14 پنجابي ريجيمينٽ، 13 پنجاب ريجيمينٽ، 16 پنجاب ريجيمينٽ وغيره. پوءِ جيئن بلوچ ريجيمينٽ ۾ گهڻو ڪري بلوچستان صوبي جا بلوچ رکيا ويا ٿي تيئن پنجاب ريجيمينٽن ۾ پنجاب جا رکيا ويا ٿي جن ۾ پنجابي هندو، مسلمان، سک، اچي ويا ٿي. جپانين کي ملايا، سنگاپور ۽ برونائيءَ ۾ منهن ڏيڻ لاءِ برطانيا حڪومت انڊيا کان 15 پنجاب ريجيمينٽ موڪلي جيڪا 20 سال اڳ 1922 ۾ ٺاهي وئي هئي، جنهن جو ذڪر مٿي برونائي جي شهر سيريا ۾ تيل جي کوهن جي سنڀال جي سلسلي ۾ ڪيو ويو. اهڙيءَ طرح ان کان اڳ 1860 ۾ چين ۾ جڏهن ”ٻي آفيمي جنگ“ لڳي هئي ته انگريز حڪومت چينين سان وڙهڻ لاءِ انڊيا کان ”27 هين پنجاب ريجيمينٽ“ موڪلي هئي. 1866 ۾ ڀوتان واري لڙائيءَ کي منهن ڏيڻ لاءِ انگريزن اوڏانهن 26 هين ۽ 27 هين پنجاب ريجيمينٽ ”برٽش سولاميا“ ۾ ٿيندڙ بغاوت کي منهن ڏيڻ لاءِ پهتي هئي.
1947 ۾ ننڍي کنڊ جي ورهاڱي تي 15 هين ريجيمينٽ ۾ پهرين، چوڏهين ۽ سورهين ريجيمينٽ ملائي پاڪستان حوالي ڪئي وئي. ان ۾ موجود سک ۽ هندو فوجين کي الڳ ڪري انڊيا حوالي ڪيو ويو. هن نئين ريجيمينٽ کي هاڻ اسان فقط پنجاب ريجيمينٽ سڏيون ٿا. هن وقت اسان وٽ پنجاب ۽ بلوچ کان علاوه سنڌ ريجمينٽ ۽ آزاد ڪشمير ريجيمينٽ وغيره به آهن پر سڀ کان آڳاٽي پنجاب ريجيمينٽ آهي جيڪا اڍائي سؤ سال پراڻي 1759 جي ٺهيل آهي. فيلڊ مارشل ايوب خان جو تعلق به پنجاب ريجيمينٽ سان هو.
پاڪستان جو بهادريءَ جو سڀ کان وڏو ايوارڊ ”نشانِ حيدر“ آهي جيڪو 70 سالن ۾ فقط ڏهه فوجين کي مليو آهي. جن مان چار اهي آهن جن جو تعلق ”پنجاب ريجيمينٽ“ سان هو:
ڪئپٽن محمد سرور 1948-1910
ميجر طفيل محمد 1958-1914
ميجر راجا عزيز ڀٽي 1965-1928
لانس نائڪ محمد محفوظ 1971-1944
بهرحال پاڻ برونائي جي شهر سيريا جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين جنهن تي جپانين قبضو ڪري ڀينگ ڪري ڇڏي. وري جو آسٽريليا ۽ آمريڪا جي نيويءَ جپانين کي موچڙا هڻڻ لاءِ گولا بارود هنيو ته جپاني فوجين ۽ جهازن جو ته نقصان ٿيو پر شهر جو سهڻيون عمارتون ۽ مسجد به ڊهي پٽ ٿي ويون. هي جيڪو اڄ جو سيريا ڏسو ٿا ان کي ٺاهڻ ۾ موجوده سلطان حسن جي والد سلطان عمر علي سيف الدين جو وڏو هٿ آهي. هن شهر جي اتر کان جالان تينگان وهي ٿو. ملئي ٻولي ۾ Jalan معنٰي ”روڊ“ ۽ ”هلڻ“. ڏکڻ کان جالان بوليخا آهي. جالان بينگاهه تي انهن ڪافي فارينرن جا گهر آهن جيڪي هتي جي تيل ڪمپنيءَ ۾ ڪم ڪن ٿا. سيريا ته هاڻ يورپي شهر لڳي ٿو. هتي جي اصلي ڳوٺن جو واءُ سواءُ لهڻ لاءِ سيريا جي ڀرسان ٻه چار ڳوٺ موجود آهن جيئن ته ڪمپنگ بارو، ڪمپونگ لورونگ تيگا، ڪمپونگ پرپنڊاهان، سنگائي بيرا، ڪمپونگ پيراڪانگ ۽ ڪمپونگ جابانگ.
برونائي ڪو اهڙو ملڪ ناهي جو اسان جو ٽوئرسٽ هلي ملي گهمڻ لاءِ اچي. بنا شڪ جي سهڻو ضرور آهي ۽ ان جهڙي سونهن ڏسڻي آهي ته پوءِ ملائيشيا ۽ ٿائلنڊ جهڙي ويجھي ملڪ ۾ هليو وڃجي جتي رهائش ۽ کاڌو پيتو وري به برونائيءَ کان گهڻو سستو آهي. باقي نوڪري ملي ته پوءِ ضرور برونائي وڃجي جو ڀاڙو ڀتو، رهائش وغيره ويندي ميڊيڪل جو خرچ پکو برونائيءَ وارا ٿا ڏين ۽ پگهار به سٺو ٿا ڏين. سو جيڪڏهن توهان کي اتي نوڪري آهي ته پوءِ بندر سري بيگوان ۽ ڪئالا بلايت ته سهڻا شهر آهن پر تيل جي ڪارخانن جو شهر سيريا به ڏسڻ وٽان آهي.
سيريا ۾ ڏسڻ لاءِ ڪجهه شيون هن ريت آهن:
پيڪان سيريا مسجد: هيءَ برونائيءَ جي پهرين مسجد آهي جنهن کي گنبذ (Dome) آهي. هاڻ ته برونائي توڙي ملائيشيا ۾ عربن ۽ اسان واري اسٽائيل ۾ مسجدون ٺهن پيون يعني انهن کي مينار به آهن نه ته هنن ملڪن ۾ پراڻي زماني جون مسجدون ڏسندائو ته اهي ٻڌ ڌرم جي پگوڊائن سان ملندڙ جلندڙ آهن. شروع ۾ هن پاسي عمارتسازيءَ جو اهو ئي اسٽائيل هو.
سيريا ۾ برونائي شيل ڪمپنيءَ طرفان تيل ۽ گئس سان واسطو رکندڙ شين جو ميوزيم به ڏسڻ وٽان آهي. سيريا شهر جي چوواٽي تي هڪ وڏو يادگار (Monument) ٺهيل آهي جنهن اڳيان ماڻهو فوٽو ڪڍرائيندا آهن جيئن تهران (ايران) جي چوراهي تي آزاديءَ جو مجسمو آهي. برونائيءَ ۾ هي يادگار ان وقت رکيو ويو جڏهن برونائي جي تيل جي کوهن مان نڪرندڙ تيل جي بئرلن جو تعداد هڪ ارب (هڪ بلين) تي پهتو. سيريا شهر جو هي آزاديءَ جو مجسمو”جالان مولانا“، ۽ ”جالان اتارا“ رستن جي ڪراسنگ تي آهي.
سياري جي موسم ۾ يعني جڏهن جپان، ڪوريا ۽ روس ۾ سيءُ ٿئي ٿو (برونائيءَ ۾ ته ٻارهوئي هڪ جهڙي موسم آهي ۽ ڪيترن ماڻهن ڪڏهن ڪوٽ به نه پاتو هوندو) ته اتي جا لڏ پلاڻ ڪندڙ پکي برونائي جي ندي ”سنگائي سيريا“ جي ڇوڙ وٽ اچي گڏ ٿين ٿا. انهن مهمان پکين کي ڏسڻ لاءِ مڪاني ۽ ڌاريان ماڻهو ايندا رهن ٿا.
وڏي چهنب وارو پکي ”هارن بل“ به هتي جام ٿئي ٿو جنهن جو سائنسي نالو Bucerotidae آهي. هن پکيءَ کي عرب ”ابو قرن“ سڏين ٿا ۽ ايراني ”نوڪ شاخ“ سڏين ٿا. هتي جا مڪاني ماڻهو ملئي ٻوليءَ ۾ هن پکيءَ کي Burung enggang سڏين ٿا. ملئي ٻوليءَ ۾ پکيءَ کي ’بُرونگ‘ چون.
ننڍي کنڊ ۾ ڪمپني راڄ ۽ پوءِ برٽش راڄ پنهنجن انگريزن لاءِ آهستي آهستي ڪيترا اهي سُک پئدا ڪيا جن جا هو برطانيا ۾ عادي هئا. وڏن شهرن ۾ جيم خانا، ڪرڪيٽ راند جا ميدان ۽ مئچون، ٽي هائوس، رمي ۽ برج جون رانديون، پب، ڪلب، هوٽلون پيدا ٿيڻ ڪري.... انگريز انڊيا ۾ نه فقط هوملي محسوس ڪيو ٿي پر هنن ڪيترائي اهي مزا حاصل ڪيا جيڪي کين سندن ملڪ ۾ به موجود نه هئا. کاڌا پيتا، نوڪر چاڪر، اردلي ۽ جَهليون ڇڪڻ وارا، سير شڪار.... ان کان علاوه برطانوي تعليمي نظام، سفر لاءِ ريل گاڏيون، سيڪيورٽي لاءِ پوليس ۽ جيوڊيشري سسٽم.... ڪيترن ئي انگريزن پنهنجين زالن سان گڏ انڊيا ۾ نوڪري ڪئي ٿي. رٽائرمينٽ بعد به ڪيترا انڊيا ۾ رهي پيا ٿي. فلم، ادب، ميوزڪ ۽ ٻين ڪيترن ادارن ۾ مشهوري حاصل ڪندڙ ڪجهه انگريز انڊيا ۾ ڄاوا يا پليا نپنيا. ڪيترن جو انگريز پيءُ يا انگريز ماءُ انڊيا ۾ ڄائو جيڪا ان وقت ’برٽش انڊيا‘ سڏبي هئي جنهن ۾ پاڪستان ۽ بنگلاديش به اچي ويو ٿي. انهن مان ڪجهه مشهور شخصيتن جا نالا اڳتي هلي لکان ٿو جن کان توهان ضرور واقف هوندائو.
انڊيا جي مقابلي ۾ هن پاسي ملائيشيا يا برونائي ڏي اهڙا ڪي ناليوارا انگريز ٻڌڻ ۾ نه ايندا جن جو جنم هن پاسي ٿيو هجي. هن شهر ”سيريا“ جي حوالي سان هڪ انگريز ڪرئگ آدمس (Craig D-Adams) جو نالو ضرور ڌيان ۾ اچي ٿو جيڪو ڪئناڊا جو مشهور آئس هاڪي پليئر رهي چڪو آهي جنهن ويجھڙائيءَ ۾ نئشنل هاڪي ليگ جي Pittsburgh Penguins سان راند کيڏي. ڪريگ آدم 1977 ۾ برونائي جي هن شهر سيرا ۾ ڄائو. ڪريگ 2006 ۽ 2009 ۾ Stanley Cup کڻي چڪو آهي.
اسان سنڌ جي رهاڪن لاءِ ته ڏور اوڀر يا ڏکڻ اوڀر ايشيا جا ملڪ جنت مثل آهن جو اسان وٽ جيڪا شيءِ (ساوڪ ۽ بارش) ناهي اُها هتي جام آهي. آئون اهو ئي سوچيندو هوس ته انگريز هن پاسي فئملين سان ڇو نه رهيا. مونکي اهو ئي سبب لڳي ٿو ته هن پاسي ٻارهوئي گرمي هئي. گرمي ته اسان جي ننڍي کنڊ ۾ به هئي پر سال جا ٽي چار مهينا سيارو ۽ بهار به ته آيو ٿي. گرميءَ جي ڏينهن ۾ انگريز پنهنجين آفيسن جي سڄي اٽالي ۽ فائيلن سميت گڏ شملي ۽ پوني پهچي ويا ٿي. هنن ڪوهه مري، دارجلنگ، ائبٽ آباد ۽ ڪوئيٽا جهڙن ٿڌن شهرن ۾ ڪانونٽ اسڪول کولي ڇڏيا هئا جتي هنن جا ٻار پڙهيا ٿي. انڊيا جي ماڻهن جي تهذيب ۽ ثقافت پراڻي هئي ۽ هو ملئي ماڻهو وانگر ڄٽ نه هئا. هنن هر ڳالهه سمجھي ٿي ته انگريزن جي خذمت ڪيئن ڪجي. اهو ئي سبب آهي جو ملايا، سنگاپور، توڙي ڪينيا ۽ يوگنڊا ۾ ريلوي لائين وڇائڻي هجي يا واپار وڙو هلائڻو هجي يا پوليس ۽ فوج جي ضرورت هجي ته انگريزن ننڍي کنڊ جي سکن، گجراتي ۽ سنڌي هندن، پنجابي ۽ پٺاڻن، گورکن ۽ مرهٺن جي ڏات مان فائدو حاصل ڪيو ٿي. ريلوي لائين وڇائڻ ۽ پوک لاءِ انگريزن تامل ۽ بنگالين کي به لڳايو هو ـــ خاص ڪري ملايا ۽ فجي جهڙي ٻيٽ تي پام آئل ۽ ڪمند جي پوک لاءِ.
انڊيا جي آڳاٽي تاريخ، تمدن، تهذيب، رسم و رواج سان ملايا، انڊونيشيا، برونائي جهڙا ملڪ ڇا مقابلو ڪندا. انگريزن لاءِ انڊيا ۾ سوين سُکَ ۽ سهولتون هيون هڪ دفعو انڊيا مان ٿي وڃڻ بعد هو وري انگلنڊ مان موٽيا ٿي ۽ ڪيترا انگريز ته 1947 کان پوءِ به وڏو عرصو انڊيا ۽ پاڪستان ۾ رهي پيا. پئٽرڪ ڊيسمانڊ پاڪستان ايئر فورس جو ائير وائس مارشل ٿي رهيو. آسڪر اسٽئنلي انڊين نيويءَ جو ائڊمرل ۽ چيف آف دي نيول اسٽاف ٿي رهيو. بهرحال ميوزڪ، ادب ۽ فلمي دنيا جا شوقين هيٺ ڏنل ڪجهه انگريزن کان ضرور واقف هوندا ۽ هنن کي حيرت ٿيندي ته اهي ننڍي کنڊ جي مختلف شهرن ۾ ڄاوا، پڙهيا ۽ ڪن ته شروعاتي نوڪريون به ان وقت جي برٽش انڊيا ۾ ڪيون.
مشهور ڳائڻو ”ڪلف رچرڊ“ هئري راجر جي نالي سان لکنو ۾ ڄائو. اڄ جي نوجوان کي شايد هن جا گانا نه وڻن يا هن جو نالو نه ٻڌو هجي پر اسان جي عمر جي ماڻهن آغا سليم، رسول بخش پليجو، عنايت بلوچ، حسن نثار، مجيب الرحمان شامي، محمود شام جهڙن جوانيءَ ۾ ’ڪلف رچرڊ‘ يا ’ايلوس پريسلي‘ کي ضرور شوق سان ٻڌو هوندو. بيٽلز به پوءِ آيا. مائيڪل جئڪسن ته گهڻو گهڻو پوءِ آيو.
هڪ ٻيو انهن ڏينهن جو مشهور انگريز ڳائڻو جنهنجا گانا انهن ئي ڏينهن ۾ انگلنڊ جي هر ريسٽورنٽ ۾ هلندا هئا اهو هو ”انگلبرٽ هئمپرڊنڪ“ جيڪو آرنولڊ جارج جي نالي سان مدراس (چنائي) ۾ ڄائو هو.
1988 جي فلم The Beast of War، 1994 جي ”اسٽار گيٽ“ 1996 جي Independence Day، 1999 جي ”مَمي“ ۽ 2001 جي ”پلينيٽ آف ايپس“ جي مشهور ائڪٽر ”ايرڪ اواري“ 1952 ۾ دار جلنگ ۾ ڄائو هو.
اڄ ڪلهه آسٽريليا ۾ رهندڙ Hugh Keays Byrne جنهن 1974 جي فلم ”اسٽون“، 1976 جي فلم ”مئڊ ڊاگ مورگن“ ۽ 1976 جي هڪ ٻي فلم The Trespassers ۾ پنهنجي ائڪٽنگ جي هاڪ پئدا ڪئي اهو 1947 ۾ سرينگر (ڪشمير) ۾ ڄائو هو.
انگلنڊ جي هڪ ٻي مشهرو فلمي ائڪٽريس ۽ ليکڪا Viven Leigh 1913 ۾ دارجلنگ (مغربي بنگال) ۾ ڄائي. هن جو پيءُ اتي بزنيس مئن هو ۽ شاهاڻي ٺاٺ سان رهيو ٿي.
مشهور فلم ائڪٽريس ۽ ڳائڻي ”جولي ڪرسٽي“ جنهن لاءِ الپاسچينو چوندو هو ته “She is the most poetic of all actresses” سال 1941 ۾ آسام ۾ ڄائي. سندس پيءُ اتي چانهه جي باغن جو مالڪ هو ۽ سندس ماءُ روز ميري پنهنجي وقت جي مشهور آرٽسٽ ٿي گذري آهي.
هالي ووڊ ائڪٽر ’بين ڪنگسلي‘ جيڪو انگريزي فلم ”گانڌي“ ۾ محمد علي جناح ٿيو هو، بمبئيءَ ۾ ڄائو هو.
مشهور شاعر ۽ اديب ۽ ”جنگل بڪ“ جو ليکڪ رڊيارڊ ڪِپلنگ بمبئيءَ ۾ ڄائو. هن کي ادب تي نوبل پرائيز پڻ مليو.
مشهور انگريزي ناول ”ڀواني جنڪشن“ ۽ ”لاسٽ آف دي بينگال لانسرس“ جو ليکڪ ”جان ماسٽرس“ ڪلڪتي ۾ ڄائو هو.
شڪاريات جو شوقين ۽ ليکڪُ ”جم ڪاربيٽ“ پڻ انڊيا ۾ ڄائو.
بي بي سي جي حوالي سان مشهور صحافي ۽ ليکڪ مارڪ ٽُلي ڪلڪتي ۾ ڄائو. انگريزيءَ جو مشهور ڪتاب No Full stops in India جو ليکڪ هي مارڪ ٽلي ئي آهي.
مٿي انگريزن جو ٻارن ٻچن سان هنن پٽن (ملائيشيا ۽ برونائي) تي گهٽ رهڻ جو سبب اهو لکيو اٿم ته هتي ٻارهوئي گرمي ٿي رهي. اسانجي ملڪن ڏي وري به ٽي چار مهينا سخت سيءُ رهي ٿو. ان کان علاوه ڪوهه مري، شمله، دارجلنگ، ڪوئٽا جهڙا مٿانهان علائقا آهن (اڃان جي انگريز ڪجهه ٻيا سال رهن ها ته دادو واري گورک هِل به ٺاهي وڃن ها) جتي اونهاري ۾ به بهار جهـڙي موسم رهي ٿي. ٻي ڳالهه ته اسان سنڌ، بلوچستان، راجستان جي ماڻهن کي ته بارش، جيڪا ملائيشيا ۽ برونائي جهـڙن ملڪن ۾ ٻارهوئي لڳي پئي آهي، تمام گهڻو وڻي ٿي پر انگريزن کي بلڪل پسند نه آهي. انگلنڊ يا يورپ ۾ جنهن ڏينهن بارش يا برفباري ٿئي ٿي اهو ڏينهن خراب سمجھيو وڃي ٿو. مون سان گڏ ٻه انگريز ڪئپٽن ملائيشيا ۾ نوڪريءَ لاءِ آيا. انهن مان هڪ ته بارش کان ايڏو بيزار ٿيو جو فئملي به نه گهرايائين ۽ ٽن مهينن اندر نوڪري ڇڏي واپس انگلنڊ هليو ويو. ٻئي انگريز ڪئپٽن کي بارش کان وڌيڪَ هنن علائقن جي جيت جڻين تنگ ڪيو. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته هتي نانگ بلائن جي تمام گهڻائي هڪ طرف آهي ته ننڍن ڪيڙن، ماڪوڙن ۽ جيتن جي ٻئي طرف. شل نه توهان جي گهر ۾ کنڊ جهڙي شيءِ ڪري پوي. قسمين قسمين ماڪوڙيون قطار در قطار گهڙي اينديون.
هونءَ انسان کي قدرت اهڙو ٺاهيو آهي جو هن جي نڪ، وات ۽ ڪنن مان جيڪا بوءِ نڪري ٿي، اها اسان انسانن کي ته محسوس نٿي ٿئي پر جيت جڻين لاءِ اها بيحد اُگري ڌپ آهي جنهن ڪري هو ويندي ستل ماڻهوءَ جي ڪن يا نڪ ۾ نٿا گهڙن. پر عجيب اتفاق ٿيو جو اسانجي ٻئي انگريز ڪئپٽن جي زال جي ڪن ۾ ڪاڪروچ گهڙي ويو ۽ اسان سڀ انهن ڳالهين کان اڻ ڄاڻ ته ڇا ڪجي، ڪئپٽن صاف ٽويزر سان ڪاڪروچ کي ڪڍڻ جي ڪوشش ڪئي پر ان جي ڦٿڪڻ سان سندس زال کي ويتر تڪليف وڌي وئي. نيٺ هن کي کڻائي ملاڪا شهر جي جنرل اسپتال ۾ آياسين ۽ امرجنسي شعبي ۾ موجود ڊاڪٽر پنهنجي سرجيڪل اوزار ذريعي زخمي ڪاڪروچ ڀور ڀور ڪري ڪڍي ورتو جو اندر ٽڪرا ٽڪرا ٿي چڪو هو. ڊاڪٽر ٻڌايو ته جيڪڏهن ڪو جيت يا ماڪوڙو يا ڪاڪروچ ڪن ۾ گهڙي وڃي ته ان کي ائين ڪڍڻ جي ڪوشش نه ڪريو جو ڊپ ۾ ڪاڪروچ هيڏانهن هوڏانهن ڊوڙي ڪن جي پڙدي کي زخمي ڪري سگهي ٿو. بهتر طريقو اهو آهي ته مريض کي ليٽائي ان جي ڪن ۾ سرهه يا ڏونگهين جي تيل جو چمچو ٻه وجھي ڇڏجي. انهن تيلن مان ڪو نه ملي ته رڌڻي ۾ موجود رڌ پچاءُ وارو تيل ئي کڻي وجھجي پوءِ ٻه منٽ کن انتظار ڪجي. ڪاڪروچ جي مري وڃڻ تي هن کي آسانيءَ سان ڪڍي سگهجي ٿو.
* * *