پوڙهي ماءُ جي پٽ پاراتي جو اثر
برونائيءَ جي هن ٽڪريءَ کي ڏسي مونکي ڪراچيءَ جي Oyester Rock جي ياد ايندي آهي جيڪا منهوڙي ۽ ڪلفٽن جي وچ واري سمنڊ ۾ آهي ۽ جيڪا صاف موسم ۾ ڪلفٽن تان به چٽي طرح نظر اچي ٿي. ايتري قدر جو ڪلفٽن جي هڪ گهڻ ماڙ فلئٽن جي عمارت جو نالو هن ٽڪريءَ تان Oyester View رکيو ويو آهي. سمنڊ جي وچ ۾ هن ٻيٽ نما پهاڙي (آئسٽر راڪ) کي هندو ”رام جھروڪا“ سڏين ٿا. هنن جي ڌرمي ڪتابن موجب هنگلاج ويندي وقت رام، لڇمڻ ۽ سيتا هتي ترسيا هئا. شروع شروع ۾ هيءَ ٽڪري ڪلفٽن ۽ منهوڙي جي وچ ۾ هڪ ٻئي سان ڳنڍيل جبلن جي قطار هئي ۽ ماڻهو خشڪي رستي منهوڙي کان ڪلفٽن پهچي ويندا هئا پر پوءِ بقول سنڌ جي مشهور ليکڪ ۽ کوجنا ڪندڙ لوڪرام ڏوڏيجا جي، ڏهين صديءَ ۾ آيل زلزلي ۾ هي ٽڪريون ۽ جبل سمنڊ اندر هليا ويا. هاڻ فقط هڪ ٽڪري وڃي بچي آهي. ٻيڙيءَ رستي هن ٽڪريءَ رام جھروڪا (Oyester Rock) تائين پهچي سگهجي ٿو.
ان قسم جي ٽڪرين جو جوڙو جپان ۾ به مشهور آهي جنهن کي جپاني ”ميوٽو ايوا“ (Meoto Iwa) يعني پرڻيل ٽڪرين جو جوڙو (Married Couple Rocks) سڏين ٿا. هي ٻه ٽڪريون جپان جي مي ئي (Mie) ضلعي جي فوتامي شهر کان سڏ پنڌ تي سمنڊ ۾ آهن. فوتامي شهر ۾ ئي شنتو ڌرم وارن جي ”اوڪيٽا ما درگاهه“ آهي جنهن کي جپاني ”جنجا“ سڏين. هن جنجا ۾ ايندڙ پوڄاري هنن ٻن ٽڪرين کي پوتر ٽڪريون سڏين جيڪي جپاني ديوتائن اِيزاناگي ۽ ايزانامي جون نشانيون تصور ڪيون وڃن ٿيون. وڏي ٽڪري مرد ۽ ننڍي عورت جي نمائندگي ڪري ٿي. ٻنهي ٽڪرين کي شاديءَ جي ڳانڍاپي ۾ آڻڻ لاءِ ٻنهي جي چوڌاري سارين جي فصل (پلال) جو نوڙ ڦيرايو ويو آهي.
جپان ۾ چانور ۽ ان سان واسطو رکندڙ هر شيءِ جي وڏي اهميت آهي. سارين جي فصل مان ٺهيل مختلف ٿولهه جا نوڙ (رسا) جپاني ٻولي ۾ ”شيمي ناوا“ سڏجن ٿا ۽ جپانين جي اعتقاد موجب ”شيمي ناوا“ جن، ڀوت، ڏائڻين ۽ بد روحن کي ڀڄائين ٿا. جپان جي شنتو ڌرم جي مندرن ۾ توهان کي اڪثر هي نوڙ نظر ايندا. جپاني ماڻهو نئين گهر ٺهرائڻ جي شروعات ڪرڻ لاءِ ان جي پلاٽ جي چوڌاري سارين جي ڪانن مان ٺهيل هي نوڙ (شيمي ناوا) رکي پوءِ گهر جي بنيادن جي کوٽائي شروع ڪن. ان کان علاوه ڪجهه اهڙيون شيون جيڪي بد روحن لاءِ ڪشش جو سبب آهن ۽ انهن ۾ جن ڀوت واسو ڪن ٿا، انهن جي چوڌاري پڻ هي نوڙ ٻڌو وڃي ٿو ۽ اهي غيبات واريون شيون ”يوري شيرو“ سڏجن ٿيون. ڪي وڻ پڻ يوري شيرو هوندا آهن جيڪي ’ڳرا‘ سڏبا آهن جو بقول جپانين جي انهن ۾ ڪي خاص قسم جا بد روح جن کي ”ڪوداما“ سڏين، رهن ٿا. اهڙن وڻن کي وڍڻ وارو بدبختيءَ جو شڪار ٿي سگهي ٿو. مٿين قسم جون ٽڪريون يا وڏا پٿر جن ۾ بد روح چهٽي سگهن ٿا ”اِيوا ڪُورا“ سڏجن ٿا ۽ بد روحن کي انهن جي ويجھو اچڻ کان ڀڄائڻ لاءِ انهن جي چوڌاري سارين وارو نوڙ (شيمي ناوا) ٻَڌڻ ضروري آهي. سومو پهلوان پڻ ملهه جي مقابلي لاءِ اکاڙي ۾ اچڻ مهل پنهنجي چيلهه جي چوڌاري شيمي ناوا ٻڌي ايندا آهن، جيئن هنن تي برائي جو اثر نه ٿئي. آکاڙي يعني گول دائري ۾ گهڙڻ بعد هو اهو نوڙ لاهي ڇڏيندا آهن جو ان آکاڙي کي بد روحن ۽ جن ڀوتن کان آجو رکڻ لاءِ ان تي لوڻ جي ڇٽڪار ڪئي وڃي ٿي. چانورن وانگر لوڻ به جپانين جي زندگي تي وڏو اثر رکي ٿو. ”ميئوٽو اي وا“ ٽڪرين جي چوڌاري ڦريل هي نوڙ ڪافي ٿلهو آهي ۽ چون ٿا ته ان جو وزن هڪ ٽن (28 مڻ) ٿيندو.
بهرحال پاڻ برونائي جي ”جانگ باتو“ جي ڳالهه ڪرڻ کان اڳ ڪراچي جي ”رام جھروڪا“ ۽ فوتامي شهر جي ”ميئوٽو اِيوا“ جي کڻي ويٺاسين. ’برونائي نديءَ‘ ۾ ٻڏل جهاز جي شڪل جهڙي هن ٽڪريءَ جو نالو جانگ باتو آهي. ملئي ٻولي ۾ باتو معنيٰ ٽڪري يا پٿر ۽ جانگ معنيٰ چيني جنڪ جهاز. برونائيءَ جي لوڪ ڪهاڻين مطابق ”ناخدا مانيس“ جي ڪهاڻيءَ ۾ آهي ته ڪيئن هڪ نالائق پٽ پنڊ پهڻ ٿي ويو. ملائيشيا، انڊونيشيا ۽ برونائي وغيره تي عربن سان گڏ ايران جي جهازرانن ۽ سوداگردن جو به اثر رهيو آهي ۽ ملئي زبان ۾ جتي سنسڪرت، گجراتي، پالي ۽ عربي زبان جو اثر آهي اتي فارسيءَ جو به آهي. ملئي ٻوليءَ ۾ پاڻيءَ جو جهاز هلائڻ واري ڪئپٽن کي ناخدا سڏين يعني ناؤ (جهاز) کي سنڀاليندڙ.... جيئن پاڻ وٽ به ان لفظ ”ناؤخدا“ جي بگڙيل صورت ناکئو مـشهور آهي. هيءَ لوڪ ڪهاڻي ”ڪئپٽن مانيس (Nakhoda Manis) جي نالي سان آهي. هونءَ اسان جي نوجوان نسل لاءِ جھوني جڳ جي ملئي ماڻهن جا نالا يعني مانيس (معنا مِٺو) عجيب لڳندا هجن. پر حقيقت اها آهي ته اهڙا نالا اسان وٽ به ننڍي کنڊ ۾ عام رهيا آهن جيئن سنڌ ۾ مِٺا، منٺار، ڪارو (ملئي ۾Hitam )، پوڙهو (Tua)، ننڍڙا (Muda)، خميسو (Khamis).... اهڙيءَ طرح وڻن (ٻٻر، ڪرڙ)، گلن (گلاب، چنبيلي، نرگس)، پکين( مور، مِٺُو، باز، شهباز، شاهين)، جانور (شير، غزل) وغيره. اهڙا نالا جيئن اسان وٽ سنڌ ۾ مسلمانن توڙي هندن ۾ عام آهن اهڙيءَ طرح ملائيشيا، انڊونيشيا ۽ برونائي ۾ اهي ملئي نالا گذريل جنريشن تائين هندن توڙي مسلمانن ۾ عام رهيا. اهڙيءَ طرح ”ناخدا مانيس“ نالو يعني ”ناکئو مٺل“ آهي.
هيءَ ٽڪري جانگ باتو برونائي واري محل ”اِستانا نورالايمان“ جي اوڀر ۾ برونائي جي مئارا ضلعي ۾ برونائي نديءَ جي وچ ۾ آهي. هيءَ ٽڪري 20 ميٽر ڊگهي ۽ 15 ميٽر ويڪري آهي. هن ٽڪريءَ تي پهچڻ لاءِ ڪمپونگ آئر (پاڻيءَ تي ٻڌل ڳوٺ) کان ٻيڙيءَ ذريعي پنڌرهن منٽن ۾ پهچي سگهجي ٿو. رات جي وقت برونائي نديءَ ۾ هلندڙ ٻيڙين کي خبردار ڪرڻ لاءِ هن ٽڪريءَ جي ڀرسان لائيٽ وارو بئاء (Buoy) لڳل آهي جيئن اونداهه ۾ ٻيڙيون هن ٽڪريءَ سان ٽڪرائي پرزا پرزا نه ٿين.
چون ٿا ته دانگ ائمبان (Dang Ambon) نالي هڪ امير رن زال پنهنجي پٽ ”ناخدا مانيس“ سان گڏ رهي ٿي. ڪن هنڌن تي هن ڪهاڻيءَ ۾ هيءَ بيواهه عورت بيحد غريب ٻڌائي وئي آهي. بهرحال هي ٻئي ڪمپونگ آئر ۾ رهيا ٿي.
چون ٿا ته روزگار ڪمائڻ لاءِ مانيس پنهنجو ڳوٺ ڪمپونگ آئر ڇڏي سولو (Sulu) شهر ڏي روانو ٿيو. سولو جيڪو هينئر فلپين جو حصو آهي، اڳ ۾ برونائي سلطنت هيٺ آيو ٿي. ڪافي سال گذرڻ بعد، هن جا ڀاڳ ڀلا ٿيا ۽ هو نه فقط سولو جو امير ماڻهو ٿي ويو پر اتي جي شاهي خاندان جي ڇوڪريءَ سان شادي پڻ ڪئي ۽ هڪ وڏي جهاز جو مالڪ ٿي ويو.
جن ڪهاڻين ۾ ٻڌايو ويو آهي ته مانيس جي ماءُ دانگ ائمبان هڪ امير عورت هئي، انهن ۾ آهي ته هوءَ دل جي وڏي هئي ۽ هن کي پنهنجي ڳوٺ ڪمپونگ آئر جي غريبن جو ايڏو ته خيال هو جو هوءَ پنهنجي مڙس جي ڇڏيل ملڪيت غريبن ۾ ورهائي ورهائي پاڻ به انهن جهڙي غريب ٿي وئي. بهرحال ٻنهي ورزن (Version)۾ هوءَ پنهنجي پٽ کي ڏسڻ لاءِ سڪندي رهي.
دانگ ائمبانگ (دانگ ملئي ٻوليءَ ۾ عورت کي عزت سان سڏڻ جو لفظ آهي جيئن پاڻ وٽ محترما، مئڊم يا سانئڻ)، هڪ ڏينهن اهو ٻڌي ڏاڍو خوش ٿي ته هن جي پٽ جو جهاز برونائي اچي رهيو آهي ۽ ناخدا مانيس به پنهنجي ماءُ سان ملڻ لاءِ هن جون راهون تڪي رهيو آهي. جڏهن هن جو جهاز برونائي نديءَ ۾ لنگر انداز ٿيو ته پوڙهي ماءُ دانگ ائمبان پنهنجي ننڍڙي ٻيڙيءَ ۾ سوار ٿي چپوئن ذريعي پنهنجي پٽ جي جهاز ڏي وڌڻ شروع ڪيو. جهاز جي ويجھو پهچي ماءُ پٽ کي سڏ ڪيو ته مانيس آئون اچي وئي آهيان جلدي اچي مل منهنجيون اکيون توکي ڏسڻ لاءِ بيتاب ٿي رهيون آهن. پنهنجي ماءُ جو آواز سڃاڻي ناخدا مانيس به ڏاڍو خوش ٿيو ۽ هن پنهنجي زال کي به ماءُ سان ملائڻ چاهيو. پر ان کان اڳ جو ناخدا مانيس پنهنجي زال سان ڳالهه ڪري، زال هن پوڙهيءَ کي ڏسي سخت باهه ٿي وئي ته هيءَ ڇو آئي آهي ۽ هُن جهاز جي خلاصين کي حڪم ڏنو ته هن ڦاٽل ڪپڙن واري مائيءَ کي هتان ڀڄائي ڪڍو جيئن هوءَ پنهنجي پٽ سان ملي نه سگهي. خلاصين هن جي ننڍڙي ٻيڙيءَ کي پٺيان ڌڪي ڇڏيو.
هن ڪهاڻيءَ جي ٻي Version (بيان) هن ريت آهي ته پوڙهي ماءُ پنهنجي ٻيڙيءَ مان لهي ڏاڪڻ ذريعي پنهنجي پٽ جي جهاز جي ڊيڪ تي پهتي جتي جڏهن ناخدا مانيس جي زال هن کي ڏٺو ته سخت ڪاوڙجي وئي ۽ سندس حڪم تي جهاز جي خلاصين پوڙهي ماءُ کي مٿان هيٺ درياهه ۾ کڻي اڇلايو. ويچاري ماءُ جي دل ئي ٽٽي پئي ته هن سان پٽ نه مليو ۽ هن جي اڳيان هن جي بي عزتي ڪئي وئي. هن ٻُڪ کڻي پنهنجي پٽ ۽ ننهن کي سخت پِٽون پاراتا ڏنا ۽ ڏسندي ئي ڏسندي سخت طوفان لڳو. درياهه ۾ ڇوليون پيدا ٿيون ۽ مانيس جو جهاز لڏندي لڏندي ٻڏي ويو. طوفان ختم ٿيڻ بعد ڪناري تي بيٺل ماڻهن کي اهو ڏسي حيرت ٿي ته ٻڏل جهاز جو ٻاهر نڪتل حصو ڪاٺ بدران پنڊ پهڻ ٿي ويو. ۽ جهاز جي شڪل جي اها ٽڪري اڄ تائين ”جانگ باتو“ سڏجي ٿي جنهن کي ڏسڻ لاءِ پري پري کان سياح اچن ٿا.
***