هن پاسي جون انگريزي اخبارون
ملائيشيا توڙي سنگاپور جي انگريزي اخبار ”نيو اسٽرئٽ ٽائيمس“ مونکي مزو ڏيندي هئي. خبرون سي گهٽ هونديون هيون پر فيچر ڪهاڻيون جام هيون. ڪن ڪن ماڻهن يا ماڳن جون اهڙيون ته دلچسپ خبرون يا ڪالم هوندا هئا جو هفتو پورو ٿيڻ تي آچر واري ڏينهن ان شهر ڏي وڃي اهي ماڳ ڏسندو هوس ۽ ماڻهن سان ملندو هوس. انهن مان ڪيترن جا قصا پنهنجي ملائيشيا جي سفرنامن ۾ به لکيا اٿم.
ائين ته نه چوندس ته ملائيشيا جون اخبارون آزاد هيون. هرگز نه. مجال آهي جو ڪا اخبار ملڪ جي بادشاهه يا رياست جي سلطان بابت لکي. ان معاملي ۾ سنگاپور جي وزير اعظم ’لي ڪئان يو‘ به پريس کي پنهنجي قبضي ۾ ڪري رکيو هو. چوندو هو ته اسان جي ملڪ ۾ جمهويت جي ضرورت آهي پر ڪنٽرولڊ قسم جي جمهوريت جي. اسان جا ماڻهو اڃان ايڏا مئچوئر نه ٿيا آهن. هو گهڻي آزادي مان ڇڙواڳي جي خاني ۾ پهچي ويندا. ان ڪري ملائيشيا توڙي سنگاپور جي اخبارن ۾ حڪومتي ادارن يا سلطانن ۽ بادشاهي خاندان بابت دونهيندار سياسي ۽ تنقيدي مضمون، ڪالم يا پڙهندـڙ جا خط نه ڇپبا هئا. پوءِ اخبارن جو پيٽ ڀرڻ لاءِ ۽ ماڻهن لاءِ دلچسپي پيدا ڪرڻ لاءِ فحاشي نموني جون به خبرون ڏنيون ويون ٿي. جيئن ته فلاڻي ڳوٺ ۾ هڪ مَلياڻي ڪنوار هني مون دوران پنهنجي گھوٽ کي هوٽل جو ڪمرو صاف ڪندڙ ڇوڪريءَ ۾ دلچسپي وٺڻ تي، ننڊ ۾ بليڊ سان هن جو خاص عضوو ڪٽي ڇڏيو.
مزي جي ڳالهه اها ته ان قسم جي خبر هڪ ڪالم ۾ پٺئين صفحي تي ڏيڻ بدران پهرين صفحي تي ٻن يا ٽن ڪالمن ۾ ڏني وئي ٿي. يا ان قسم جي خبر ته ”هڪ ڪنواري ڇوڪريءَ ڪورٽ ۾ ٻڌايو ته هن جي شادي هڪ جِنَ سان ٿي آهي ۽ سندس ٻار ان جن مان آهي جيڪو هن وقت به ڪورٽ ۾ مونکي نظر اچي رهيو آهي.“ يا هڪ دفعي پهرين صفحي تي خبر آئي هئي ته ”فلاڻي ڳوٺ ۾ هڪ ملئي همراهه گهر جي اڱڻ ۾ وڻ هيٺان ستو پيو هو. تيز هوا لڳڻ ڪري هن جي سرونگ (گوڏ) مٿي کڄي وئي. نڄاڻ ان وقت هنن جي گهر جو پالتو ٻلو اچي لنگيو . انکي خبر ناهي دماغ ۾ ڇا آيو جو هن همراهه جي خاص عضوي کي چَڪي رکيو. رتو ڇاڻ همراهه کي امرجنسي ۾ يڪدم استال وٺي ويا ۽ پٺيان گهر جي ڀاتين ٻلي کي ماري ماري اڌ مئو ڪري ڇڏيو.“
ان قسم جي خبرن تي گهڻو ڪري روز صبح جي ساڍي ڏهين بجي واري چانهن تي آفيس ۾ بحث مباحثو هلندو هو. حيرت جي اها ڳالهه ته ڪلارڪ ۽ ٽائپسٽ ڇوڪريون به ان ۾ حصو وٺنديون هيون. ڪڏهن ڪڏهن چيني ۽ ملئي ڌار ڌار ٿي هڪ ٻئي سان بحث ڪندا هئا، هڪ ٻئي کي ٽوڪيندا هئا.... انهن سان گڏ اسان به ڪنهن جو پاسو کڻي اهڙين خبرن تي بڪ ڪندا هئاسين. چينين کي ملئي ماڻهن تي اها ئي چڙ هوندي هئي ته ملئي مرد توڙي عورتون گوڏ ڇو ٿا پائين. ملئي ماڻهن کي وري چينين تي اها ڪاوڙ ته هو رڇن جهڙا ڪتا ڇو ٿا پالين جيڪي مسلمانن لاءِ ناپاڪ آهن.
”ان ڪري جو ڪتا انسان سان وفادار آهن. توهان ٻلن کي بهتر ٿا سمجھو پر انهن جا ڪم ڏٺانوَ ته ڪهڙا آهن.“ مٿين خبر جي حوالي سان چيني ريڊيو آفيسر مسٽر ليءَ چيو.
پوءِ اسان پارو ڪو ڌارئين ملڪ جي جهاز جو ڪئپٽن يا چيف انجنيئر چونگ ڏيندو هو ته ”بابا ٻلا به وفادار ٿين ٿا. هن ٻلي کي اجايا موچڙا پيا. ڪهڙي خبر هن ٻلي جي نظر گهٽ هجي ۽ هن ڪوئو سمجھي ان شيءِ تي حملو ڪيو. هن غريب ٻلي ان کان اڳ پنهنجي مالڪ کي اگھاڙو ته نه ڏٺو هو جو هن کي مالڪ جي سمورن ٽپڙن جي خبر هجي......“ وغيره وغيره.
مهاتير محمد جي آخري ڏينهن ۾ هن مڙيئي همت ڪئي ۽ ملڪ جي بادشاهن ۽ سلطانن تي ڪڙي تنقيد ڪئي جنهن بابت اخبارن ۾ به آهستي آهستي اچڻ لڳو. پنهنجي ڊپٽي پرائيم منسٽر انور ابراهيم ۽ ٻين پارٽي (امنو) جي ميمبرن تي به خوب ڇوهه ڇنڊيائين ۽ اڄ به مهاتير ملڪ جي حاڪمن، وزير اعظم احمد بداوي ۽ هاڻ واري نجيب رزاق تي تنقيد ڪندي نٿو مڙي.
برونائي ته آهي ئي بادشاهت! ملڪ جو حاڪم بادشاهه آهي ته وزير اعظم به پاڻ! فوج جو وڏو سندس پٽ يا ڀائيٽو ڀاڻيجو ته انفارميشن سيڪريٽري سندس ناٺي. ڪهڙو اخبار جو مالڪ يا ايڊيٽر برونائيءَ جي حاڪم يا حڪومت تي تنقيد ڪندو. پر يارو برونائي يا ڪويت ۽ دبئي جهڙن ملڪن ۾ ميڊيا ڀلي کڻي آزاد نه هجي پر عوام ته خوش آهي. هن کي ته هر سک مليل آهي. تعليم، صحت، گهر گهاٽَ ۽ ٻارن جو روشن مستقبل. ٻيو ڇا کپي؟ بقول برونائي ۾ رهندڙ اتي جي پنجابي شهريءَ جي: ”برونائي جا حاڪم عيش ڪن ٿا ته هو پنهنجي پئسي تي ڪن ٿا. هنن کي پيءُ ڏاڏي طرفان ملڪيت مليل آهي. هوعوام کي ته خوش رکيو ويٺا آهن. اسان جا حاڪم ته عوام جو پئسو کايو وڃن ته اوگرائي به نٿا ڏين.“ سچي ڳالهه ته اها آهي ته ملڪ جي حاڪم سلطان حسن البوليخا جي ڀاءُ سرڪاري ملڪيت ۾ گھوٻي هنئي ته ان تي به ڪورٽ ۾ڪيس هلائي پئسو واپس ورتو ويو ۽ اسان وٽ عوامي حاڪم عوام کي غريب ۽ قرضي بڻائي انهن جي ناڻي مان وتن دبئي، انگلينڊ، آمريڪا ۾ محل ماڙيون اڏائيندا. مَني لانڊرنگ ذريعي ملڪ جو پئسو ٻاهر ڪڍيو وتن. پاناما ۽ لائيبيريا (Liberia) جهڙن ٺڳ ملڪن ۾ ’آف شور ڪمپنيون‘ ٺاهيندا. جھلجي پوڻ تي به ڪو شرم حيا ناهي.... رڳو ”مين نا مانون“ جي رٽ لڳي پئي آهي. برونائيءَ جا حاڪم جي ٽئڪس نٿا ڏين ته هنن سڄي ملڪ جي عوام جو به ٽئڪس معاف ڪري ڇڏيو آهي.
اسانجي ملڪ جي ڪنهن هڪ ضلعي جيڏي هن ملڪ برونائي مان چار اخبارون نڪرن ٿيون. ٻه انگريزي ۽ ٻه ملئي. سڀ کان گهڻي ”بورنيو بليٽن“ هلي ٿي جيڪا برونائي پريس لميٽيڊ طرفان ڇپجي ٿي جيڪا سلطان جي خاندان جي ملڪيت آهي. هن اخبار جي سرڪيوليشن عام ڏينهن تي 20 هزار باقي آچر ڏينهن تي 25 هزار کن آهي جو ان ڏينهن اخبار سان گڏ رنگين مئگزين به نڪري ٿي جيڪا اخبارَ جي قيمت ۾ ملي ٿي. هن اخبار جي شروعات 1957ع ۾ ٻن انگريزن هفتيوار اخبار جي حيثيت ۾ ڪئي. بعد ۾ 1984ع ۾ برونائي کي آزادي ملڻ تي هيءَ اخبار مقامي حاڪمن خريد ڪئي. هن اخبار جي پريس طرفان هڪ ملئي اخبار ”ميڊيا پرماتا“ به نڪري ٿي جنهن جي سرڪيوليشن 10,000 کن آهي. هي ائين آهي جيئن اسان وٽ جنگ گروپ آف پبليڪيشن طرفان روزانو انگريزي اخبار The News ۽ اڙدو اخبار ”جنگ“ نڪري ٿي (۽ هفتيوار ’اخبار جهان‘ پڻ).
برونائيءَ مان هڪ ٻي انگريزي اخبار ”دي برونائي ٽائيمس“ پڻ نڪري ٿي. هيءَ اخبار ڏهه سال اڳ 2006ع کان شروع ٿي ۽ سندس سرڪيوليشن 15 هزار آهي. هتي جي اخبارن جو پنو، ڇپائي ۽ تصويرون اعليٰ قسم جو نظر اچي ٿو. برونائي ٽائيمس اخبار جا ٻه حصا آهن جيئن اسان وٽ جنگ، دنيا، جهان پاڪستان يا ڪاوش ۽ عبرت جا ٿين ٿا. 2010ع تائين برونائي ٽائيمس جو هر حصو 12 صفحن جو هوندو هو پر هاڻ هر حصو 24 صفحن جو آهي يعني روز جي اخبار ڪل 48 صفحن جي ٿئي ٿي ۽ آچر واري ڏينهن اخبار سان گڏ مئگزين به نڪري ٿي جيئن اسان وٽ عوامي آواز، ڪاوش، جنگ ۽ ٻين اخبارن جي نڪري ٿي.
برونائي جي اخبارن ۾ حڪومت ۽ حاڪمن تي ڀلي تنقيد هجي يا نه پر اهي مقامي خبرن، بورنيو ٻيٽ جي خبرن (يعني صباح، سراواڪ ۽ انڊونيشيا جي حصي ڪالمنتان بابت) سان ڀريل نظر اچن ٿيون. ان کان علاوه برونائي جون اخبارون مختلف فيچر، سفرنامن، راندين، شادين مرادين ۽ فنڪشنن جي خبرن، فوٽن ۽ مضمونن سان ڀريون پيون آهن. مونکي جيئن ته سياست سان گهڻي دلچسپي ناهي ان ڪري مونکي هتي جون اخبارون توڙي سعودي عرب جي “Arab News” ۽ جپان جي ”اساهي“ ۽ ”دي جپان ٽائمز“ اخبارون مضمونن ۽ ڪالمن ڪري بيحد پسند آهن جيڪي هينئر به نيٽ تي پڙهان ٿو. اڄ کان ڪجهه سال اڳ تائين جڏهن انٽرنيٽ عام نه ٿي هئي ته ڪراچيءَ ۾ اهي اخبارون جپان ۽ سعودي عرب جي قونصل خاني ۾ وڃي پڙهندو هوس.
برونائيءَ ۾ مقامي اخبارن کان علاوه ٻاهر جون اخبارون پڻ وڪامن ٿيون جن ۾ ملائيشيا جون ”بورنيو پوسٽ“ ۽ ”نيو اسٽرئٽ ٽائمس“ آهن ۽ سنگاپور جي پڻ ”نيو اسٽرئٽ ٽائيمس“ ۽ ”انٽرنيشنل هيرالڊ ٽربيون“ آهن. هتي جا ڪافي ماڻهو ـــ خاص ڪري برونائي ۾ رهندڙ ڌاريان ماڻهو اهي پڻ پڙهن ٿا.
هتي اهو به لکندو هلان ته برونائيءَ ۾ اخبار ۾ ڪوڙي خبر ڏيڻ جي سزا ٽي سال جيل آهي ۽ ٻين قانونن وانگر ان قانون تي به سختي سان عمل ٿئي ٿو.
***