برونائيءَ ۾ رهندڙ انڊين
اها بلڪل حقيقت آهي ته اڄ ڪلهه هنن ملڪن ۾ اسان کي انهن ملڪن جو پاسپورٽ ته پري جي ڳالهه پر پرمننٽ ريزيڊنسي (هميشه لاءِ رهائش) به نٿي ملي. هي جيڪي اسانجي پنجاب، خيبر پختونخواهه جا پنجابي ۽ پٺاڻ آهن، يا بنگال جا بنگالي، مهاراشٽرا جا مراٺي يا نيپال پاسي جا گورکا آهن اهي هينئر جا آيل نه آهن. انهن جا وڏا اڄ کان سؤ سال کن اڳ جڏهن انگريزن پنهنجي بچاءَ ۽ مڪاني يا ڌارين سان مقابلو ڪرڻ لاءِ فوجي ۽ پوليس جا ادارا قائم ڪيا ته ان ڪم لاءِ هنن ننڍي کنڊ جا ماڻهو آندا. ان وقت نه پاڪستان هو ۽ نه بنگلاديش. ان وقت اسان ننڍي کنڊ جي ماڻهن پاڻ کي انڊين يا هندوستاني سڏرايو ٿي جو اسان جي ان وقت جي وطن جو نالو هندوستان هو. تڏهن ته ڊاڪٽر اقبال چيو ته: ”ساري جهان سي اڇا هندوستان همارا“. سو ان وقت اسان جا هتي رهندڙ سپاهي انڊين سڏبا هئا. ان بعد پاڪستان ٿيو، بنگلاديش ٿيو پر هي ماڻهو اڄ ڏينهن تائين انڊين ڪميونٽيءَ جا ئي ماڻهو سڏجن ٿا. انهن پنهنجا ”برٽش انڊيا“ جا پاسپورٽ رد ڪرائي برونائي جا ٺهرايا. انهن ڏينهن ۾ انڊيا، عدن، سري لنڪا، برما، هانگ ڪانگ توڙي ملايا، سنگاپور، صباح، سرواڪ ۽ برونائي انگريز راڄ ۾ آيا ٿي ۽ هڪ ملڪ جو رهاڪو ٻئي ۾ آسانيءَ سان آيو ويو پئي. نه فقط ايشيا جو پنهنجي کنڊ ايشيا جي ڪنهن ملڪ ۾ پر آفريڪا جي ڪينيا، يوگنڊا، يا آمريڪا جي ڪئناڊا يا ڏکڻ پئسفڪ سمنڊ جي آسٽريليا ٻيٽ تي يعني جتي جتي انگريزن جي حڪومت هئي، اسانجا ماڻهو آيا ويا ٿي. پوءِ ڪن کي انگريزن فوج ۾ رکيو ته ڪجهه (خاص ڪري سنڌي هندو ۽ گجراتي) واپار وڙي لاءِ وٺي آيا جن اچي ڪوالالمپور کان نئروبي ۽ ڪمپالا ۾ دڪان کوليا. ملائيشيا ۾ توهان کي جيڪي انڊين گهڻي تعداد ۾ ملندا اهي ڏکڻ هندستان جا تامل ڳالهائيندڙ آهن جن پنهنجي وطن جهڙي موسم هجڻ ڪري ملايا (ملائيشيا) ۾ پام آئل ۽ رٻڙ پلانٽيشن ۾ ڪم ڪيو ٿي. ريلوي جو ڪم به تاملن کان ڪرايو ويو. ريلوي جي ڪم لاءِ انگريزن ملائيشيا، سنگاپور توڙي ڪينيا ۽ يوگنڊا ۾ سکن کي به لڳايو. ان ڪري ملائيشيا توڙي برونائيءَ ۾ سک به آهن جن جي وڏن ريلوي، فوج ۽ چوڪيداري جهڙا ڪم ڪيا ٿي. ملائيشيا توڙي سنگاپور ۾ ڍڳيون چارڻ جو ڪم پڻ سکن حوالي ئي هوندو هو. ان تان ته سکن بابت ملئي راڳ ”ڪِيچي، ڪِيچي ليمبو جگا، سُوڊا بسار ماسُوڪ اسڪر“ مشهور ٿيو. 1968ع ۾ منهنجو جڏهن ملائيشيا ۾ پهريون دفعو اچڻ ٿيو ته پينانگ توڙي ڪوالالمپور جي سڀني بئنڪن جا چوڪيدار سک هئا ۽ مسجدن جا امام بنگالي جن اڙدو ۾ خطبو پڙهيو ٿي جو بنگال جا مدرسا جن مان هو ديني تعليم حاصل ڪري آيا هئا، ان وقت انهن ۾ اڙدو ۾ پڙهايو ويو ٿي.
1984ع ۾ جڏهن برونائيءَ کي خود مختياري ملي ته اتي جي حڪومت انگريزن جي ڏينهن کان رهندڙ هنن انڊين ۽ ٻين ملڪن جي ماڻهن کان آپشن پڇيو ته هو برونائيءَ ۾ رهڻ پسند ڪندا يا انهن ملڪن (انڊيا، انڊونيشيا، نيپال، چين وغيره) ڏي موٽي ويندا. جتان هنن جا ابا ڏاڏا آيا. ان تي سڀني برونائي جو پاسپورٽ رکڻ کي ترجيح ڏني جو ظاهر آهي ان وقت انڊيا، پاڪستان توڙي انڊونيشيا ۽ چين کان برونائي وڌيڪ خوشحال ملڪ هو ۽ هر انسان خوشحالي چاهي ٿو جتي هن کي پنهنجو ۽ پنهنجن ٻچن جو مستقبل بهتر نظر اچي. جڏهن انگريزن 1947ع ۾ انڊيا کي آزادي ڏني ۽ پاڪستان وجود ۾ آيو ته ننڍو کنڊ ڇڏڻ وقت انگريزن هنن ملايا پاسي سندن نوڪري ڪندڙ انڊين فوجين، سپاهين ۽ ٻين کي چيو ته هاڻ هو آزاد آهن وڻين ته انڊيا ۾ وڃي رهن يا پاڪستان ۾ يا، وري هتي ملائيشيا ۾.
ان وقت ننڍي کنڊ جي ماڻهن جن ملايا پاسي انگريزن جي نوڪري ڪئي ٿي انهن پنهنجي وطن انڊيا يا پاڪستان موٽڻ چاهيو ٿي ۽ ٿورا گهڻا موٽي به آيا پر وڏي تعداد ۾ ملايا ۾ رهي پيا جو هنن وٽ موٽڻ لاءِ آگبوٽ (اسٽيمر) جو ڀاڙو نه هو. ان وقت يعني 1947ع ۾ انڊيا پاڪستان هنن پَٽن (ملايا، انڊونيشيا وغيره) کان ڪافي سڌريل ۽ اڳتي نڪتل هو. ملايا ۾ ڇا هو......؟ رڳو جهنگل ۽ مڇر. نه اسپتالون نه اسڪول. سو اهڙي حالت ۾ ڪنهن جي دل چوندي ته اهڙي پرديس ۾ رهجي جيڪو پنهنجي ديس جي مقابلي ۾ پيٺتي پيل هو. ملئي ماڻهن ۾ ڪا اهڙي سونهن به نه هئي جنهن تي موهت ٿي هي ماڻهو رهي پون. سو ملايا ۾ سندن رهي پوڻ جو وڏو سبب غربت هو. ان وقت هنن پنهنجو پاڻ کي بدقسمت ٿي سمجھيو جو هو ديس جو سُک ڇڏي پرديس ۾ رهي پيا پر کين ان وقت اها سا خبر نه هئي ته سندن ديس جا سياستدان هڪ خوشحال ملڪ جي ڀينگ ڪري ڇڏيندا ۽ ملائيشيا، سنگاپور، ٿائلنڊ جهڙن ملڪن جا سياستدان انهن جهنگلي ۽ اڻ سڌريل ملڪن کي يورپ بڻائي ڇڏيندا. سعودي عرب ۽ ڪويت وانگر برونائي، جنهن ۾ پڻ جيتوڻيڪ بادشاهت آهي ان هوندي به اتي جي بادشاهن پنهنجي ملڪ ۽ ماڻهن کي ٻن ڏهاڪن اندر خوشحال بنائي ڇڏيو آهي. اڄ ملايا، ٿائلنڊ، برونائي ۽ سنگاپور ۾ رهندڙ اسان جي وطن جا پنجابي ۽ پٺاڻ پاڻ کي خوش نصيب سمجھن ٿا جو هنن وٽ خوشحالي آهي، امن امان ۽ انصاف آهي، تعليم ۽ صحت جا سُک آهن. حڪومتون سندن ٻارن جي مستقبل جو سوچين ٿيون ۽ انهن جي روزگار جا بندوبست ڪن ٿيون. دنيا ۾ سندن پاسپورٽن جي عزت آهي. ملائيشيا ۾ رهندڙ هڪ پٺاڻ يا پنجابي ملائيشيا جي پاسپورٽ تي آمريڪا توڙي جپان ۾ بنا ويزا جي رهي سگهي ٿو پر سندن ڀاءُ جيڪو پاڪستان ۾ رهي ٿو پنهنجي پاڪستاني پاسپورٽ تي سريلنڪا ۾ ڏهه ڏينهن گهمڻ لاءِ وزٽ ويزا جو ٺپو لڳرائڻ لاءِ به جُهد پٽي ٿو!
ڪوڙ، ٺڳي، رشوتخوري ڪهڙي ملڪ ۾ نه آهي پر بقول اسان جي پيٽارو جي ڪلاس ميٽ ۽ ”ماڊرن ائگريڪلچر“ انگريزا ماهوار رسالي جي ايڊيٽر نور احمد نظاماڻيءَ جي ٻين ملڪن ۾ جي ڪرپشن آهي ته اتي ڪامورا ۽ سياستدان عوام کي ڏُهن ٿا پر اسان وٽ ته ماڳهين ڪُهن ٿا.
بهرحال برونائي ۾ رهندڙ هنن آڳاٽن انڊين جي جن ۾ ويندي بنگالي، پنجابي، پٺاڻ ۽ گورکا اچي وڃن ٿا، انگريز راڄ وارن ڏينهن (Colonial Days) کان نمايان حيثيت رهندي اچي. هو پنهنجا مذهبي ۽ ثقافتي ڏينهن: هولي، ڏياري، پونگل ۽ ٿائيپوسام کان نو راتڙي، چيٽي چنڊ، درگا پوجا ۽ ويساکي تائين ملهائين ٿا. مسلمان بنگالي، پنجابي ۽ پٺاڻ ته مڪاني ماڻهن سان گڏ عيدون ملهائين ٿا ۽ هڪ ٻئي جي مدد ۽ ڏک سک ۾ ساٿ ڏيڻ لاءِ هنن جون ويلفيئر سوسائٽيون آهن. برونائيءَ ۾ هندو ويلفيئر بورد 50 سال پراڻو آهي جنهن جا 3000 هندو ميمبر آهن. سندن ٻه مندر به آهن. اهڙي طرح سکن جي ڪميونٽي ۾ 500 سِک آهن جن جو پنهنجو ٽڪاڻو (گوردوارو) آهي. انهن جي ڀرسان ئي مسلمانن جا گهر ۽ مسجدون آهن. اهو ئي حال ملائيشيا جي شهرن جو آهي. هنن پَٽن تي منهنجو 45 سالن (1968ع کان) اچڻ وڃڻ لڳو رهي ٿو. مون ڪڏهن هتي جي مسلمانن کي هندو ، عيسائين، سکن يا ٻڌن جا عبادت گهر ڊاهيندي يا ساڙيندي نه ڏٺو. حڪومت به انهن کي قائم رکڻ لاءِ هر ممڪن مدد ڪري ٿي ۽ آئون ڏسندو اچان ته ڌارين ملڪن کان مختلف مذهبن جا ماڻهو جڏهن هتي گهمڻ يا نوڪريءَ لاءِ اچن ٿا ته هو مڪاني ماڻهن ۽ حڪومت جي تعريف ڪن ٿا. اسان جي ماڻهن کي ملائيشيا، انڊونيشيا ۽ برونائي جهڙن مسلمان ملڪن مان سبق حاصل ڪرڻ کپي ۽ اجايو ڌارين مذهبن جي عبادت گهرن ۽ ماڻهن کي ٻاري ساڙي پاڻ کي دنيا ۾ بدنام ڪرڻ کان بچائڻ کپي. اسان جي اهڙين غلط حرڪتن تي دنيا جا مسلمان ملڪ به اسان تي چٿرون ڪن ٿا ۽ اسان جتي به وڃون ٿا ته اتي جا ماڻهو اسان کان پري ڀڄن ٿا.
برونائيءَ ۾ انهن انڊين، پاڪستانين ۽ بنگلاديشين جو به چڱو انگ آهي جيڪي ڊاڪٽر، انجنيئر، پروفيسر، IT جا ماهر ۽ ٽيڪنيشن آهن ۽ برونائيءَ کي 1984ع ۾ خودمختياري ملڻ بعد، Contract تي نوڪري ڪن ٿا. هن پاسي ـــ يعني ملائيشيا، سنگاپور، برونائي ويندي پاپا نيوگني ۽ آسٽريليا ۾ نوڪريءَ جو ٽن ٽن سالن جو Contract ٿئي ٿو پر هاڻ ڪجهه سالن کان ڏسان پيو ته سال يا ٻن ٻن سالن جو به عام ٿيندو وڃي.
***