برونائي ڪٿي آهي ۽ برونائيءَ جا حاڪم
هونءَ ته ملائيشيا، انڊونيشيا ۽ برونائي جا رهاڪو هڪ ئي ملئي قوم آهن ۽ سندن هڪ ئي زبان ”ملئي“ آهي جنهن کي انڊونيشيا ۾ ”بهاسا انڊونيشيا“ سڏين ته ملائيشيا ۾ ”بهاسا ملائيشيا“. مٿين ملڪن ۾ اسلام اچڻ کان اڳ هندو ۽ ٻڌ ڌرم عام هو ان ڪري ملئي ٻوليءَ ۾ ڪيترائي سنسڪرت يا ان جي کار جا لفظ اڄ به موجود آهن. جيئن مٿي لکيل لفظ بهاسا دراصل ڀاشا جي کار آهي. ايتري قدر جو ملئي ٻوليءَ ۾ وزير اعظم کي ’پرڌان منتري‘ چون ٿا. اهڙيءَ طرح ٻيا به هندي ۽ سنسڪرت جا لفظ ملئي ٻوليءَ ۾ عام آهن. بعد ۾ ملاڪا جو راجا، برونائي جا سلطان ۽ انڊونيشيا جا حاڪم، ۽ انهن کي ڏسي انهن جي عوام به مسلمان ٿي. ان هوندي به انڊونيشيا جي هڪ خوبصورت ٻيٽ بالي جي رهاڪن جو واسطو اڄ به هندو ڌرم سان آهي ۽ دنيا ۾ انڊيا بعد بالي واحد ملڪ آهي جتي جو سرڪاري مذهب هندو ڌرم يعني ”ويدانيت“ آهي.
ڏٺو وڃي ته برونائي ملڪ جنهن جي ايراضي 5770 چورس ڪلوميٽر آهي اسانجي حيدرآباد ضلعي جيڏو آهي. سڄي سنڌ جنهن جي ايراضي 141000 چورس ڪلوميٽر آهي ان مان برونائي جهڙا ٻاويهه ٽيويهه ملڪ نڪري سگهن. ملائيشيا وانگر برونائي جي آدمشماري به تمام گهٽ، اٽڪل 4 لک مس آهي پر برونائيءَ ۾ تيل ۽ گئس جا ذخيرا ايترا آهن جو هن جي سالياني ڪمائي پاڪستان کان به ڏهوڻي آهي.
برونائي ڪٿي آهي؟ چيو وڃي ٿو ته برونائي ملائيشيا جي وچ ۾ آهي. بلڪل صحيح آهي. پوءِ اسانجو ماڻهو ڪئالالمپور يا پينانگ پهچي پڇائيندو رهي ٿو ته برونائي ڪٿي آهي. اهو ان ڪري جو هن کي اها خبر ناهي ته ملائيشيائون هڪ نه پر ٻه آهن. جيئن ڪنهن زماني ۾ پاڪستان جا ٻه حصا هئا. هڪ مغربي پاڪستان ته ٻيو مشرقي پاڪستان جيڪو 1971 ۾ اسان کان جدا ٿي بنگلاديش ٿيو. اهڙي طرح ملائيشيا به هڪ مغربي ملائيشيا آهي جيڪا ٿائلنڊ ۽ سنگاپور جي وچ ۾ آهي ۽ ڪنهن زماني ۾ اها ملايا سڏي وئي ٿي. هن ۾ يارهن رياستون آهن. ڪيداح، پهانگ، سلنگور، ملاڪا وغيره ۽ ٻي ملائيشيا مشرقي ملائيشيا سڏجي ٿي جيڪا مشرقي پاڪستان وانگر هزار کن ميل پري اوڀر ۾ آهي. فرق فقط اهو آهي ته ٻن پاڪستانن جي وچ ۾ زمين يعني انڊيا جو ملڪ هو پر هنن ٻن ملائيشيائن جي وچ ۾ سمنڊ آهي جيڪو ڏکڻ چيني سمنڊ سڏجي ٿو. هن مشرقي ملائيشيا ۾ فقط ٻه رياستون ”صباح“ ۽ ”سراواڪ“ آهن. سراواڪ جي وچ ۾ برونائي آهي جنهن جو اتر وارو حصو چيني سمنڊ ڏي آهي باقي ٽن طرفن کان سرواڪ آهي.
هتي اهو به لکندو هلان ته مشرقي ملائيشيا (صباح ۽ سراوڪ) ۽ برونائي ”بورنيو“ نالي هڪ وڏي ٻيٽ جو حصو آهن. هي ٻيٽ جنهن جي پکيڙ 743330 چورس ڪلوميٽر آهي دنيا جو ٽيون نمبر ۽ ايشيا جو پهريون نمبر وڏو ٻيٽ آهي. يعني هي ٻيٽ لڳ ڀڳ اسان جي پاڪستان جيڏو ٿيندو جيڪو 796000 چورس ڪلوميٽر آهي. ڏٺو وڃي ته ايراضيءَ ۾ برونائي ملڪ سڄي ٻيٽ بورنيو جو ڪو هڪ سيڪڙو مس آهي پر تيل ۽ گئس ڪري دنيا جو امير ترين ملڪ آهي. ملائيشيا جون ٻئي رياستون صباح ۽ سراواڪ ملائجن ته اهي بورنيو ٻيٽ جو 26 سيڪڙو ٿين ٿيون. صباح، سراواڪ ۽ برونائي ڪڍڻ بعد بورنيو جو باقي 73 سيڪڙو ڌرتي ”ڪالي منتان“ سڏجي ٿو جيڪو انڊونيشيا جو هڪ حصو آهي. هتي اهو به لکندو هلان ته مغربي ملائيشيا جي يارهن رياستن جي ايراضي 130000 کن چورس ڪلوميٽر آهي ۽ مشرقي ملائيشيا جي ٻن رياستن جي 200000 چورس ڪلوميٽر آهي. يعني مشرقي ملائيشيا 61 سيڪڙو آهي ۽ مغربي ملائيشيا 39 سيڪڙو آهي. اسان جا ماڻهو مغربي ملائيشيا ۾ ئي گهمڻ لاءِ وڃن ٿا جيڪا اسان کي ويجهو آهي ۽ جتان جي وري به وزٽ ويزا مليو وڃي. مشرقي ملائيشيا (صباح ۽ سرواڪ) وڃڻ لاءِ ڪئالالمپور جي رهاڪن کي به Visa وٺڻي پوي ٿي. اهو قاعدو ان ڪري رکيو ويو آهي جو صباح ۽ سرواڪ جي آدمشماري گهٽ آهي ۽ اهي رياستون اڃان ايترو ترقي يافته نه ٿيون آهن. سو اتي جي ماڻهن کي اهو ڊپ آهي ته مغربي ملائيشيا وارا هنن جي نوڪرين ۽ ڌرتيءَ تي قبضو نه ڪري وڃن. هونءَ قدرتي شين: پيٽرول، گئس، عمارتي ڪاٺ، جانورن، پکين، معدنيات وغيره ۾ صباح ۽ سرواڪ رياستون بيحد مالا مال آهن. جھنگل، پکي، جانور، جڙيون ٻوٽيون ڏسڻ ۽ کوجنا جو ڪم ڪرڻ لاءِ يورپ ۽ آمريڪا جا ڪيترائي ڄاڻو ۽ ٽوئرسٽ هتي اچن ٿا. سو صباح ۽ سراواڪ وارا ٽوئرزم مان به ڪافي ڪمائين ٿا. برونائي به ٽوئرزم جو شوق رکي ٿي پر اهي فقط چونڊ چونڊ ماڻهن کي ويزا ڏين. هونءَ به برونائي جهڙي امير ملڪ کي پئسي جي ڪهڙي ضرورت؟ هنن جو اهو ئي فلسفو آهي ته ڌارين ماڻهن جي اچڻ ڪري مقامي ڪلچر تي خراب اثر پوي ٿو.... ۽ اها ڳالهه ڪنهن حد تائين صحيح به آهي.
اسان جي ننڍي کنڊ وانگر ملايا (اڄ وارو مغربي ملائيشيا) سنگاپور، برونائي ۽ صباح ۽ سراواڪ تي انگريزن جي حڪومت هئي. اسانکي 1947ع ۾ آزادي ملي اٽڪل 18 سالن بعد انگريزن مٿين ملئي ملڪن کي به آزادي ڏني. ان بعد ملايا سنگاپور، صباح ۽ سراواڪ کي پاڻ سان ملائي هڪ ملڪ ”ملائيشيا“ جو اعلان ڪيو. جلدي ملائيشيا جي حڪومت کي ڌيان ۾ آيو ته ملايا توڙي صباح سراواڪ ۾ چينين جو ratio اڌ کان گهٽ آهي پر سنگاپور سڄو چينين سان ڀريو پيو آهي ۽ سڀاڻي اليڪشن ٿي ته چينين جو وڌيل تعداد هجڻ ڪري سڄي ملڪ تي انهن جي حڪومت ٿي ويندي. هونءَ به سنگاپور جا ماڻهو تعليم توڙي راندين ۽ بزنيس ۾ تمام تيز آهن. ملئي موڳا آهن. سو اهـڙيءَ طرح هر اداري ۾ وڏين پوسٽن تي سنگاپور جا چيني قابض ٿي ويندا. اها ڳالهه ڳڻي ملائيشيا جي پهرين وزير اعظم تنڪو عبدالرحمان ملائيشيا مان سنگاپور کي ڪڍي ٻاهر ڪيو. ان جو ڏک سنگاپور جي عوام توڙي وزير اعظـم ”لي ڪئان يو“ کي ڏاڍو ٿيو ته سندن ننڍڙو ملڪ دربدر ٿي ويو جنهن تي ڪو به اوسي پاسي جو ملڪ حملو ڪري سگهي ٿو.... اها ٻي ڳالهه آهي ته سنگاپور کي مضبوط ۽ پاڻڀرو ڪرڻ لاءِ لي ڪئان يو ڇا ڇا نه ڪشالا ڪڍيا. اڄ سنگاپور جي فوج ملائيشيا ۽ انڊويشيا کان به طاقتور آهي. سنگاپور ۾ قدرتي معدنيات ڪجهه ناهي! ويندي پاڻي به ملائيشيا کان خريد ڪن ٿا پر هنن پنهنجي ملڪ کي ڪيترو ته ماڊرن ۽ امير ڪري ڇڏيو آهي.
ملايا وارن ملائيشيا ٺاهڻ وقت بورنيو ٻيٽ جي آزاد رياستن صباح ۽ سرواڪ کي شامل ڪرڻ سان گڏ برونائي کي به گڏجڻ لاءِ آماده ڪيو. برونائيءَ جي حاڪمن ڪجهه سوچ ويچار بعد اهو ئي فيصلو ڪيو ته ملائيشيا سان ڳنڍڻو ناهي ۽ نه ان جي کين ضرورت آهي. ملائيشيا سان ڳنڍجڻ سان برونائيءَ جو شان شوڪت ۽ حيثيت ختم ٿي ويندي. برونائي هڪ امير ملڪ آهي جنهن جي تيل ۽ گئس مان ڪمائي ملائيشيا کان به وڌيڪ آهي. ملائيشيا سان ڳنڍجڻ سان کين سندن ملڪيت جو فقط هڪ ننڍڙو حصو ملندو ۽ ٻي ڳالهه ته ملائيشيا وارا فقط پنهنجين نون رياستن جي سلطانن کي واري وٽي سان بادشاهه بڻائيندا پر برونائي جي سلطان کي هرگز نه. ان ڪري 1965ع ۾ ملائيشيا ٺهڻ وقت برونائي وارن انهن سان ڳنڍجڻ کان ته انڪار ڪيو پر برطانيه وارن کي به چيو ته مهرباني ڪري اسان کي اڃان آزادي نه ڏيو. ان وقت برونائيءَ جو سلطان عمر علي سيف الدين تيگا (ٽيون/سوم) هو
هن سلطان عمر علي سيف الدين کي ٽيون ان ڪري ٿا چون جو هن کان اڳ ساڳين نالن وارا برونائيءَ جا سلطان رهي چڪا آهن. پهريون 1740 کان 1795 تائين ۽ ٻيو 1828 کان 1852 تائين. عمر علي سيف الدين II (دوم ٻئي) جي ڏينهن ۾ برونائي کان علاوه صباح ۽ سراواڪ به برونائي جي سلطانن جي هٿ ۾ هو. هن سلطان عمر علي ٻئي جي ڏينهن ۾ مقامي سردارن بغاوت ڪئي جنهن کي ٻنجو ڏيڻ لاءِ هن جيمس بروڪ نالي انگريز کان مدد ورتي جنهن وٽ بندوقن ۽ توبن سان فٽ ٿيل جهاز هو. هن جهاز جي حملي ڪرڻ تي مڪاني سردار سڀ چپ ٿي ويا. جيمس بروڪ جي ان خذمت جي بدلي ۾ برونائي جي هن سلطان (عمر علي II دوم) پنهنجي هڪ سڄي رياست ”سراواڪ“ هن انگريز جي حوالي ڪري ڇڏي. نه فقط ايترو پر هن انگريز کي ”راجا“ جو به خطاب ڏنو. هي راجا ”وائيٽ راجا“ جي نالي سان پاڻ، ان بعد پٽ ۽ ڀائيٽا وغيره سراواڪ تي حڪومت ڪندا رهيا. پڙهندڙن ان مان اندازو لڳائين ته مسلمان جڏهن طاقتور هئا ته اُميه گهراڻي يا ترڪيءَ جي خليفن يوتپ جي ملڪن کي به قبضي ۾ ڪري ڇڏيو. پر پوءِ انهن، جن ۾ ننڍي کنڊ جا چاهي مغل شهنشاهه هجن يا اسان جا سنڌي حاڪم، ماڊرن ٽيڪنالاجي ۽ ڊفينس جا بندوبست ڪرڻ بدران عيش جي زندگي ۾ گذارڻ شروع ڪيو ڌارين (انگريزن) جيڪي ڏورانهين ڏيهه کان هتي پهتا، اهي اسان جي ڌرتين تي قبصو ڪري ويهي رهيا.
عمر علي سيف الدين III (ٽيون) هڪ اهم، محنتي ۽ هوشيار حاڪم ٿي گذريو آهي. برونائيءَ کي ماڊرن ۽ خوشحال ڪرڻ ۾ هن جو وڏو هٿ آهي. ٻاهر جي دنيا هن کي ڪيترن ئي لقبن سان ياد ڪري ٿي.... جيئن ته Architect of Modern Brunei ان ڪري جو هن برونائي ۾ ڪيتريون عمارتون ٺهرايون خاص ڪري مسجدون. هن کي The Royal Poet به سڏيو وڃي ٿو. هن تمام گهڻي شاعري ڪئي جنهن مان Syair Pertembagaan (يعني آئيني شعر) Syair Asli Rajang Haria ۽ Rampaian Laila Syair (هن ۾ برونائي جي ماڻهن کي نصيحتون ڪيل آهن). کيس ”باپا آزادي“ يعني The Father of Independence به سڏيو وڃي ٿو. هن پنهنجي ننڍڙي ملڪ کي ملائيشيا جي گڏيل چنبي کان بچائي خوشحال بڻائي ڇڏيو ۽ انگريزن کان جلدي آزادي نه وٺي عقلمندي ڪئي ڇو جو هن ڏٺو پئي ته سندس ملڪ جا ماڻهو اڃان ان ليول تي پهتا ئي نه آهن جو پنهنجي ملڪ کي پاڙي جي ملڪن ملائيشيا، انڊونيشيا ۽ فلپين وغيره سان مقابلي دوران پاڻ بچائي سگهن. هن آهستي آهستي ڪري انگريزن کان 1984ع ۾ آزادي ورتي نه ته تيستائين فارين افيئرس ۽ ڊفينس انگريزن وٽ رکيو.
مونکي برونائي جي هن اٺاويهين سلطان عمر علي سيف الدين (ٽئين) جي اها ڳالهه ڏاڍي وڻي بلڪه آئون ان کي هن جي عظمت چوندس ته هن پنهنجي جيئري ئي حڪومت جون واڳون پنهنجي پٽ سلطان حسن البوليخا (Sultan Hassanal Bolakiah) حوالي ڪري ڇڏيون.
عمر علي سيف الدين III (ٽيون) 1914ع ۾ سلطان محمد جمال عالم II جي گهر ۾ ڄائو. جمال عالم 1906ع کان 1924ع تائين برونائيءَ جو سلطان رهيو ان بعد سندس وڏو پٽ احمد تاج الدين 1924ع کان 1950ع تائين سلطان رهيو. ان بعد احمد تاج الدين جو ڀاءُ ۽ جمال عالم جي ڏهن ٻارن ۾ ٻيو نمبر عمر علي سيف الدين ٽيون 36 سالن جو هو ته پنهنجي وڏي ڀاءُ جي وفات تي 1950ع ۾ برونائي جي تخت تي ويٺو.
سترهن سال برونائيءَ جو سلطان رهڻ بعد جنهن ۾ هن برونائيءَ کي ٺاهي ڇڏيو. تعليم ۽ صحت تي ڌيان ڏنو.... هڪ هڪ ماڻهوءَ کي روزگار ڏياريو.... بدامني ۽ چوري چڪاري بنهه ختم ڪرائي ڇڏي..... وڌيڪ حڪومت ڪرڻ بدران 53 ورهين جي ڄمار ۾ 1967ع ۾ حڪومت پنهنجي وڏي پٽ حسن البوليخا جي حوالي ڪري ڇڏي جيڪو اڃان تائين برونائيءَ جو سلطان آهي.
1984ع ۾ جڏهن برونائيءَ برطانيا کان خودمختياري حاصل ڪئي ۽ 1986ع ۾ عمر علي سيف الدين III (ٽئين) وفات ڪئي ته آئون 1980ع وارو اهو ڏهو ملائيشيا ۾ ئي هوس ۽ اسان جا (يعني ملائيشيا جي حڪومت جا) برونائي وارن سان تمام ويجھا تعلقات هئا. ايتريقدر جو برونائيءَ جا شاگرد اسان وٽ ۽ ملائيشيا کان اسان جا ٽيچر برونائي ويندا رهيا ٿي. ڪانفرنسن ۽ سيمينارن ۾ چاهي ملائيشيا ۾ ٿين يا برونائي يا سنگاپور ۾، اسان گڏ هوندا هئاسين. برونائي جي آدمشُماري تمام گهٽ آهي. هن وقت چار لک مس آهي. ٽيهه سال اڳ 1984ع ۾ جڏهن برونائي کي برطانيا طرفان خودمختياري ملي ته اها اڃان به گهٽ هئي ۽ پڙهيل ڳڙهيل ماڻهن جو طبقو به گهٽ هو. ٽيچنگ ۽ ٻين ڪمن ڪارين لاءِ هنن ٻاهران ماڻهو گهرايا باقي سرڪاري نوڪرين لاءِ پنهنجا رکيا. B.A ۽ M.A وارن کي به وڏا عهدا ڏنا ويا. اسانجو برونائي جو هڪ دوست حاجي اوانگ B.E انجنيئرنگ پاس هو. هن کي سال ٻن ۾ پروموشنون ڏئي شپنگ جو ڊائريڪٽر جنرل بنايو ويو. برونائي ۾ شروع کان اسان وانگر پبلڪ سروس ڪميشن ذّريعي چونڊ ۽ نوڪريون ڏنيون وڃن ٿيون. ڪيترا پاڪستاني به سٺين نوڪرين سان لڳي ويا. ملائيشيا ۾ اسان سان ڪم ڪندڙ درٻيلي جو ڪئپٽن احمد حسين مخدوم ۽ ڪراچيءَ جو ڪئپٽن عثمان به ملائيشيا ڇڏي برونائي وڃي نوڪري ڪئي. برونائيءَ جي ڏاکڻي شهر ”ڪئالا بلايت“ جي ڪاليجن ۾ ته ڪيترا ٽيچر سنڌ جي ڳوٺن جا هئا جن مان هڪ جو نالو عبدالشڪور منگي هن وقت به ياد اٿم. ان کان علاوه اسان جي ڳوٺ هالا جي ڪاليج جو انگريزيءَ جو پروفيسر محمد عمر چنڊ به برونائيءَ ۾ وڏو عرصو رهيو ۽ هاڻ هو نيوزيلئنڊ ۾ رهي ٿو. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته پگهار ۽ سهولتن ۾ برونائيءَ جو ڪو ملڪ مقابلو نٿو ڪري سگهي. ان جو سڄو ڪريڊٽ ملڪ جي سلطان حسن البوليخا کي ۽ ان جي والد عمر علي سيف الدين کي ڏئي سگهجي ٿو. سلطان علي عمر جيتوڻيڪ پنهنجي جيئري ئي 1967 ۾ برونائي جو تخت وتاج پنهنجي پٽ حسن حوالي ڪيو پر جيستائين زندهه رهيو يعني 1986ع تائين، هو هر وقت پنهنجي پٽ کي سٺي طرح حڪومت هلائڻ (Good Governance) ۽ عوام جوخيال رکڻ بابت نصيحتون ۽ گائيڊ ڪندو رهيو. 1984ع ۾ برونائيءَ کي آزادي ملڻ وقت توڙي سلطان عمر علي سيف الدين III (ٽئين) جي 1986ع ۾ وفات وقت، اسان اتي ئي هئاسين. آزادي واري فنڪشن ۾ اوسي پاسي جي ملڪن جا ڪيترائي اعليٰ آفيسر ۽ حاڪم اچي گڏ ٿيا هئا جن ۾ خاص مهمان ياسر عرفات فلسطين لبريشن آرگنائيزيشن جو چيئرمين پڻ هو.
سلطان عمر علي سيف الدين جي وفات تي ته تمام گهڻا ماڻهو اچي گڏ ٿيا هئا جن ۾ ملائيشيا جو ان وقت جو بادشاهه ۽ ڪيترين ملئي رياستن جا سلطان: احمد شاهه، تئانڪو جعفر، عبدالحليم ۽ ازلان شاهه ته هئا پر آمريڪن صدر جارج ايڇ ڊبليو بش، فلپين جو صدر ڪوروزان اڪينو، انگلنڊ جي راڻي ڪُئين ايلزبيٿ ۽ ڊيوڪ آف ايڊنبرا، انڊونيشيا جو صدر سهارتو، بنگلاديش جو حسين محمد ارشاد ۽ اسان جو ان وقت جو صدر جنرل ضياء الحق پڻ هو. بنگلاديش جي صدر ارشاد ته مختصر تقرير به ڪئي جنهن ۾ هن سلطان حاجي عمر علي لاءِ اهو به چيو ته:
“The Late Highness had a vision, far sightedness and wise leadership. Coupled with his outstanding services to his people.”
راڻي ايلزبيٿ وزيٽرس بڪ ۾ لکيو ته:
”مرحوم حاجي عمر علي سيف الدين III برطانيه جو هڪ باعزت ۽ اهم دوست هو. هن جي وفات جي خبر تي سڄي انگلنڊ کي ڏک ٿيوآهي“. سلطان عمر علي جي وفات تي برطانيه جي وزير اعظم مارگريٽ ٿيچر به آئي هئي. ان هن طرح لکيو:
“The late highness had a unique position in the history of Brunei and in the hearts of all who knew him in Britian.”
اهو اسان سنڌي مسلمانن ۾ رواج آهي ته گهڻي ڀاڱي اسانجو پير، مير، وڏيرو يا سردار تعليم کان پري ڀڄي ٿو پر توهان جيڪڏهن ٿائلنڊ، ملائيشيا، توڙي برونائي جا سلطان، وڏيرا ۽ بادشاهه ڏسندائو ته توهانکي نه رڳو هو پاڻ اعليٰ تعليم يافته نظر ايندا پر هنن سرڪاري آفيسن ۾ نوڪريون به ڪيون. جيئن پيراق جو سلطان ازلان شاهه جيڪو پوءِ سڄي ملائيشيا جو بادشاهه ٿيو، نه فقط ملائيشيا مان پر انگلنڊ مان به اعليٰ تعليم حاصل ڪئي ۽ هو بئريسٽر ٿي رهيو ان بعد جج پڻ. کيس راندين جو به شوق آهي ۽ هميشه هاڪيءَ جون انٽرنيشنل مئچون ڪرائيندو رهي ٿو. اهڙيءَ طرح برونائي جو هي سلطان حاجي عمر عليءَ به نه فقط تعليم حاصل ڪئي پر مختلف کاتن ۾ نوڪري به ڪئي. خاص ڪري فاريسٽ ڊپارٽمنيٽ ۾ نوڪريءَ دوران هن جو ڳوٺاڻن سان واسطو پيو ۽ هن کي عام ماڻهن جي مسئلن ۽ ضرورتن جي ڄاڻ ٿي. عمر علي ننڍو هو ته هن پيراق رياست جي شهر ڪئالا ڪنگسار جي ملئي ڪاليج مان تعليم حاصل ڪئي. انهن ڏينهن ۾ ملايا تي انگريزن جو راڄ هو ۽ ڪنگسار ۾ انگريزن اعليٰ معيار جا اسڪول ۽ ڪاليج ٺاهيا هئا جن ۾ ڪيترن ئي سلطانن جا ٻار پڙهڻ لاءِ آيا ٿي. سلطان عمر عليءَ فاريسٽ ڊپارٽمينٽ کان علاوه جوڊيشري ۾ به ڪافي عرصو نوڪري ڪئي ۽ شريعت ڪورٽ جو چيئرمين به ٿي رهيو. پاڻ ٽي شاديون ڪيائين پهرين شادي سيتي امينا بنت حاجي هاشم سان ڪيائين جنهن مان کيس اولاد نه ٿيو. بعد ۾ هن دامت بنت عبدالرحمان سان شادي ڪئي جنهن مان هن کي ڏهه ٻار ٿيا. برونائي جو هاڻوڪو سلطان حسن البوليخا سڀني ۾ وڏو آهي. 1979ع ۾ ٻي زال جي وفات تي، سلطان عمر ان جي ڀيڻ صالحا بنت عبدالرحمان سان ٽي شادي ڪئي جنهن مان پڻ کيس ڪو ٻار نه ٿيو.
هتي اهو به لکندو هلان ته برونائيءَ جي گادي جي شهر بندر سري بيگوان جو اصل نالو ”برونائي ٽائون“ هو. 1970ع ۾ هاڻوڪي سلطان حسن البوليخا پنهنجي والد سلطان عمر جي ياد ۾ ان جو نالو ”بندر سري بيگوان“ رکيو جيڪو نالو سري بيگوان هن جي پيءُ جي خطابت مان هڪ آهي. جيئن اسان وٽ خانبهادر، راءِ بهادر، شمس العلماءِ جهڙا لقب آهن تيئن سلطان عمر علي جو هڪ لقب ”سري بيگوان“ به هو. ملئي لفظ بندر جي معنيٰ شهر آهي ملائيشيا يا انڊونيشيا ۾ هر شهر جي بس اسٽاپ يا ريلوي اسٽيشن تي بندر لکيل نظر ايندو جيئن ته بندر ملاڪا، بندر اپوح وغيره. ڪئالالمپور جهڙن وڏن شهرن جي مرڪزي علائقي (صدر) ۾ Bandar Pust لکيل نظر ايندو. ملئي لفظ ”پوست“ جي معنيٰ آهي ”وچ“، سو ’بندر پوست‘ جي معنيٰ ٿي وچ شهر. هي سڀ لفظ بندر (_بندرگاهه)، سري (جناب والا)، بيگوان (ڀڳوان) سنسڪرت ۽ هندي جا آهن جن سان ملئي زبان ڀري پئي آهي.
بندر سري بيگوان ۾ جيڪا خوبصورت قومي مسجد آهي اها سلطان حاجي عمر علي سيف الدين III نالي آهي. جيڪا 1958ع ۾ ٺهي. ان کان علاوه ڪيترائي تعليمي ادارا حاجي عمر علي نالي آهن جيئن ته:
سلطان عمر علي سيف الدين ڪاليج
دي سري بيگوان رليجس يونيورسٽي
دي سلطان عمر علي اسلامڪ اسٽڊيز يونيورسٽي برونائي دارالسلام.
برونائي جو 1967ع کان حسن البوليخا سلطان آهي. هو اسان کان ٻه سال ننڍو آهي يعني 1946ع ۾ ڄائو هو ۽ هن وقت ستر سالن جو آهي. پاڻ ايڪيهه سالن جو هو ته سندس پيءُ سلطان حاجي عمر علي سيف الدين تخت ۽ تاج هن حوالي ڪيو. برطانيا وارن جا برونائي جي سلطانن سان تمام سٺا تعلقات رهيا آهن. سلطان حسن جي پڳ ٻڌڻ مهل انگلنڊ جي راڻي ايلزبيٿ کيس Knight جو خطاب ڏنو.
پئسي ڏوڪڙن جي معاملي ۾ دنيا ۾ عرب هٿ ڦاڙ پوءِ مشهور ٿيا پر سلطان حسن البوليخا اڄ به دنيا جو امير ترين مڃيو وڃي ٿو. اها ٻي ڳالهه آهي ته 1990ع کان پوءِ اهو ٽائيٽل آمريڪن بزنيس مئن بل گيٽس حاصل ڪيو. باقي خرچ ڪرڻ ۾ برونائي جي هن سلطان جو مقابلو ناهي. پيٽرول ۽ گئس مان جنهن بادشاهه کي روزانو ڪروڙها رپيا پيا ملن اهو هڪ هيئر ڪٽ لاءِ 21000 ڊالر (يعني 21 لک رپيا) ڏيندي ٻيو دفعو به ڇو سوچي؟ وڏن ماڻهن جا شوق به شوق ٿيندا آهن. اسان جي ڪنهن حاڪم يا پير مير وٽ ٽي چار نيون ڪارون هونديون ته هو پاڻ کي اهم پيو سمجھندو. هتي دنيا کي اهو ٻڌي ڏندين آڱريون ٿيون اچن ته برونائي جي سلطان حسن ال بوليخا وٽ 7000 اوچيون ڪارون آهن، بقول هڪ اخبار رپورٽر جي:
“The Sultan’s passion for the world’s most expensive, beautiful, rarest, fastest and unique cars knows no bounderies.”
سلطان جي انهن ڪارن جي Collection جي قيمت 5 بلين (5 ارب) ڊالر چئي وڃي ٿي جيڪڏهن 100 رپئي جو هڪ ڊالر لڳايو ته به اها رقم 500 ارب رپيا ٿئي ٿي. انهن ڪارن ۾ 600 رولس رائس آهن ۽ 300 کان مٿي فراريز، 134 Koenigeggs، 11 McLaren F1s، ڇهه Daur Porsche 962 LMS، ۽ هڪ وڏو نمبر لگزري جاگور ۽ ٻيون ڪارون آهن. انهن ڪارن مان چون ٿا ته 2000 کن ڪارون بيٺي بيٺي زنگجي ويون آهن جن جي ٺهڻ (اصلي حالت ۾ اچڻ) جي ڪا اميد نه آهي.
يورپ پاسي برونائيءَ جو هي سلطان آرڊر تي هوائي جهاز ٺهرائڻ کان به مشهور آهي. هن وٽ بوئنگ 400-747 جهڙا لگزري پرائيويٽ جيٽ ۽ 200-342 ماڊل جا ”ايئر بس جيٽ“ آهن. پاڻ سٺو پائلٽ به آهي ۽ اڪثر وڏي سفر ۾ هو پاڻ هوائي جهاز هلائي ٿو.
سلطان حسن البوليخا (Sultan Hassanal Bolkiah) جا لفظ ڪيترن ماڻهن لاءِ اچارڻ ڪجهه ڏکيو آهي. انگريزيءَ جا جاڻو ان نالي کي ”حسن ال بولقياح“ پڙهن ٿا. اهو ائين آهي جيئن هڪ سنڌي نالي Dinal Gahoti کي انگريز ”ڊائنال گاهه اوٽي“ پڙهندو جيتوڻيڪ اهو ”ڏنل ڳاهوٺي“ آهي. اهڙيءَ طرح سلطان جو نالو سندس ملئي زبان ”جوي لکت“ ۾ لکجي ٿو ته ”سلطان ال بوليخا“ ٿئي ٿو ۽ هن پاسي (برونائي ملائيشيا ۽ انڊونيشيا ۾) رهندڙ پاڪستاني به ائين ئي اچارين ٿا. اها ٻي ڳالهه آهي ته عربي ۽ فارسي ۾ اهو نالو حسن البلقيه لکيو ۽ اچاريو وڃي ٿو. ”بولخيا“ هاڻوڪي سلطان جي هڪ وڏي جو نالو هو جيڪو هاڻ وارو سلطان ۽ ان جو اولاد ذات طور استعمال ڪري ٿو. ’سلطان بولخيا‘ برونائيءَ جو پنجون سلطان هو جنهن 1485 کان 1524 تائين حڪومت ڪئي. برونائيءَ جو پهريون سلطان محمد شاهه هو جنهن 1368 کان 1402 (وفات) تائين حڪومت ڪئي. هن جو اصل نالو اوانگ الڪ بيتاتار Awang Alak Betatar هو جيڪو تماسڪ (سنگاپور ٻيٽ جو پراڻو نالو) جي بادشاهه جي ڌيءَ سان شادي ڪرڻ لاءِ مسلمان ٿيو ۽ پنهنجو نالو محمد شاهه رکيو. برونائيءَ جو هي پهريون مسلمان سلطان سڏيو وڃي ٿو. صحيح معنا ۾ هن برونائي سلطنت جو پايو رکيو.
هاڻوڪو برونائي جو سلطان حسن ال بوليخا برونائي جو اوڻٽيهون سلطان آهي يعني ”هيڊ آف اسٽيٽ“ جنهن لاءِ هن پاسي ملئي لفظ Yang Di Pertuan استعمال ٿئي ٿو. (ملائيشيا جي بادشاهه لاءِ ”ينگ دي پرتئان اگنگ“ استعمال ٿئي ٿو.) هونءَ ته برونائي جا سلطان پاڻ کي فقط سلطان سڏائيندا هئا پر هاڻ هن سلطان حسن ال بوليخا، سندس ڏينهن ۾ (يعني 1984 ۾) ملڪ کي آزادي ملڻ ڪري پاڻ کي ملڪ جو وزير اعظم به سڏرائي ٿو. برونائي گهڻو عرصو انگريزن جي هٿ ۾ هجڻ ڪري دبئي وانگر هن ملڪ جا ادارا به تمام سٺي طرح ڪم ڪن ٿا. هونءَ ته کڻي بادشاهي نظام آهي پر ڇا هنن جا کاتا محنتي آهن ۽ ڇا ته هن ملڪ ۾ گڊ گورننس آهي. توهان برونائي اچي تعليم کاتو ۽ تعليمي درسگاهه ڏسو. ڇا ته تعليم جو اعليٰ معيار ۽ ڊسيپلين آهي. اهڙيءَ طرح پوليس کاتو ڏسو، پبلڪ سروس ڪميشن ۽ ٻين ادارن کي ڏسو .... توهان کي هر ڳالهه ميرٽ تي ملندي. ۽ اها ئي ڳالهه ملائيشيا ۾ آهي. اها ٻي ڳالهه آهي ته ڪجهه اهم وزارتون جهڙوڪ دفاع، خزانه، ڪسٽمس ۽ پوليس سلطان البوليخا پنهنجي هٿ ۾ رکيون آهن پر مجال آهي جو عوام کي ڪنهن ڳالهه جي تڪليف رسي. برونائي جي حڪومت سياحت (Tourism) جي پٺڀرائي نٿي ڪري سو گهمڻ لاءِ ڌارين کر اجازت ڏيڻ جو سوچي سمجھي پوءِ ويزا جاري ڪئي وڃي ٿي. پر توهان کي جي برونائيءَ ۾ ڪا نوڪري ملي وڃي ته اکيون پوري هليا اچو. اهو ان ڪري جو برونائيءَ ۾ نه فقط پگهار وڏو آهي پر دبئي ۽ ڪويت جهڙن ملڪن کان هتي ماحول ۽ موسم تمام سٺي آهي. برونائي ۾ هن وقت به اسانجي ملڪ جا ڪيترائي پروفيسر، ڊاڪٽر، انجنيئر خاص ڪري گئس ۽ پيٽروليم فيلڊ جا ڄاڻو ڪم ڪري رهيا آهن. انهن سڀني جي چونڊ برونائي جو پبلڪ سروس ڪميشن وارو کاتو ڪري ٿو.
برونائيءَ جو هي سلطان حسن البوليخا به پنهنجي والد سلطان عمر علي سيف الدين III (ٽئين) وانگر پڙهيل ڳڙهيل آهي. بنيادي تعليم ڪئالالمپور مان حاصل ڪرڻ بعد هي انگلنڊ جي فوجي اڪيڊمي ”رايل مليٽري اڪيڊمي، سئنڊ هرسٽ“ ۾ رهيو جتي اسانجي ايوب خان جهڙن فوجين فوجي ٽريننگ ورتي. هتي اها ڳالهه هاءِ لائيٽ ڪرڻ چاهيان ٿو ته سئنڊ هرسٽ اڪيڊمي ۾ ڪا عياشي ناهي. تمام سخت فوجي ٽريننگ ڏني وڃي ٿي. پر اها ڳالهه آهي ته برونائي يا ملائيشيا جهڙن ملڪن جي سلطانن ۽ بادشاهن پنهنجن ٻارن کي سخت جان ۽ ڊسيپلينڊ رکڻ لاءِ فوج ۾ موڪليو. ان ڳالهه ۾ اسانجي ننڍي کنڊ جي ڪيترن نوابن ۽ سردارن به پنهنجن ٻارن کي فوج ۾ موڪليو جيتوڻيڪ هو گهر ۾ وڏي ناز سان پليا نپنيا. اسان ڪئڊٽ ڪاليج ۾ هئاسين ته اسان جو ائڊجيوٽنٽ ڪئپٽن عالم جان محسود هو جيڪو پوءِ ليفٽيننٽ جنرل ٿي رٽائرڊ ٿيو. عالم جان محسود ڪو ننڍو ماڻهو نه هو. هو وزيرستان جي جنگجو قبيلي جي سردار جو پٽ هو ۽ هاڻ ته پاڻ سردار آهي. آئون هميشه اهو ئي سوچيندو آهيان ته جڏهن ههڙا سردار پنهنجن نازڪ ٻارن کي فوج ۾ موڪلي refine بنائين ٿا ته اسانجي سنڌ جا پير، مير، سردار پنهنجن ٻارن کي فوج ۾ ڇو نٿا موڪلين؟ پوءِ ڇا ٿو ٿئي جو هو وڏا ٿيو وڃن پر هنن جي عياشي جي عادت نٿي وڃي. هنن کان سج اڀرڻ کان اڳ فجر نماز تي به نٿو اٿيو ٿئي. مس مس ظهر نماز جي ٻانگن کانپوءِ اٿي نيرن پاڻي ڪن ٿا. بقول منهنجي هڪ ملئي سلطان دوست جي ”اها روٽين ته رنڊين جي ٿئي ٿي يا چورن ڌاڙيلن جي“.
برونائيءَ جو سلطان حسن پاڻ ۾ چار ڀائر ۽ ڇهه ڀيڻيون آهن: ڀائرن ۾ محمد، سفري ۽ جيفري آهن ۽ ڀيڻن ۾: مسنيٰ، جافريا، نصيبا، نورين، رقيه ۽ ام ڪلثوم آهن. سلطان جا ڀائر به مختلف عهدن تي آهن. جيفري خزاني جو وزير هجڻ جي ناتي پئسو ضايع ڪيو ته ان تي به ڪيس هلايو ويو ۽ برونائي ڪورٽ هن کي ڏوهاري بڻائي کانئس ملڪ جو پئسو حاصل ڪيو. دراصل اهي ئي ڳالهيون آهن جيڪي عوام لاءِ سٺو پيغام ڏين ٿيون ته انصاف هر هڪ سان ٿيڻ کپي چاهي ڪو سلطان جو ڀاءُ هجي. اسان وٽ وڏيرن ۽ سرڪاري ڪامورن جا کريل ٻار وتن خون ۽ Rape ڪندا. گرفتار ٿيڻ تي به ڪا پرواهه نه اٿن ويتر وِڪٽري (جيت) جي “V” ٺاهيندا. چرچل ته ٻي جنگ عظيم کَٽڻ تي ”وي“ ٺاهي هئي پر اسانجا نوجوان ڏوهه ڪرڻ بعد شرمسار ٿيڻ بدران فخر محسوس ڪن ٿا ۽ پنهنجي فتح جو سنديش ڏين ٿا ۽ واقعي هو بنا سزا جي آزاد ٿيو وڃن جو اسان وٽ قانون فقط غريبن لاءِ آهي!
سلطان حسن ال بوليخا ٽي شاديون ڪيون. پهرين شادي سلطان ٿيڻ کان اڳ پينگران انق صالحا سان ڪئي. دراصل شهزاديءَ کي ملئي ٻوليءَ ۾ Pengiran Anak سڏجي ٿو. حسن البوليخا جي سلطان بنجڻ بعد هوءَ راڻي (Raja Isteri) سڏي وئي ٿي. جيئن پهرين لکي آيو آهيان ته ملئي زبان ۾ هندي ۽ سنسڪرت جا تمام گهڻا لفظ آهن جو شروع ۾ هنن ملڪن جا ماڻهو هندو ۽ ٻڌ هئا.... جيئن ٿائلنڊ جا اڄ به گهڻي ڀاڱي ٻڌ آهن ۽ ٿائي زبان ۾ ڪيترا ئي سنسڪرت جا لفظ آهن. بهرحال ملئي لفظ استري جي معنيٰ زال آهي ۽ راجا معنيٰ بادشاهه يعني راجا جي زال سا ”راڻي“ ئي ٿي. ملئي ٻوليءَ ۾ مڙس لاءِ به هندي لفظ ”سوامي“ آهي. سلطان جو وڏو پٽ (ڪرائون پرنس) المتهدي بالله جيڪو پيءُ جي وفات بعد سلطان ٿيندو هن زال صالحا مان آهي. سلطان البوليخا ٻي شادي رايل برونائي ايئر لائين جي ايئر هوسٽس حاجا (حاجياڻي) مريم سان ڪئي جنهن کي 2003ع ۾ طلاق ڏني ۽ پوءِ ٻن سالن بعد 2005ع ۾ سلطان پاڻ کان 33 سال ننڍي جنهن ڇوڪري عذّرينا بنت مظهر حڪيم سان شادي ڪئي ان کان ملائيشيا جو هر رهاڪو واقف هوندو جو هوءَ ملائيشن ٽي وي تيگا (3) جي انائونسر ۽ ائنڪر پرسن هئي. پنج سال گڏ رهڻ بعد 2010ع ۾ سلطان هن کي به طلاق ڏئي آجو ڪيو. سلطان کي مٿين ٽن زالن مان پنج پٽ ۽ ست ڌيئرون آهن.
سلطان جي ڪارن جي Collection لکڻ مهل ڪجهه ڪارن جا نالا وسري ويا..... اهي هن ريت آهن: Lamborghini، بينٽلي، Bugatti ۽ رولس رائس.... جن جون ڪمپنيون برونائي جي سلطان لاءِ جيڪي خاص ۽ exclusive ڪارون ٺاهين ٿيون اهڙيون هو نه ٻين کي وڪڻن ٿيون ۽ نه انهن جو اشتهار ڏين. سلطان ڪار ريسنگ، هيليڪاپٽر ۽ هوائي جهاز هلائڻ جي شوق کان علاوه پولو، گولف ۽ بئڊ منٽن به کيڏڻ ۾ پڻ دلچسپي رکي ٿو.
انگلنڊ جي راڻي ايلزبيٿ جو پٽ چارلس خاص پولو کيڏڻ لاءِ سلطان وٽ برونائيءَ ۾ ايندو آهي. سلطان البوليخا کي سگار پيئڻ جو به شوق آهي ۽ هو فقط Gurkha Centurian برانڊ سگار ڇڪي ٿو جيڪو ڪيوبا جي ڪمپني فقط سلطان لاءِ تيار ڪري ٿي.
هونءَ برونائيءَ ۾ ايندڙ سياحن (ٽوئرسٽن) لاءِ خاص ڪا به شيءِ نه ٺاهي وئي آهي پر جي توهان نوڪريءَ خاطر يا پنهنجي ڪنهن عزيز يا دوست سان ملڻ لاءِ برونائي آيا آهيو ته توهان جي ڏسڻ لاءِ ڪيتريون ئي شيون آهن. ”سلطان عمر علي مسجد“ کان وٺي ”استانا نورالايمان“ ڏسڻ وٽان آهي. ملئي ٻوليءَ ۾ محل کي Istana سڏجي ٿو. هي محل دنيا ۾ وڏي ۾ وڏو پرائيويٽ گهر آهي. منجھس 788 ڪمرا ۽ 257 باٿ رومون آهن. سندس بئنڪٽ هال ايڏو وڏو آهي جو هڪ ئي وقت پنج هزار ماڻهو ويهي ماني کائي سگهن ٿا. هي محل عوام جي ڏسڻ لاءِ عيد الفطر جي موقعي تي ٽي ڏينهن کليل رهي ٿو. دنيا ۾ دهشتگرديءَ ڪري اڄ ڪلهه هرڪو احتياط ڪري ٿو نه ته جيستائين آئون ملائيشيا ۾ هوس ته اتي جا وزير، وزير اعظم مهاتير ۽ بادشاهه ۽ ٻياوڏا ماڻهو عيد تي پنهنجو گهر عوام لاءِ کوليندا هئا جنهن رسم کي ”اوپن هائوس“ سڏجي ٿو. ان ڏينهن تي ملڪ جو هر ماڻهو توڙي ملائيشيا ۾ آيل ڌاريان انهن جي گهرن ۾ وڃي نه فقط ماني ٽڪي کائي سگهيا ٿي پر انهن اهم ماڻهن سان هٿ به ملائي سگهيا ٿي. ساڳيو رواج برونائيءَ ۾ به هو ۽ هلندو اچي.
9 سيپٽمبر تي سلطان جي وڏي پٽ مهتدي بالله جي هن محل ’نورالايمان‘ ۾ شادي جي دعوت ٿي هئي. ان وقت مهتدي 30 ورهين جو هو ۽ سندس زال شهزادي صالحا 17 سالن جي هئي. هن شاديءَ تي به دنيا جا ڪيترائي اهم ماڻهو آيا هئا جهڙوڪ جپان جو شهزادو نارُوهِتو، ملائيشيا جو بادشاهه، سعودي عرب جو شهزادو بندار ۽ شهزادو سعود ال فيصل، بحرين جو بادشاهه، سنگاپور، انڊونيشيا، ٿائلنڊ ۽ فلپين جا وزير اعظم، وغيره. شهزادي جي سوني ڇت واري رولس رائس ڪار ۾ سرگس نڪتي. هن وقت تائين کيس ٽي ٻار ٿي چُڪا آهن. پهريون پٽ عبدل منتخيم، ٻي ڌيءَ منيزان ۽ ٽيون پٽ محمد ايمان آهي جيڪو هن سال ڄائو آهي.
شهزادو المهتدي بالله 1974ع ۾ ”بندر سري بيگوان“ ۾ ڄائو. پاڻ بنيادي تعليم برونائي جي مشنري اسڪول سينٽ ائنڊريو مان حاصل ڪئي ان بعد يونيورسٽي آف برونائي مان ۽ پوءِ انگلنڊ جي آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ مان پڙهيو. پاڻ اڄ ڪلهه وزير اعظم جي آفيس ۾ سينئر وزير آهي. ان کان علاوه رايل برونائي پوليس فورس جو DIG (ڊپٽي انسپيڪٽر جنرل) به آهي.
اسانجي ملڪ جا، برونائيءَ ۾ نوڪريون ڪندڙ، خاص ڪري ملائيشيا ۾ رهندڙ انيڪ پاڪستاني اهو پڇندا آهن ته هتي جا بادشاهه ڪير آهن ۽ ڪٿان آيا. اڄ ڪلهه ملائيشيا، انڊونيشيا ۽ برونائي وغيره الڳ الڳ ملڪ ٿي پيا آهن نه ته آڳاٽي زماني ۾ هنن پٽن جا سڀ ماڻهو ”ملايو“ سڏبا هئا ۽ پنهنجي سڃاڻپ جنهن ٻيٽ تي رهندا هئا ان سان ڪرائيندا هئا. جيئن ته بالي، جاواني، سماتري وغيره. مغربي ملائيشيا يعني ملايا ته بنهه ويران هو پوءِ سماترا پاسي کان اتي جو راجا ڪجهه رعيت سان ان هنڌ اچي رهيو جيڪو اڄ ملاڪا سڏجي ٿو. بلڪه ملائيشيا جي هن شهر کي ملاڪا نالو ان راجا ڏنو. اهڙيءَ طرح ملائيشيا جون ٻيون رياستون آباد ٿينديون ويون. جن تي هن تَرَ جا ئي وڏيرا ۽ ڀوتار حاڪم يعني ”سلطان“ ٿيندا ويا. اهڙيءَ طرح برونائيءَ ۾ به اتي جا مڪاني وڏيرا سلطان/بادشاهه ٿيا. پر برونائي جي هاڻوڪن سلطانن ۾ عربن جو به رَتُ آهي جو برونائي جي هڪ سلطان پنهنجي ڌيءَ جي شادي عرب سان ڪرائي جيڪو سندس مرڻ بعد برونائيءَ جو سلطان ٿيو.
عرب نه فقط سٺا نيويگيٽر (سمنڊ تي تارن ذريعي رستو ڳولڻ وارا) هئا پر ايماندار واپاري به هئا. هينئر آهن يا نه آهن اها ٻي ڳالهه آهي پر آڳاٽي زماني جا بنا ڪنهن شڪ شبهي جي هئا ۽ سندن ايمانداري ۽ سٺين ڳالهين ڪري ملاڪا (ملايا) جو بادشاهه به مسلمان ٿيو ته برونائي جو سلطان اوانگ الڪ بيتاتار به..... جنهن اسلام ۾ داخل ٿيڻ بعد پنهنجو نالو محمد شاهه رکيو ۽ هي پهريون شخص آهي جنهن برونائيءَ جي سلطنت قائم ڪئي جنهن جو پاڻ 1368 کان مرڻ تائين (1402 تائين) سلطان رهيو.
پڙهندڙن لاءِ هتي لکندو هلان ته عرب واپارين جوهنن پَٽن تي... ويندي چين تائين، وڏو اثر رسوخ هو. هنن جو هن پاسي اسلام کان به اڳ اچڻ وڃڻ هو. ايتريقدر جو سنڌ ۾ محمد بن قاسم جي اچڻ کان اڳ چين ۾ مسجد ٺهي هئي. چين جي تاريخ به اهو ٻڌائي ٿي ته برونائيءَ ۾ اسلام هنن مسلمان واپارين ۽ ملاحن ڪري آيو جن سنڌ، هند، سري لنڪا ۽ ڏکڻ اوڀر جي ملڪن تائين جهازراني ڪئي ٿي. هنن عربن جي برونائي جي شاهي درٻار ۾ ڪافي هلي ٿي. مثال طور 977 ۾ برونائيءَ جي ٻڌ راجا چين ۾ پنهنجو سفارتخانو قائم ڪرڻ چاهيو ته ان جي نمائندگيءَ لاءِ برونائيءَ کان ٽي مسلمان تاجر موڪليا جيئن هو چين ۽ برونائيءَ جي وچ ۾واپار کي وڌائين.
برونائي جي پهرين سلطان جو مسلمان ٿيڻ تي برونائي سلطنت جي عزت ۾ واڌارو آيو. بادشاهه جي مسلمان ٿيڻ تي رعيت به اسلام جي دائري ۾ شامل ٿيندي وئي. هوڏانهن ملاڪا جو راجا مسلمان ٿيو ته هن جي پڻ سڄي عوام مسلمان ٿي وئي. اهڙيءَ طرح اسلام برونائيءَ کان اڳتي فلپين جي ڏاکڻي حصي تائين پهچي ويو. ان دوران عربستان کان ايندڙ ڪيترن مسلمان مبلغن برونائي جي شاهي خاندان ۾ شاديون ڪيون. انهن اسلام جي پرچار ڪندڙن ۾ سڀ کان اهم شريف علي، حضرت حسن رضه جي اولاد مان هو. هن مسلم برونائي جي ٻئي بادشاهه، سلطان احمد جي ڌيءَ سان شادي ڪئي. سلطان احمد 1408کان 1425 تائين حڪومت ڪئي. هن جي وفات کانپوءِ هن کي پُٽ ٻار نه هجڻ ڪري سندس ناٺي شريف علي (عرب) برونائيءَ جو ٽيون بادشاهه ٿيو. هن پنهنجي سلطنت ۾ اسلامي تعليمات جي وڏي پئماني تي اشاعت ڪرائي، مسجدون ٺهرائين ۽ پنهنجي سلطنت کي ٻاهر جي حملا آورن کان محفوظ رکڻ لاءِ برونائي ٽائون (جيڪو هاڻ بندر سري بيگوان ٿو سڏجي) کان ٻن ڪلوميٽرن جي فاصلي تي هڪ مضبوط قلعو ٺهرايو. هو انصاف پسند ۽ رحمدل بادشاهه هو. هن جي وفات (1432ع) بعد سندس پٽ سلطان سليمان تخت نشين ٿيو. هن به قلعي جي تعمير جاري رکي ۽ اسلام جي اشاعت ۾ تمام گهڻو حصو ورتو. 1485ع ۾ هن پنهنجو تخت و تاج پنهنجي پُٽ سلطان بوليخا حوالي ڪري پاڻ وڃي مسجد وسائي.
برونائي جي ترقيءَ جي تاريخ ۾ سلطان بوليخا جي حڪومت جو دور (1485 کان 1524) بيحد شاندار دور جو آغاز ثابت ٿيو. ”سلطان بوليخا“ برونائيءَ جو سڀ کان گهڻو قابل ۽ مشهور بادشاهه مڃيو وڃي ٿو. هن جي دؤر ۾ برونائي سلطنت وسعت، اثر رسوخ ۽ طاقت جي لحاظ کان عروج تي پهچي وئي. سلطان بوليخا جاوا، ملاڪا ۽ فلپين تي ڪامياب حملا ڪيا ۽ منيلا پڻ فتح ڪري ورتو. اهڙيءَ طرح هن جي ڏينهن ۾ برونائي سلطنت جون حدون پري پري تائين پکڙي ويون جنهن ۾ بورنيو ٻيٽ جو سڄو علائقو شامل ٿي ويو. هن جي حڪومت ۾ اسپين جو مُهمجُو فرڊيننڊ ميگلن 1521ع ۾ برونائي ٽائون پهتو. هو ۽ هن جا ساٿي شاهي درٻار جو شان شوڪت ڏسي وائڙا ٿي ويا. هو اهو ڏسي به حيرت ۾ پئجي ويا ته شهر جي هڪ علائقي ۾ گهر پاڻيءَ مٿان ٺهيل آهن ۽ اتي مرد توڙي عورتون ٻيڙين ۾ گهمندا وتن.
هتي اهو لکندو هلان ته هن پاسي يعني ملائيشيا ۽ انڊونيشيا پاسي ڪيترن ئي هنڌن تي گهر پاڻيءَ مٿان آهن. ڪٿي ته سمنڊ جي ڪناري تي، جيئن ملاڪا ۾، جتي مون ڏهه سال کن نوڪري ڪئي. سمنڊ جي ڪناري تي ملئي ماڻهن جا گهر زمين کان پنج ڇهه فٽ مٿي ٿلهين ڪاٺين تي ٺهيل ٿين ٿا. هونءَ به هنن پٽن تي ملئي ماڻهو پنهنجا گهر زمين کان مٿي رکن. اهو ان ڪري جو جيئن سمنڊ جي وڏي ڇول اچي ته پاڻي گهرن ۾ نه ڪاهي پوي. ٻي ڳالهه ته هن پاسي مينهن ڏاڍو وسي ٿو.... ڪڏهن ڪڏهن ته هفتو به لڳاتار پيو پوي ۽ سڄا ڳوٺ پاڻيءَ ۾ ٻڏيو وڃن پر گهر بچيو وڃن جو اهي مٿي ٺهيل آهن. اهڙا گهر هتي ئي ٺاهي سگهجن ٿا جو هتي ڪاٺ جام آهي. ههڙن گهرن مان هتي جي ماڻهن کي اهو به فائدو آهي جو گهر هيٺ ٺهيل خالي جاءِ کي اسٽور طور ڪم آڻين جنهن ۾ پنهنجي سواريءَ جي ننڍڙي ٻيڙي پارڪ ڪن ، مڇين مارڻ جي ڄاري ۽ ٻيو سامان رکن. ڪيترا ڪڪڙيون ۽ بدڪون به پالين. پاڻ ڪاٺ جي پٽ تي سمهن ۽ ڪَنَ ڪڪڙين ڏي ڪن جيئن ڪنهن رات ڪو ازدها نانگ (Python) ڪڪڙين، بدڪن يا انهن جي بيضن کي ڳڙڪائڻ لاءِ اچي ته پکين ۾ ٽاڪوڙو پوڻ تي ڏنڊو کڻي ازدها کي ڀڄائڻ يا مارڻ جي ڪن. نانگ بلائون ايترو نقصان نٿيون رسائين. اهي دريءَ مان ملئي ماڻهن جي گهر ۾ اچيو وڃن ته به فڪر نه ڪن باقي ٿلها نانگ جيڪي ازدها (Python) ٿا سڏجن ۽ سڄي ڇيلي کي به ڳرڪايو وڃن، اهي جڏهن اچن ٿا ته گهٽ ۾ گهٽ ڏهه کن ڪڪڙيون ته ڳڙڪايو وڃن.
ڪاٺ جا هي گهر ڪوالالمپور ، سنگاپور يا پينانگ جهڙن وڏن شهرن ۾ نه آهن پر برونائي جي گادي واري شهر بندر سري بيگوان جو هڪ يڪو حصو جيڪو برونائي نديءَ تي آهي پاڻيءَ ۾ هر وقت ٻڏل هجڻ ڪري هتي جا گهر پاڻيءَ مٿان آهن ۽ هنن گهرن تائين يا هن ڳوٺ ”ڪمپونگ آئر“ کي گهمڻ لاءِ ٻيڙي جي ضرورت آهي. هتي جي هن ڳوٺ ”ڪمپونگ آئر“ کي مشرق جو ”وينس“ به سڏين ٿا. ملئي ٻوليءَ ۾ ڳوٺ کي Kampong ۽ پاڻيءَ کي Air (آئر) سڏين.
مٿي هڪ اسپيني سياح (Explorer) فرڊيننڊ مئگلين جو ذڪر ڪيو اٿم. دراصل اسپين وارن پهرين ڪرسٽافر ڪولمبس کي 1492 ۾ جهاز ۽ خرچ پکو ڏئي ايسٽ انڊيز ـــ يعني انڊيا، ملايا، بورنيو ڏي موڪليو ته مصالحن جي دنيا مان مصالحا کڻي اچي. انهن ڏينهن ۾ يورپ ۾ ڪارا مرچ (مريون)، لونگ، ڦوٽا، جئڦل، جاوتري وغيره سون ۽ چانديءَ جي اگهه تي مليا ٿي. ڪولمبس صاحب جتان وڃي پهتو اها دنيا ئي ٻي هئي ۽ هو 1492 کان 1503 تائين آمريڪا کنڊ جي مختلف هنڌن تي ويندو رهيو. ان بعد پورچوگال جي بادشاهه پنهنجي ملڪ جي جهازران واسڪوڊاگاما کي موڪليو. هو ”ڪيپ آف گڊ هوپ“ وارو سمنڊ ڪراس ڪري آفريڪا جي اوڀر واري ڪناري ۽ انڊيا تائين پهچي ويو. ان بعد ٻين سفرن ۾ ته پورچوگالي نه فقط سنگاپور کان وڃي نڪتا پر رستي تي سري لنڪا ۽ ملاڪا سلطنت تي قبضو به ڪري ورتائون.
هوڏانهن اسپين وارن پنهنجي هڪ ٻئي بهترين ڪئپٽن (نيويگيٽر) فرڊيننڊ مئگلين حوالي پنج جهاز ڪيا ته هو ملايا، جاوا، سماترا، بورنيو ۽ فلپين پهچڻ لاءِ ڪا سامونڊي راهه ڳولي. ياد رهي ته تيستائين اڃان دنيا جو نقشو نه ٺهيو هو ڪنهن کي خبر نه هئي ته ڪهڙو سمنڊ ڪٿي آهي، ڪيڏو وڏو آهي ۽ ڪهڙن ملڪن کي ڇهي ٿو. ڪولمبس کي آمريڪا ۽ واسڪوڊاگاما کي انڊيا پهچڻ جي رستي جي ڄاڻ پئي ته هنن ان کي ايترو ته راز ۾ رکيو جو هنن ساڻن ڪم ڪندڙ ملاحن کي به نٿي ٻڌايو. ايتري قدر جو ڪيپ آف گڊ هوپ وٽ واپسي ۾ واسڪوڊاگاما جي ملاحن بلوو ڪيو ته واسڪوڊاگاما قطب نما (Magnetic Campas) کي سمنڊ ۾ اڇلي چيو ته هاڻ جيئن ڪرڻو اٿانوَ مونکي ڪريو. مونکان سواءِ ٻيو ڪو توهان ۾ آهي ئي ڪونه جو توهان کي صحيح سلامت لسبن (پورچوگال) پهچائي.
فرڊيننڊ مئگلين 1480 ۾ پورچوگال جي هڪ امير گهر ۾ ڄائو. وڏو ٿي هو بهترين نيول آفيسر ثابت ٿيو جنهن کي اسپين جي بادشاهه چارلس پنج جهاز ۽ اڍائي سو کن ماڻهو ڏنا ته سامونڊي رستو ڳولي دنيا جي مصالحي کان مشهور ٻيٽ مَلوڪُو (Maluku) پهچي. ملوڪو ٻيٽ انڊونيشيا جو ئي حصو آهي ۽ جاوا، سماترا ۽ بورنيو ٻيٽن جي ڀر ۾ آهي.
مئگلين اسپين جو ڪنارو ڇڏي ائٽلانٽڪ سمنـڊ ۾ ڏکڻ طرف هلڻ شروع ڪيو. ايستائين ته صحيح آهي جو اڄ سمنڊ جي ڄاڻ هجڻ ڪري اسين به ائين ئي ڪريون ٿا ۽ پوءِ سائوٿ آفريڪا جي ڇيڙي تي پهچي اوڀر ڏي مڙون ٿا جيئن انڊيا يا ملائيشيا ۽ سنگاپور هليا وڃون. جتان پوءِ مٿي اتر ڏي چين، جپان ۽ ڪوريا پهچجي ٿو. هي همراهه مئگلين هڪ ته سائوٿ آفريڪا کان پوءِ به گهڻو هيٺ ڏکڻ ۾ هليو ويو۽ ٻيو ته اوڀر پاسي مڙڻ بدران هن پنهنجي جهازن جو رخ ساڄي پاسي اولهه ڏي ڪيو. هلندو ويو، هلندو ويو ۽ ائٽلانٽڪ سمنڊ جون سعوبتون سهندو ويو. تان جو وڃي برازيل (سائوٿ آمريڪا) جي هيٺين ڇيڙي تي پهتو. ان بعد اڃان به اڳتي اولهه ڏي ويو. برازيل بعد پيسفڪ سمنڊ شروع ٿئي ٿو جيڪو سڪون وارو ڏسي هن شخص هن سمنڊ جو نالو رکيو Peaceful Sea يعني سڪون وارو سمنڊ جنهن کي هاڻ اسان پئسفڪ سمنڊ سڏيون ٿا. بهرحال سمنڊ کڻي ڪهڙو به هجي ڪڏهن ڪڏهن ته ضرور بگڙي ٿو ۽ هنن جا انهن ڏينهن وارا سڙهن وارا جهاز ته هليا به آهستي ٿي. سو ڪجهه نه ڪجهه ڏينهن هنن کي خراب سمنڊ به سٽيندو رهيو ۽ بک، اڃ ۽ ٿڪ ڪري جهاز جا خلاصي به ڇتا ٿيندا رهيا ۽ بلوا ڪندا رهيا پر ڪئپٽن مئگلين هڻي وڃي هنڌ ڪيو ۽ 1521 ۾ ان مصالحن جي ٻيٽ تي پهچي ويو. ۽ پوءِ هو ساڳي رستي تان يعني پئسفڪ واري پاسي کان موٽڻ بدران هندي وڏي سمنڊ کان آفريڪا جو پاسو ڏئي اسپين موٽڻ لڳو. دراصل پاڻ ته موٽي نه سگهيو جو فلپين واري لڙائيءَ ۾ مارجي ويو. باقي سندس خلاصي 1522 ۾ واپس اسپين کان اچي نڪتا. اهڙيءَ طرح هي پهريان اسپيني هئا جن دنيا جو گول ڦيرو ڪيو.
اتر قطب ۾ برفاني رڇ آهن ته ڏکڻ قطب ۾ پينگئنون پکي. ڏکڻ آمريڪا جي هيٺان ڦيرو ڪندي جنهن جنس جون هنن پينگئنون ڏٺيون انهن جو بعد ۾ ڪئپٽن فرڊيينڊ مئگلين جي ياد ۾ Magellanic Penguin نالو رکيو ويو. هن جي بهترين نيويگيٽر هجڻ جي ياد ۾ ٻن ڪهڪشائُن (Galaxies) جيڪي جاڙيون نظر اچن ٿيون سندس نالي Magellanic clouds سڏجن ٿيون. چنڊ تي هڪ گِهٻُ (Crater) جو نالو پڻ هن جي ياد ۾ Magellaens Crater آهي.
بهرحال هي اهي ڏينهن هئا جن تائين نه اليڪٽرسٽي ايجاد ٿي هئي نه بئالر ۽ انجڻيون. سخت سيءَ ڪري يورپ جي ملڪن جي حالت خراب هئي. ايشيا ۽ آفريڪا جا ملڪ وري به کاڌي پيتي ۽ معدنيات ڪري خوشحال هئا. ان ڪري ڪو به يورپي ايشيا ۾ آيو ٿي ته هو وائڙو ٿي ويو ٿي ۽ هن ڦرلٽ جو سوچيو ٿي. برونائي جهڙا ملڪ ته موسم توڙي مال پاڻيءَ ۾ بيحد سکيا ستابا هئا. فرڊيننڊ ميگلن برونائي به آيو ۽ پاڻ جيتوڻيڪ واپس وطن (اسپين) سلامت نه پهتو پر هن جي ماڻهن اسپين جي بادشاهه کي خوب مرچ مصالحا ملائي ٻڌايو ته ڏکڻ اوڀر ايشيا جون رياستون وڏيون امير آهن ۽ انهن تي حملو ڪجي ته وڏي دولت حاصل ڪري سگهجي ٿي. ٻين لفظن ۾ ميگلن جي آمد ڪري مسلمانن ۽ عيسائين جي ڊگهي جنگ جي شروعات ٿي ۽ اسپين کان فوجي هن پاسي اچڻ لڳا.
ظاهر آهي اسپيني فوجين وٽ جديد ۽ بهتر اسلح هو جو هنن تازو ڏکڻ آمريڪا ۾ ريڊ انڊين ۽ پنهنجن يورپين سان وڙهي وڙهي تجربو حاصل ڪيو هو. انهن سببن ڪري هنن مسلمانن کي شڪست ڏئي 1571ع ۾ منيلا (فلپين) تي قبصو ڪري ورتو. هي ڪم بعد ۾ سلطان بوليخا جي پوٽي جي ڏينهن ۾ ٿيو. 1524 ۾ سلطان بوليخا جي وفات بعد هن جو پٽ سلطان عبدالقهار تخت نشين ٿيو. هو هڪ نيڪ ۽ عبادت گذار حاڪم هو. هن برونائيءَ ۾ سڪي (Currency) جي به شروعات ڪئي. هن جي دور ۾ ڪيترائي عالم ۽ دانشور اسلامي تعليمات پکيڙڻ جي مقصد سان سلطنت برونائي ۾ آيا. ڇهن سالن بعد 1530 ۾ سلطان عبدالقهار تخت ۽ تاج ڇڏي الله تعاليٰ جي عبادت ۾ مشغول ٿي ويو. برونائي جي تخت تي هن جو ڀائيٽيو سلطان سيف الرجال ويٺو جيڪو اسلام جو وڏو مبلغ ثابت ٿيو. هن بورنيو ٻيٽ جي هر علائقي ۾ ۽ فلپين تائين دين جي تبليغ لاءِ عالم موڪليا جيئن اهي مقامي ماڻهن کي مسلمان بنائين. هن بادشاهه جي دؤر حڪومت ۾ اسپينين منيلا تي قبضو ڪيو ۽ برونائيءَ تي حملو ڪرڻ جو منصوبو ٺاهيو.
1581 ۾ جڏهن سلطان سيف الرجال وفات ڪئي ته هسپانين (اسپينين) کي حملي ڪرڻ جو سٺو موقعو ملي ويو. سلطنت ۾ جيئن ته هنگامي حالتون هيون ان ڪري هسپانين کي گهڻي مزاحمت جو مقابلو نه ڪرڻو پيو ۽ هنن برونائي ٽائون (جيڪو هاڻ بندر سري بيگوان سڏجي ٿو) تي قبضو ڪري ورتو. پر جيئن ته هو هن علائقيءَ جي مخصوص بيمارين جو مقابلو نه ڪري سگهيا ان ڪري هنن کي مجبوراً برونائي ڇڏڻو پيو نه ته هنن جو برونائيءَ کي به پنهنجي قبضي ۾ رکڻ جو ارادو هو. ويندي ويندي هنن برونائيءَ جي سموري دولت ٻهاري ورتي. ظاهر آهي لالچي هسپانين انهيءَ مقصد لاءِ برونائيءَ تي حملو ڪيو هو. بلڪ ان زماني ۾ هر بادشاه پنهنجو خرچ پکو ڪڍڻ لاءِ ٻئي ملڪ تي حملو ڪندو هو.
هسپانوي حملي کان پوءِ برونائي سلطنت جي طاقت اها پهرين واري نه رهي. جن علائقن ۾ سلطان جي هلي ٿي اتي جي مقامي سردارن پنهنجي پنهنجي حڪومت قائم ڪري ورتي. برونائي سلطنت ختم نه ٿي پر ان جو سياسي دائرو مغربي بورنيو تائين محدود ٿي ويو. مصالحن جي تجارت ۾ جيئن ته هيءَ اهم مغربي تجارتي رستي تي هئي ان ڪري برونائي سلطنت جي آمدنيءَ جو واحد ذريعو مصالحن جو ڪاروبار يا ان تي ٽئڪس هڻڻ رهجي ويو.
جيئن مٿي لکيو اٿم ته هسپانوي فوج برونائيءَ ۾ گهڻو نه ترسي. ڦرلٽ ڪري رواني ٿي وئي. ان جي واپسيءَ تي مقامي ماڻهن 1581 ۾ سلطان سيف الرجال جي پٽ ”سلطان شاهه برونائي“ کي پنهنجو بادشاهه ٺاهيو. هن جو ڪو پٽ نه هو ان ڪري 1582 ۾ هن جو ننڍو ڀاءُ سلطان محمد حسن برونائي سلطنت جو حاڪم ٿيو. هن 1598 تائين سورهن سال حڪومت ڪئي. هن بادشاهه جي دور ۾ برونائيَ هڪ دفعو ٻيهر ترقي ۽ خوشحاليءَ ڏي وڌيو. سلطان حسن مقامي سردارن ۽ ڀوتارن کي پنهنجو مطيع ڪيو ۽ سلطنت ۾ قانون ۽ انصاف جو راڄ ٿيو.
هتي آئون بار بار لکان پيو ته برونائي واهه جو هو.... عوام خوشحال هو.... وغيره بنا شڪ جي برونائي ۽ اوسي پاسي جا علائقا سهڻا ۽ سڌريل هئا پر ان جو مطلب اهو ناهي ته ان دؤر ۾ اسان وارا پاسا انڊيا يا ايران وغيره ڪي پٺتي پيل هئا. هرگز نه. انهن ڏينهن ۾ اسان برونائي وارن کان گهڻو اڳتي هئاسين. انڊيا ۾ مغلن جي حڪومت هئي. سلطان عبدالقهار جي ڏينهن ۾ يعني 1524 ۾، عبدالقهار جي سلطان ٿيڻ کان ٻه سال پوءِ 1526 ۾ بابر پاڻيپت جي جنگ کٽي هندستان جو حاڪم ٿيو. ۽ جڏهن اڪبر بادشاهه 1556 کان 1605 تائين حاڪم هو ته برونائي جا سلطان: سيف الرجال، شاهه برونائي، محمد حسن ۽ عبدالجليل الاڪبر حاڪم هئا. ۽ هوڏانهن ايران پاسي صفوي گهراڻي جو راڄ هو جنهن ۾ اصفهان شهر دنيا جو خوبصورت شهر مڃيو ويو ٿي. ان جا روڊ رستا ۽ پارڪ ڏسڻ لاءِ انگلينڊ ۽ فرانس جا شهزادا ايندا هئا ۽ اصفهان ”نصف جهان“ يعني ”اڌ دنيا“ سمجھي وئي ٿي. انهن ڏينهن ۾ ايران جو حاڪم محمد خدا بنده (1578 کان 1588 تائين) ۽ عباس اول عظيم (دي گريٽ) 1588 کان 1629 تائين هئا. انهن ئي ڏينبهن ۾ ”سر ٿامس رو“ نالي انگريز 1607 ڌاري جهانگير جي درٻار ۾ آيو هو ۽ هندستان ۾ واپار ۽ ڪارخاني لڳائڻ لاءِ مغل حاڪم کي عرض ڪيو هو.
بهرحال هيڏانهن برونائيءَ ۾ 1598 ۾ سلطان محمد حسن جي وفات بعد سلطنت جو زوال شروع ٿيو. اقتدار حاصل ڪرڻ لاءِ شهزادا پاڻ ۾ وڙهندا رهيا. ايتري قدر جو ڪڏهن خانه جنگيون ٿي هليون ته ڪڏهن سلطان کي قتل ڪري ڪو شهزادو تخت تي ٿي ويٺو. هي سلسلو اڍائي سؤ سال کن هلندو رهيو جنهن ۾ ٽي يا چار سلطان ته قتل ڪيا ويا. ڪيڏانهن ويون اسلامي تعليمات ۽ امن امان جيڪو شروعاتي سلطانن هن سلطنت ۾ قائم ڪيو. خانداني جهيڙن مرڪزي حڪومت ڪمزور ڪري ڇڏيو ۽ بورنيو، فلپين ۽ برونائي جي صوبن تي مقامي گورنر حاڪم ٿي ويٺا.
”سلطان عمر علي سيف الدين ٻئي“ جي دؤر حڪومت (1828 کان 1852 تائين) ۾ يورپي استعمار پسند سلطنت برونائيءَ ۾ مداخلت ڪرڻ لڳا جنهن جي دعوت خود سلطان عمر عليءَ پاڻ ڏني. اڄ ڪلهه جي ملائيشيا جي سراواڪ رياست جيڪا مشرقي ملائيشيا (بورنيو ٻيٽ) تي برونائي جي چوڌاري آهي، اها انهن ڏينهن ۾ برونائيءَ جو حصو هئي. 1829 ۾ اتي جي ـــ يعني سراواڪ رياست جي مقامي سردارن سلطان عمر علي جي خلاف بغاوت ڪئي. هنن پنهنجن علائقن کي وڌيڪَ خود مختيار ڏسڻ چاهيو ٿي ۽ انهن کي اها به خبر هئي ته برونائي حڪومت روز بروز ڪمزور ٿي رهي آهي. بغاوت کي ٻنجو ڏيڻ لاءِ سلطان عمر عليءَ جي صلاح سان هن جي چاچي راجا هاشم مودا انگريز نيول آفيسر جيمز بروڪ کان مدد گهري جيڪو بعد ۾ ”سفيد راجا“ (White Raja) جي نالي سان مشهور ٿيو. سفيد راجا جيمس بروڪ ۽ سندس گهراڻي تي مون تمام گهڻو تفصيل سان لکيو آهي. هتي مختصر طور فقط اهو لکندس ته جيمس بروڪ 1803 ۾ هندستان جي شهر بنارس ۾ ڄائو ۽ اتي ئي پليو نپنيو. جوان ٿيڻ تي هو هڪ فوجيءَ جي حيثيت ۾ ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ ۾ نوڪري ڪرڻ لڳو. هو مشرقي حسن جو دلداده هو. هڪ دفعي جڏهن هو ڏکڻ اوڀر ايشيا ويو ته بورنيو ٻيٽ هن کي ايڏو ته وڻي ويو جو هو اتي ترسي مخصوص علائقي ۾ حڪومت ڪرڻ جا خواب ڏسڻ لڳو. قدرت جلدي هن جي خوابن کي سچ بڻايو.
1839 ۾ جڏهن جيمز بروڪ پنهنجي بحري جهاز ۾ سوار ٿي سنگاپور کان بورنيو وڃي رهيو هو ته رستي تي سنگاپور جي گورنر معرفت کيس راجا هاشم جو هي پيغام مليو ته جيڪڏهن هو پنهنجي جهاز تي لڳل توبن سان بمباري ڪري باغين کي آڻ مڃڻ تي مجبور ڪندو ته برونائيءَ جو سلطان عمر علي سيف الدين ٻيو کيس بورنيو ٻيٽ جو ڏکڻ اولهه وارو حصو (يعني اڄ واري ملائيشيا جي سراواڪ رياست) هن کي انعام طور ڏئي ڇڏيندو.
جيمز بروڪ بمباريءَ کان وڌيڪَ سياسي حڪمت عمليءَ کان ڪم وٺي باغين کي مطمئن ڪري ڇڏيو ۽ اهڙيءَ طرح ساليانو پنج سؤ پائونڊ ڏيڻ جي بدلي ۾ سلطان عمر عليءَ نه رڳو کيس سراواڪ جو علائقو ڏئي ڇڏيو پر هن کي ’راجا‘ جو خطاب به ڏنو. اهڙي طرح سفيد راجائن (White Rajas) نالي انگريزن جي بورنيو ٻيٽ جي هڪ حصي تي حڪومت قائم ٿي. ٻي جنگ عظيم تائين هو سراواڪ ۾ اڇي ڪاري جا مالڪ رهيا.
هن مان پڙهندڙن کي اندازو ٿيندو ته اسان مشرق جي ماڻهن وٽ جيسين طاقت هئي ته عربن فرانس ۽ اسپين تائين به وڃي حڪومت ڪئي. ترڪي جي عثمانيا سلطنت رومانيا، بلغاريا ۽ آسٽريا تائين حڪومت ڪئي ۽ جڏهن اسان جي مشرق جي حاڪمن عوام جو خيال ڪرڻ ڇڏي ڏنو، هو پنهنجي ۽ پنهنجي ملڪ جي بچاءَ لاءِ طاقتور بنجڻ ۽ وقت سان گڏ ماڊرن شين جي ايجادن تي ڌيان ڏيڻ بدران رڳو عيش عشرت جي زندگيءَ ۾ ڪاهي پيا ته پوءِ انگريزن جهڙا، هڪ ڏورانهين ننڍڙي ٻيٽ جا به هنن تي حاوي ٿي ويا.... پوءِ اهي اسان جا مشرقي حاڪم سنڌ جا مير هجن يا هند جا مغل يا هن پاسي ملائيشيا جا سلطان ـــ سڀني جو انجام شرمناڪ ٿيو. شايد اهي ڌڪ کائي اڄ جا ملئي ماڻهو ــــ چاهي ملائيشيا جا هجن يا برونائي ۽ انڊونيشيا جا، تمام گهڻو خبردار آهن. هو موجوده وقت جي حالتن ۽ تقاضائن کي ڏسي پاڻ ۽ پنهنجي اولاد کي محنتي ۽ عوام جو خذمتگار بنائڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. هو عوام کي جاهل رکڻ بدران تعليم يافته بنائين ٿا. هو عوام جي صحت ۽ خوشحالي لاءِ دوا درمل، اسپتالون ۽ ڳوٺ ڳوٺ ۾ ڪارخانا کولين ٿا. هو امن امان ۽ انصاف غريب توڙي امير لاءِ هڪ جهڙو ۽ سخت رکن ٿا. نتيجي ۾ هي ملئي ماڻهو جيڪي اسان جي مقابلي ۾ غريب ۽ ڄٽ هئا اڄ اسان کان گهڻو گهڻو اڳيان نڪري ويا آهن. اسانجو ملڪ خاص ڪري اسان جو صوبو سنڌ ته بنهه پٺتي رهجي ويو آهي. صوبي جا جيڪڏهن ٻه چار سياستدان، وزير، پير مير سجادهه نشين يا رشوت خور ڪامورا ڪروڙ پتي يا ارب پتي ٿي ويا آهن ته ان جو مطلب سڄي سنڌ ته خوشحال نه ٿي وئي آهي؟ بلڪ هنن جي خوشحالي ۾ لُٽ ڦر، عوام کي غريب ۽ ڪنگال بنائي ڇڏيو آهي.
اڄ به سخت سيءَ ۽ گرميءَ ۾ سنڌ جي ڳوٺن جون نياڻيون توهان کي پيرين اگھاڙيون نظر اينديون.
سراواڪ جي سفيد راجا جيمز بروڪ آهستي آهستي ايتري طاقت حاصل ڪري ورتي جو برونائي حڪومت لاءِ خطرو ٿي پيو. گهڻي کان گهڻي زمين حاصل ڪرڻ جي حوس اهو رنگ ڏيکاريو جو 1846ع ۾ جيمز بروڪ پنهنجو بحري جهاز ڪاهي برونائي ٽائون پهچي ويو. هن سلطان عمر عليءَ کي ڌمڪي ڏني ته جيڪڏهن ”لابوآن“ (Labuan) ٻيٽ جو هن کي مالڪ نه ٺاهيو ويندو ته هو پنهنجين توبن ذريعي برونائيءَ جي گادي واري شهر ”برونائي ٽائون“ کي نيست و نابود ڪري ڇڏيندو. فوجي ۽ معاشي طور ڪمزور سلطان ڪري به ڇا ٿي سگهيو؟ آخرڪار هن کي جيمز جو مطالبو مڃڻو پيو. اهڙيءَ طرح ”لابوآن“ ٻيٽ تي به جيمز بروڪ جي حڪومت قائم ٿي وئي جتي ڪوئلي جون ڪيتريون ئي کاڻيون قائم هيون.
لابوآن ٻيٽ لاءِ هتي ٻه سٽون لکندو هلان ته هي ٻيٽ اڄ به وڏي اهميت رکي ٿو ۽ ملائيشيا جي ٽن فيڊرل علائقن مان هڪ آهي. هن جا باقي ٻه علائقا آهن ڪئالالمپور ۽ ان جي ڀرسان بحريا ٽائون جهڙو نئون شهر پُتراجايا . لابوآن (Labuan) صباح رياست جي ڀرسان ”ڏکڻ چيني سمنڊ“ ۾ آهي. هي ٻيٽ تجارتي ۽ معاشي سرگرمين کان مشهور آهي. هتي ڊيپ واٽر تيل ۽ گئس جي نڪرڻ ڪري، ملائيشيا امير ملڪ ٿي ويو آهي. هونءَ هي لفظ لابوآن ملئي لفظ لابوهان (Labuhan) مان نڪتو آهي جنهن جي معنيٰ آهي بندرگاهه (Harbour).
هن واقعي کانپوءِ ”سلطان عمر علي سيف الدين ٻئي“ برطانوي حڪومت سان سٺا تعلقات قائم ڪرڻ جي غرض سان تجارتي معاهدو ڪيو. ان جو هڪ مقصد جيمز جي وڌندڙ داداگيريءَ کي به روڪڻو هو. جيتوڻيڪ حقيقت اها هئي ته بورنيو ٻيٽ تي جيمز برطانوي حڪومت جو ئي نمائندو هو. علائقي تي قبضو ڪرڻ لاءِ هن کي برطانوي نيويءَ ڀرپور مدد ڪئي هئي. ان ڪري جڏهن جيمز لابوآن تي قبضو ڪري ورتو ته برطانوي حڪومت هن کي ان ٻيٽ جو گورنر مقر ڪيو.
اهڙي طرح برونائيءَ جا حاڪم انگريزن جي وڇايل ڄار ۾ ڦاسي پيا جيڪا هنن وڏي عياريءَ سان وڇائي هئي. وقت سان گڏ گڏ انگريزن برونائيءَ جي اوسي پاسي جي ڪيترن ئي علائقن تي قبضو ڪري ورتو ۽ سلطانن کي سالاني رقم ڏيڻ کان ٽرڪائيندا رهيا. ان جي باوجود برونائيءَ ”سلطنت“ جي حيثيت سان پنهنجي شناخت قائم رکي. سلطنت جي زنده رهڻ جو ڪريڊٽ ڪيترا ماڻهو سلطانن کي ٿا ڏين پر آئون ٻي جنگ عظيم کي ئي ڏيندس جنهن ۾ انگريزن کي گهر ۾ جرمنن ۽ ٻاهر جپانين جي موچڙن اهڙو ڪمزور ڪري ڇڏيو جو پوءِ هيروشيما ۽ ناگاساڪيءَ تي بمباري بعد انگريزن جي سوڀ ضرور ٿي پر هو بي بس ٿي ويا ۽ هندستان، سلون، برما، ملائيشيا ۾ پنهنجا چنبا ڍرا ڪرڻ لڳا. نه ته ڪو انگريز اسان کي ڇڏين ها!
1888ع ۾ برطانيه جي مدد سان برونائي ۾ زمين هيٺ موجود تيل جي ذخيرن جي خبر پئي. انهن ڏينهن ۾ برونائي جو سلطان ’هاشم جليل عالم‘ هو جنهن ذريعي انگريزن سان معاهدو ٿيو ته هو برونائي جي حفاظت خاطر Protectorate قائم ڪندا جيئن برطانوي حڪومت آفريڪا جي ملڪن ڪينيا وغيره ۽ عرب امارات ۾ ڪري چڪا هئا.
مٿين سلطان جي 1906 ۾ وفات بعد ’سلطان محمد جمال‘ برونائي جو بادشاهه ٿيو. هن پنهنجي قوم کي جديد تعليم سان سنواريل ڏسڻ چاهيو ٿي. ان غرض خاطر هن 1911 ۾ ڪيترائي اسڪول قائم ڪيا. دراصل هن جي ئي دور ۾ باقاعدي تيل جي کوهن جي کوٽائي شروع ٿي. 1929ع ڌاري برونائي جي ”سيريا“ علائقي مان تيل نڪري آيو ۽ 1932 ڌاري اهو بين الاقوامي منڊين تائين پهچي ويو. يعني ڏٺو وڃي ته برونائي جي سلطانن وٽ عربن جي شيخن کان گهڻو گهڻو اڳ تيل جي دولت اچي وئي ۽ اڄ به برونائي عرب ملڪن کان امير آهي. هن سلطان جي وفات بعد سندس پُٽ سلطان احمد تاج الدين 1924 کان 1950 تائين برونائيءَ جوسلطان ٿيو جنهن جي دور حڪومت ۾ ٻي جنگ عظيم شروع ٿي. 1941 ۾ جپانين سنگاپور ۽ ملائيشيا سان گڏ برونائيءَ تي به قبضو ڪري ورتو ۽ 1945 ۾ جپانين جي واپسي ٿي.
جپانين جي دورِ حڪومت ۾ برونائيءَ ۾ تيل جي صنعت کي تمام گهڻو نقصان رسيو ۽ ماڻهن کي سخت تڪليف برداشت ڪرڻي پئي. جنگ ختم ٿيڻ بعد هر ڳالهه نارمل ٿيڻ لڳي. 1947 ۾ برونائيءَ جو قومي ترانو تيار ڪيو ويو. هونءَ ته جتي جتي ۽ جيستائين انگريزن جي حڪومت رهي، چاهي آفريڪا جو ڪينيا هجي يا يوگنڊا، ايشيا جو هانگ ڪانگ هجي يا سري لنڪا ۽ ملائيشيا، اتي انگلنڊ جو قومي ترانو ئي وڄايو ويو ٿي جنهن ۾ انگلنڊ جي راڻي/بادشاهه جي وڏي عمر ۽ سوڀ لاءِ دعا گهري وئي ٿي.
God save the Queen
Send her victorious
Happy and glorious
Long to reign over us
God save the Queen.
توبه توبه! خبر ناهي ڪيئن اسان جا وڏا دهلي، ڪلڪتي، ڪراچي ۽ ٻين اسڪولن ۾ صبوح جو اسيمبليءَ ۾ دل تي پٿر رکي چوندا هئا ته انگلنڊ جي راڻي صاحبا جي نه رڳو عمر وڏي ٿئي پر اسان مٿان ڊگهي عرصي لاءِ حڪومت ڪندي رهي! غلامي به ڇا ڏکوئيندڙ شيءِ آهي. انگريزن ۽ يورپين کان آزادي حاصل ڪندڙ آفريڪا ۽ ايشيا جا ملڪ اڄ خوشحال آهن. تعليم، صحت، امن امان، انصاف ۽ روزگار جا سک اٿن جو هاڻ اتي ڪنهن راڻي يا بادشاهه جو راڄ ناهي پر جمهوريت آهي. پر اسان جهڙن ايڪڙ ٻيڪڙ ملڪن جي ماڻهن لاـءِ اهو سوالي نشان آهي ته ڇا اسان وٽ واقعي جمهوريت آهي يا ظالم قسم جي بادشاهت جنهن ۾ خوشحاليءَ جهڙي ڪا شيءِ ناهي. اڄ جي دور ۾ جڏهن ٿائلنڊ، برونائي، سعودي عرب، ڪويت، سئيڊن ۽ ڊئنمارڪ جهڙن ملڪن ۾ بادشاهي راڄ هوندي به عوام لاءِ سُک آهن اتي اسان جهڙي ملڪ خاص ڪري اسان جي صوبي سنڌ جي غريب عوام جي حالت اٿوپيا ۽ ويٽنام جي ڏڪار واري حالت کان به بدتر آهي. بهرحال اسان برونائيءَ جي ڳالهه ڪري رهيا آهيون جن انگريزن کان آزادي حاصل ڪرڻ بعد پنهنجي ملڪ جو قومي ترانو به انگريزن جي نموني جو ٺاهيو. جيئن ته: ”الله پليهار اڪان سلطان...... منهنجا مؤلا! اسان جي سلطان تي رحمتون نازل ڪر.
Kebawah Duli Yang Maha Mulia
کيس وڏي حياتي ڏي
Adil Berdaulat menaungi nusa
عدل ۽ شان سان سلطنت تي راڄ ڪري
Memimpin rakyat kekal bahagia
جيڪو رعيت جي خوشحاليءَ جو سوچي.
Hidip sentosa Negara dan sultan
شل هميشه سک سان جيئي سلطان ۽ رياست
Ilahi selamatkan Brunei Daraussalam
الاهي سلامت رک اسان جي ملڪ برونائي دارالسلام کي.“
برونائي جو سڄو نالو ”برونائي دارالسلام“ آهي يعني برونائي ـــ سلامتيءَ جو گهر. جيئن سنڌ ”باب الاسلام“ ٿي سڏجي. هونءَ هن پاسي يعني ملئي آرڪپلگو ۾ اهو به فئشن آهي ته ملڪ يا رياست جي نالي سان گڏ عربي نالو به لڳايو وڃي ٿو جيئن ملائيشيا ۾ ڪوالالمپور جي ڀر واري رياست ”سلينگور“ (جنهن جي گاديءَ جو شهر شاهه عالم آهي) پاڻ کي دارالاحسان سڏائي ٿي. ايئرپورٽ کان ڪوالالمپور شهر ڏي ايندي ويندي توهان کي روڊ تي ٺهيل دلي دروازن تي Selangor- Darul Ehsan لکيل نظر ايندو. اهڙيءَ طرح ”جوهور“ رياست جيڪا سنگاپور جي ڀر واري رياست آهي اها پاڻ کي ”دار التعظيم“ سڏائي ٿي جنهن جي گاديءَ جي شهر جو نالو ”جوهور بارو“ آهي. ملئي ٻوليءَ ۾ بارو (Baru) معنيٰ نئون، لاما (Lama) معنيٰ پُراڻو....... جيئن اسان وٽ هالا نوان ۽ هالا پُراڻا آهن. ملائيشيا، انڊونيـشيا ۽ برونائي جهـڙن ملڪن ۾ توهان کي ساڳيو شهر لاما به ملندو ته بارو به. سنگاپور کان ريل، بس يا ڪار رستي سامونڊي پل ٽپي ملائيشيا جي سرزمين جي شروعاتي شهر ”جوهور بارو“ ۾ داخل ٿيندائو ته توهان کي هن رياست ”جوهور“ جو نالو هن ريت لکيل نظر ايندو: “Johor-Darul Takzim” يعني جوهور دارالتعظيم. ملئي زبان عربي نموني سان به لکي وڃي ٿي جنهن کي ”جوي“ سڏجي ٿو ۽ رومن انگريزيءَ ۾ به جنهن کي رومي سڏجي ٿو. ان ۾ ق ۽ ڪ اکر لاءِ Q آهي، ع لاءِ K آهي جيئن ”رعيت“ جيڪو ملئي لفظ به آهي ملئي رومي ۾ Rakyat لکيو وڃي ٿو. اهڙيءَ طرح چ لاءِ انگريزي اکر C لکيو وڃي ٿو جيئن ملئي لفظ Cucu چُو چُو آهي معنيٰ ڏهٽو پوٽو.
برونائيءَ جو مٿيون قومي ترانو برونائيءَ جي حاجي محمد يوسف 1947۾ لکيو جنهن جي ڪمپوزنگ حاجي اوانگ بيسار بن سگاف ٺاهي. ان کي 1951 ۾ قومي تراني جو درجو ڏنو ويو پر ان کي 1 جنوري 1984 تي رات جي 12 بجي ڳايو ويو جنهن وقت برونائيءَ کي انگلنڊ طرفان آزادي ملي.
هتي پڙهندڙن جي دلچسپيءَ لاءِ اهو به لکندو هلان ته ملائيشيا توڙي برونائيءَ جي ڪجهه ملئي ماڻهن جا نالا، خاص ڪري جھوني جڳ جي ماڻهن جا نالا اسان ڌارين کي ضرور عجيب لڳندا. جيڪي ملئي زبان کان اڻ واقف آهن. اهي اهو ئي سوچيندا ته هي ڪهڙا اسلامي نالا آهن. پر هي نالا ائين آهن جيئن اسان وٽ، ڌڻي بخش، آگي ڏنو، ڪرڙ، گھوٽ، انب، آچر، جمعو وغيره. مٿي لکيل قومي تراني جي ڪمپوزر جو نالو ”بيسار“ ملئي دنيا ۾ عام آهي جنهن جي معنيٰ آهي وڏو، عظيم. Sagap جي معنيٰ آهي وٿي Gap. ملئي رومي زبان ۾ ف جي اچار لاءِ P لکيو وڃي ٿو. جيئن لطيفا ڇوڪريءَ جو نالو ملئي ماڻهو Latipa لکن. اهڙيءَ طرح ٻيا مشهور ملئي نالا آهن. بجانگ (ڪنوارو)، پوتيح (اڇو)، بولان (چنڊ، قمر)، بُنگا (گل)، چهايا (روشن)، اسنين (سومر)، مُودا (نوجوان)، مُرني (نج، پوتر)، سبتو (ڇنڇر).... وغيره.
برونائيءَ جي جھنڊي جي فيلڊ جو رنگ هئڊو Yellow آهي. ان لاءِ لکندو هلان ته هن پاسي اهو رنگ سلطانن ۽ بادشاهن جي نشاني آهي. هنن جي گهرن، بسترن ۽ چادرن جو رنگ هئڊو (زردو) رکيو وڃي ٿو. هنن جا موڪليل عيد ڪارڊ به ان رنگ جا ٿين ٿا. هڪ عام ماڻهو کي اهو رنگ استعمال ڪرڻ کان دل شڪستڪو ڪيو وڃي ٿو جو هن پاسي جي دنيا ۾ اهو شاهي (Royal) رنگ آهي. ويندي ٿائلنڊ جو بادشاهه به شاهي محل جي هر شيءِ ان رنگ جي پسند ڪري ٿو.
برونائي جي لوگو (emblem) تي عربيءَ ۾ برونائي جو قومي motto لکيل آهي. ”الدائمون المحسنون بالهديٰ “ جنهن جي انگريزيءَ ۾ معنيٰ لکيل آهي:
“Always render service with God’s guidance”
مٿي لکي چڪو آهيان ته ٻي جنگِ عظيم جي ختم ٿيڻ بعد برونائيءَ ۾ زندگي معمول تي اچي وئي. جپانين جيڪي ظلم چينين سان سنگاپور ۽ ملائيشيا ۾ ڪيا انهن کان ملئي ماڻهن جو ڪافي بچاءُ رهيو. برونائي جي سلطانن سان ته هو پنهنجي حساب سان وري به سٺو هليا باقي ملڪ جي ملڪيت جي ڀينگ ڪري ڇڏيائون. جپانين جي شڪست بعد جپاني ته ٿڌا ٿي ويا پر انگريز حاڪم جيڪي وري ملائيشيا، سنگاپور ۽ برونائيءَ ۾ موٽي آيا، انهن ۾ به اها پهرين واري ”ٽون ڦان“ ۽ ”همت“ نه رهي. انڊيا، پاڪستان، سري لنڪا کي ته 1947ع ۾ ئي آزادي ڏئي ڇڏي پر برونائي جهڙي ڪمزور ملڪ جو به 1949 ڌاري، ”برطانوي فوجي انتظاميا“ ملڪ جو نظم و نسق سلطان حوالي ڪري ڇڏيو.
1950 ۾ برونائيءَ جي جديد تاريخ ۾ سونهري دؤر جو آغاز ٿيو جڏهن سلطان احمد تاج الدين جو ننڍو ڀاءُ سلطان عمر علي سيف الدين III (ٽيون) تخت نشين ٿيو. هو برونائيءَ جي مسلم بادشاهت جو اٺاويهون بادشاهه ٿيو.
هن سلطان (عمر علي ٽئين) تيل مان حاصل ٿيندڙ آمدنيءَ مان ڀرپور فائدو ورتو ۽ پهرين پنج ساله منصوبو (1953-58) ترتيب ڏنو. ان سان برونائيءَ ۾ نهايت شاندار انتظامي ڍانچو تيار ٿيو ۽ ملڪ پنهنجي سر ڀرجھلو ٿيو. هن جي ئي ڏينهن ۾ ملڪ ۾ ڪيترائي تعليمي ادارا ۽ بندر سري بيگوان واري وڏي مسجد ٺهي.
سلطان عمر عليءَ جو هڪ وڏو ڪارنامو 1959ع ۾ برونائيءَ جي تحريري آئين جي تدوين آهي جنهن ذريعي خودمختيار حڪومت قائم ٿي ۽ برطانوي ريزيڊنٽ جو عهدو هاءِ ڪمشنر ۾ بدلايو ويو. بهرحال هاءِ ڪمشنر دستور موجب اهم معاملن ۾ سلطان کي صلاح مشورا ڏيندو رهيو ۽ ان جو اثر رسوخ پهرين وانگر برقرار رهيو.
1967 ۾ برونائي جي پنهنجي نئين ڪرنسي ’برونائي ڊالر‘ جي شروعات ٿي. ان ئي سال سلطان عمر علي رضاڪارانه طور اقتدار پنهنجي وڏي پٽ سلطان حسن ال بوليخا حوالي ڪري ڇڏيو. جنهن پنهنجي پهرين تقرير ۾ ان جو اظهار ڪيو ته هو پنهنجي پيءُ جون پاليسيون ۽ رٿيل پروگرام جاري رکندو. سلطان عمر عليءَ پنهنجي دؤرِ حڪومت ۾ برونائيءَ کي مالي ۽ معاشرتي لحاظ کان صفِ اول جي ملڪن ۾ آڻي بيهاريو. اهلِ برونائي، هن جي خذمتن کي مدِ نظر رکي، اهو صحيح ٿي چوي ته هي سلطان (عمر علي سيف الدين ٽيون)، جديد برونائيءَ جو معمار“ هو. سندس 1986ع ۾ انتقال ٿيو.
سلطان عمر عليءَ پنهنجي دؤر ۾ برونائيءَ کي مڪمل آزادي ڏيارڻ جي سلسلي ۾ ڪيترائي دفعا برطانيا جي حڪومت سان بحث مباحثا ڪيا هئا. 1979ع ۾ نئين سلطان حسن ال بوليخا آئين ۾ تبديليون آنديون جنهن بعد برطانيا جي حڪومت برونائي جي فقط غير ملڪي ۽ دفاعي امور جون ذميواريون سنڀاليون. آخرڪار 1984ع ۾ برونائي هڪ آزاد مسلم ملڪ جي حيثيت سان دنيا جي نقشي تي آيو. هي ملڪ هاڻ پنهنجي سلطان جي قيادت ۾ معاشي ۽ معاشرتي ترقيءَ جون نيون ۽ اعليٰ منزلون حاصل ڪري رهيو آهي.
***