مان ۽ منٽو
[/b]
منٽو بابت هيل تائين گهڻو ڪجهه لکيو ۽ ڳالهايو ويو آهي. سندس حق ۾ گهٽ مخالفت ۾ وڌيڪ. اهي رايا سامهون رکي ڪو به عقلمند منٽو بابت صحيح راءِ قائم ڪري نه ٿو سگهي. مان هي مضمون لکڻ وقت اهو سوچي رهيو آهيان، ته منٽو بابت پنهنجي راءِ جو اظهار ڪرڻ ڪافي مشڪل ڪم آهي، پر هڪ لحاظ کان سولو به آهي، ڇا لاءِ ته مون کي منٽو سان تمام گهڻو ويجهو رهڻ جو شرف حاصل رهيو آهي ۽ سچ پڇو ته مان منٽو جو همراز به آهيان. هيل تائين هن شخص متعلق جيڪو به لکيو ويو آهي، مون کي ان تي اعتراض نه آهي، پر ايترو ضرور چئبو ته جيڪو ڪجهه انهن مضمونن ۾ پيش ڪيو ويو آهي سو حقيقت کان مٿڀرو آهي. گهڻا کيس شيطان چوندا آهن ۽ گهڻا گنجو فرشتو... پر ترسو مان ڏسي وٺان ته، ڪٿي هو ٻڌي ته ناهي رهيو... نه، هاڻي ٺيڪ آهي. مون کي ياد آيو ته هي وقت هن جي پيئڻ جو هوندو آهي. هن کي شام جو ڇهين وڳي کان پوءِ ڪوڙو شربت پيئڻ جي عادت آهي.
اسان ٻئي گڏ ئي ڄاوا آهيون ۽ گڏ ئي مرنداسين، پر ائين به ٿي سگهي ٿو ته سعادت حسن مري وڃي ۽ منٽو نه مري ۽ مون کي اهو انديشو هميشه ڏاڍو ڏک ڏيندو آهي. مان ساڻس دوستي نڀائڻ ۾ ڪابه گهٽتائي ناهي ڪئي. جيڪڏهن هو زندهه رهيو ۽ مان مري ويس، ته ائين ٿيندو جو آني جو خول سلامت رهندو ۽ ان جي اندران واري سفيدي ۽ زردي گم ٿي ويندي.
هاڻي مان گهڻي تمهيد ۾ وڃڻ نه ٿو چاهيان، توهان کي صاف صاف ٿو ٻڌايان، ته مون منٽو جهڙو ونٽي ماڻهو اڄ تائين پنهنجي زندگي ۾ ناهي ڏنو.
هن بابت ايتري ڄاڻ ڪافي آهي. هونءَ ته مان منٽو کي ڄمڻ کان ئي سڃاڻان، اسان ٻئي هڪ ئي وقت يارهين مئي 1912ع تي پيدا ٿياسين، پر هي سدائين اها ڪوشش ڪندو رهيو ته ڪميءَ جيان پنهنجو منهن لڪائي رکي ۽ پوءِ ڳولهيو نه لڀي.... پر مان هن جو همراز آهيان، مون هن جي هر چرپر جو مطالعو ڪيو آهي.
اچو ته هاڻي توهان کي اهو ٻڌايان ته هي ڪهاڻيڪار ڪيئن بڻيو. تنقيد نگار وڏا وڏا ڊگها مضمون لکي پنهنجي وسيع علم جو ثبوت ڏيندا آهن.... شوپن هار، فرائيڊ، هيگل، نٽ شي ۽ مارڪس جا حوالا ڏيندا آهن پر اهي حقيقت کان ڪوهين ڏور هوندا آهن. منٽو جو ڪهاڻيڪار ٿيڻ ٻن متضاد سببن جي پاڻ ۾ ٽڪراءَ جو نتيجو آهي. سندس والد، کيس الله بخشي، ڏاڍو سخت طبعيت جو هو ۽ هن جي ماءُ وري اوتري ئي حد درجي جي نرم دل، انهن ٻن پاٽن ۾ پيسجي هي ڪڻڪ جو داڻو ڪيئن ۽ ڪيڏي مشڪل سان ٻاهر نڪتو هوندو سو اندازو توهان پاڻ ئي ڪري سگهو ٿا.
هاڻي مان سندس اسڪولي زندگي ڏانهن ٿو اچان، ڏاڍو ذهين ڇوڪرو هو ۽ ڏاڍو شرارتي پڻ ان وقت قد وڌ ۾ وڌ ساڍا ٽي فٽ مس هيس. هي پنهنجي پيءَ جو آخري ٻار هو، کيس پنهنجي پيءَ ماءُ جي محبت ته ملي پر هن جا ٽي وڏا ڀائر جيڪي هن کان عمر ۾ ڪافي وڏا هئا ۽ ٻاهرين ملڪن ۾ تعليم حاصل ٿي ڪيائون انهن سان هن کي ڪڏهن به ملاقات جو موقعو ئي نه مليو هو. هن جي خواهش هئي ته اهي هن سان ملن ۽ ساڻس وڏن ڀئرن وارو سلوڪ رکن، اهو سلوڪ کيس تڏهن نصيب ٿيو، جڏهن ادبي دنيا هن کي تمام وڏي ڪهاڻيڪار طور مڃي چڪي هئي.
چڱو، ته هاڻي هن جي ڪهاڻيڪار واري حيثيت بابت ٻڌو. هو پهرين نمبر جو فراڊ آهي. هن پهرئين ڪهاڻي بعنوان ”تماشو“ لکي جيڪا بمليان واري باغ جي خوني حادثي بابت هئي اها هن پنهنجي نالي سان نه ڇپرائي، جنهن ڪري هو پوليس جي پڪڙي کان بچي ويو.
ان کانپوءِ هن جي مزاج ۾ هڪ نئين لهر پيدا ٿي ته هو وڌيڪ تعليم حاصل ڪري. انهيءَ حوالي سان هڪ دلچسپ ڳالهه اها آهي ته هو انٽرنس جو امتحان ٻه ڀيرا فيل ٿي پاس ڪيو هو. سو به ٿرڊ ڊويزن ۾، ۽ توهان کي اهو ٻڌي به حيرت ٿيندي ته هي اردو جي پرچي ۾ فيل ٿيو هو.
هاڻي ماڻهو ٿا چون، ته هو اردوءَ جو تمام وڏو اديب آهي ۽ مان اهو ٻڌي کلندو آهيان ته اردو هن کي هاڻي به ناهي ايندي، هو لفظن پويان ائين ڀڄندو آهي جيئن ڪو ڄار وارو شڪاري پوپٽن پويان، جيڪي کيس هٿ ناهن ايندا ۽ اهو ئي سبب آهي جو هن جي لکڻين ۾ خوبصورت لفظن جي کوٽ آهي. هو ڏنڊائي آهي پر جيترا ڏنڊا هن جي ڪنڌ تي لڳا آهن سي هن ويچاري وڏي خوشيءَ سان برداشت ڪيا آهن.
هن جي ڏنڊي بازي عام محاوري واري جاٺي بازي نه پر خاص قسم جي آهي، هي هڪ اهڙو انسان آهي جيڪو سڌي سڙڪ بدران اکڙيل رستي تي هلندو آهي ۽ ماڻهو سمجهندا آهن ته ڄاڻ ڪريو ڄاڻ ڪريو... پر هي بدبخت اڄ تائين ناهي ڪريو.... شايد ڪري پئي، اونڌي منهن.... ته ٻيهر اٿي ئي نه، پر مان ڄاڻان ٿو ته مرڻ وقت هو چوندو ته هو ان ڪري ڪريو هيو ته جيئن ڪرڻ واري احساس جي مايوسي ختم ٿي وڃي.
مان ڪيترا ڀيرا چئي چڪو آهيان ته منٽو پهرئين نمبر جو فراڊ آهي، جنهن جو اڃا به وڌيڪ ثبوت اهو آهي ته هو اڪثر چوندو رهندو آ ته هو ڪهاڻي سوچيندو ناهي، خود ڪهاڻي هن کي سوچيندي آهي. اهو به ڪوڙ آهي، جڏهن ته مان ڄاڻان ٿو ته جڏهن هو ڪهاڻي لکڻ ويهندو آهي ته سندس اها ئي حالت ٿيندي آهي، جيئن ڪنهن مرغي کي آنو ڏيڻو هوندو آهي، پر هي آنو لڪي ناهي ڏيندو پر سڀني جي سامهون ڏيندو آهي. سندس يار دوست ويٺا هوندا آهن ۽ ٽي ڌيئرون گوڙ ڪنديون رهنديون آهن. هو پنهنجي مخصوص ڪرسيءَ تي اوڪڙون ويهي آنا ڏيندو ويندو آهي، جيڪي بعد ۾ چون چون ڪندڙ ڪهاڻيون بڻجي وينديون آهن. سندس زال کانئس ناراض رهندي آهي ته هو اهي ڪهاڻيون لکڻ ڇڏي ڏي، ڪوئي دڪان کولي پر منٽو جي ذهن ۾ جيڪو دڪان کليل آهي، تنهن ۾ مڃارڪي سامان کان ڪيترو ئي وڌيڪ ٻيو سامان موجود آهي. ان ڪري هو اڪثر سوچيندو رهندو آهي ته جيڪڏهن هن ڪو اسٽور کولي ته ائين نه ٿئي ته هو ڪولڊ اسٽوريج يعني سرد خانو بڻجي وڃي جتي هن جا سڀئي خيال ۽ فڪر ڄمي وڃن. مان هي مضمون ته لکان پيو پر اهو ڊپ آهي ته منٽو مون کان ڪاوڙجي نه وڃي. سندس هر شيءَ برداشت ڪري سگهجي ٿي پر ڪاوڙ سهي نه ٿي سگهجي. ڪاوڙجڻ مهل هو صفا شيطان بڻجي پوندو آهي. پر فقط ڪجهه منٽن لاءِ ۽ اهي چند منٽ الله پناهه ڏي !
ڪهاڻيون لکڻ جي معاملي ۾ هي نخرا ضرور ڪندو آهي، پر مان ڄاڻان ٿو ڇا لاءِ ته مان هن جو همراز آهيان... ته هو نخرو پيو ڪري. هن هڪ ڀيري پاڻ لکيو هو، ته هو رات جو سوچيندو سمجهه ۾ ڪجهه به نه ايندس، صبح جو پنجين وڳي اٿندو ۽ اخبار مان ڪنهن ڪهاڻيءَ جي رس چوسڻ لاءِ سوچيندو. پر کيس ناڪامي پلئه پوندي. پوءِ هو غسل خاني ويندو جتي پنهنجي تپيل مٿي کي ٿڌو ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو ته جيئن ڪجهه سوچڻ لائق ٿي سهگي، پر ناڪام ٿيندو. پوءِ ڪاوڙجي پنهنجي زال سان جهيڙو ڪرڻ لڳندو. اتان به ناڪامي ٿيندس، ته ٻاهر پاڻ وٺڻ هليو ويندو. پاڻ سندس ٽيبل تي پيو هوندو پر ڪهاڻي جو موضوع پوءِ به هن جي سمجهه ۾ نه ايندو. آخر انتقامي طور قلم يا پينسل هٿ ۾ کڻندو ۽ هڪ ڪهاڻي جي شروعات ڪري ڏيندو. باپو گوپي ناٿ، ٽوبا ٽيڪ سنگهه، هتڪ، محي، موذيل، اهي سڀئي ڪهاڻيون هن ائين ئي فراڊ سان لکيون آهن.
اها عجيب ڳالهه آهي ته ماڻهو هن کي غير مذهبي سمجهندا آهن ۽ مان سمجهان ٿو ته ڪنهن حد تائين هو ان زمري ۾ اچي ٿو. ان ڪري ته اڪثر ڪري هو تمام وڏن موضوعن تي قلم کڻندو آهي ۽ پنهنجين لکڻين ۾ اهڙا لفظ استعمال ڪندو آهي، جن تي اعتراض جي گنجائش به ٿي سگهي ٿي. پر اهو مان ڄاڻان ٿو ته جڏهن به هن ڪو مضمون لکيو، پهرين صفحي جي پيشانيءَ تي 786 ضرور لکيو، جنهن جو مطلب آهي ”بسم الله“ ۽ هي شخص جيڪو اڪثر خدا جو منڪر نظر ايندو آهي، ڪاغذ تي مومن بڻجي ويندو آهي. هي اهو ڪاغذ ۽ منٽو آهي، جنهن کي اوهان ڪاغذي بابائن وانگر صرف آڱرين ۾ ئي مروڙي سگهندئو، نه ته لوهي هٿوڙن سان به ٽٽڻ وارو ماڻهو ناهي.
هاڻي مان منٽو جي شخصيت طرف پيو اچان. جنهن کي چند لقبن ۾ بيان ڪجي ٿو، هو چور آهي، دغاباز آهي.
هن اڪثر پنهنجي گهر واريءَ جي غفلت مان فائدو ورتو آهي ۽ سوين رپيا چورايا آهن. هيڏانهن اٺ سئو رپيا رکيا ۽ هوڏانهن هي چور اکين سان تڪڻ شروع ڪري ڏيندو ته هن ڪٿي رکيا آهن ۽ ٻئي ڏينهن انهن مان ئي هڪ نوٽ گم ڪري ڇڏيندو ۽ ان ويچاريءَ کي جڏهن ان نقصان جي خبر پوندي هئي ته نوڪرن کي دٻائڻ شروع ڪندي هئي... هونءَ ته منٽو بابت مشهور آهي ته هو سچار آهي، پر مان ان سان سهمت ناهيان. پهرين نمبر جو ڪوڙو آهي. شروع شروع ۾ هن جو ڪوڙ گهر ۾ هلي ويندو هو. جنهن ۾ منٽو جي هڪ خاص قسم جي ٽچ هوندي هئي، پر پوءِ هن جي زال کي خبر پئجي وئي ته اڄ تائين خاص معاملن بابت هو جيڪو ڪجهه چوندو رهيو آهي. سو ڪوڙ هو. منٽو ڪوڙ ڪجهه وڌيڪ ڳالهائيندو آهي، پر سندس گهر وارا هاڻي اهو سمجهڻ لڳا آهن ته هن جي هر ڳالهه ڪوڙ آهي، ان تر جيان جيڪو ڪنهن عورت پنهنجي ڳل تي سرمي سان ڪڍيو هجي.
هو اڻ پڙهيل آهي، ان ڪري ڪڏهن مارڪس جو مطالعو نه ڪيو اٿائين، فرائيڊ جو ڪو به ڪتاب هن جي نظرن مان ناهي گذريو، هيگل جي فقط نالي کان ئي واقف آهي، هيولڪ ابلس کي هي فقط نالي سان ئي سڃاڻيندو آهي پر مزي جي ڳالهه آهي ته ماڻهو.... منهنجو مطلب آهي تنقيد نگار، چوندا آهن ته هي انهن مڙني مفڪرن کان متاثر آهي. جيتري قدر مون کي خبر آهي، منٽو ڪنهن جي به خيال کان متاثر ناهي ٿيندو، اهي دنيا کي سمجهائڻ وارا سڀ چغل آهن، دنيا کي سمجهائڻ نه گهرجي، ان کي خود سمجهڻ گهرجي... پاڻ کي سمجهائي سمجهائي هو اهڙي سمجهه ٿي چڪو آهي، جيڪا عقل ۽ فهم کان مٿي آهي. هو ڪنهن ڪنهن وقت اهڙيون ته عجيب عجيب ڳالهيون ڪندو آهي جو مون کي کل اچي ويندي آ، اها ڳالهه پوري اعتماد سان ٿو چوان، ته منٽو جنهن تي فحش نگاريءَ جي سلسلي ۾ ڪيترائي ڪيس هلي چڪا آهن، اصل ۾ ڏاڍو طهارت پسند آهي پر مان اهو چوڻ کان به نه ٿو رهي سگهان، ته هو پاڻ تي تنقيد ۽ ڦٽ لعنت به ڪندو رهندو آهي.
[b]سنڌيڪار :رضوان گل[/b]