نئون سال
ڀت تي پڳل گهڙيال ٽڪ ٽڪ پئي ڪئي، ڪئلينڊر جو آخري پنو جيڪو ڏيڍ انچ ڪاغذ جو ننڍڙو ٽڪر هئو، هن جي سنهڙين آڱرين ۾ ائين پيو ڏڪي ڄڻ موت جي سزا جو قيدي ڦاهيءَ جو تختي اڳيان بيٺو هجي.
گهڙيال ٻارنهن ڌڪ هنيا، پهرئين ڌڪ تي آڱرين ۾ چرپر ٿي ۽ آخري ڌڪ تي ڪاغذ جو اهو ٽڪرو ننڍڙي گولي ٺهي ويو. آڱرين اهو ڪم ڏاڍي بي رحمي سان ڪيو ۽ جنهن شخص جون اهي آڱريون هيون. اهو آڱرين کان به وڌيڪ بي رحمي سان ڪاغذ جي ان گولي کي ڳهي ويو. هن جي چپن تي تيزابي مرڪ تري آئي، ڪئلينڊر کي فاتحانه نظرن سان ڏسي چيائين”مان تو کي کائي ويو آهيان، بنا چٻاڙڻ جي ڳهي ويو آهيان“
ان کان پوءِ هڪ اهڙو ٽهڪ اڀريو جنهن ۾ انهن توپن جو آواز دٻجي ويو جيڪي نئين سال جي شروعات تي ڪٿي پري پئي گونجيون.
جيستائين انهن توپن جو آواز جاري رهيو، هن جي سڪل نڙي مان ٽهڪ ٻرندڙ لاوي وانگر نڪرندا رهيا، هو بي حد خوش هئو، بي حد خوش، اهو ئي سبب هو جو هن جي حالت چرين جهڙي هئي. سندس خوشي آخري درجي تي پهتل هئي، هو سڄي جو سڄو کليو پئي پر سندس اکيون رنيون پئي ۽ جڏهن کليو پئي ته توهان هن جي ڏڪندڙ چپن کي ڏسي سمجهي وڃو ها ته هن جو روح ڪنهن سخت عذاب مان پيو گذري. هو هر نعرو پيو هڻي ”مان تو کي کائي ويو آهيان بنا چٻائڻ جي ڳهي ويو آهيان. هڪ هڪ ڪري ٽي سئو ڇاهٺ ڏينهن کي، ليپ ڏينهن سميت!“
خالي ڪئلينڊر سندس ان عجيب و غريب دعويٰ جي تصديق پيو ڪري.
اڄ کان ٺيڪ چار سال پهرين جڏهن هو پنهنجي ڪلهن تي مصيبتن جا جبل کڻي، پنهنجو رزق پاڻ ڪمائڻ لاءِ ميدان ۾ آيو ته ڪيترائي ماڻهو هن تي کليا هئا. ڪيترن ماڻهن هن جي ”همت“ جو مذاق اڏايو هئو، پر هن انهن ڳالهين جي ڪا پرواهه ئي نه ڪئي ۽ هن کي هاڻي به ڪنهن جي پرواهه ڪٿي هئي. هن کي رڳو پنهنجي ئي پرواهه هئي ۽ بس، ٻين جي جنت تي هو سدائين پنهنجي دوزخ کي ترجيح ڏيندو هو ۽ هاڻي به ان اصول جو پابند هئو.
هو انهن ڏينهن ۾ گڏهن وانگر ڪم ڪندو هو، ڪتن کان وڌيڪ ذليل زندگي پيو گذاري، پر اهي ڳالهيون هن جي راهن ۾ رنڊڪ نه بنيون.
ڪيترا ڀيرا هن کي ٻين اڳيان هٿ ڊگهيرڻو پيو. هن هٿ ڊگهيڙيو پر هڪ شان سان هو چوندو هو، ”اهي سڀ فقير جيڪي رستن تي جهوليون جهلي، ڪشتا کڻي ڦرندا ٿا وڌن، انهن کي گوليءَ سان اڏائي ڇڏجي، خيرات وٺي اهي ذليل ڪتا شڪر گذار ٿا نظر اچن، جيتوڻيڪ انهن کي مهرباني گاريون ڏيئي مڃڻ گهرجي، جيڪي خيرات گهرن ٿا سي ايترا لعنتي ناهن، جيترو اهي ماڻهو جيڪي ڏين ٿا، خيرات سمجهي جنت ۾ هڪڙي ٿڌي ڪوٺي بڪ ڪرائڻ وارا سوداگر!“
هن کي ڪيترا ڀيرا رپئي پئسي جي مدد وٺڻ لاءِ شهر جي دولتمند ماڻهن وٽ وڃڻو پيو. هن دولتمندن کان مدد ورتي، هنن جون ڪمزوريون انهن ئي وٽ وڪڻي ! ۽ هن اهو سودو ڪنهن اڻڄاڻ دڪاندار وانگر ڪونه ڪيو، ”توهان شهر وارن جي صحت جا محافظ مقرر ڪيا ويا آهن، پر حقيقت ۾ توهان بيماريون پيدا ڪرڻ جا ٺيڪيدار آهيو، حڪومت جي ڪتابن ۾ توهان جي نالي اڳيان هيلٿ آفيسر لکو ويندو آ، پر مهنجي ڪتاب ۾ توهان جو نالو مرض وڪڻڻ وارن ۾ لکيل آهي، ٽيون ڏينهن توهان سنگتڙن جا ٻه سئو ٽوڪرا پاس ڪري موڪليا جيڪي طبي اصول جي مطابق ماڻهن جي صحت لاءِ سخت نقصانڪار هئا. ڏهه ڏينهن پهرين تقريبا ٻه هزار ڪيلن تي توهان پنهنجون اکيون بند ڪري ڇڏيون، جن ۾ هر هڪ بيماري جي پڙي هو ۽ اچ توهان ان پراڻي ۽ غليظ عمارت کي بچائي ورتو، جتي بيماريون ٿيون پيدا ٿين ۽.....“
عام طور تي هن کي اڳتي ڪجهه چوڻ جي ضرورت ئي يپش نه ايندي هئي. ان ڪري جو هن جو سودو تمام گهٽ ڳالهائڻ سان ئي پڪو ٿي ويندو هئو.
هو هڪڙي سستي ۽ بازاري قسم جي اخبار جو ايڊيٽر هئو، جنهن جي اشاعت ٻه سئو کان وڌيڪ نه هئي، اصل ۾ هو اشاعت جو قائل ئي نه هو، هو چوندو هو ”جيڪي ماڻهو اخبار پڙهن ٿا سي بيوقوف آهن، ۽ جيڪي ماڻهو اخبار پڙهي ان ۾ لکيل ڳالهين تي يقين ڪن ٿا سي سڀني کان وڏا بيوقوف آهن، جن ماڻهن جي پنهنجن زندگي هنگامن سان پر هجي، انهن جو ڇپيل چٿڙن سان ڪهڙو مطلب؟“
هو اخبار ان ڪري ڪونه ڪڍندو هئو ته ڪو هن کي مضمون لکڻ جو شوق هئو يا هو اخبار جي ذريعي سان شهرت حاصل ڪرڻ پيو چاهي، نه، بلڪل نه هڪ ٻن ڪلاڪن جي مصروفيت کان سواءِ، جيڪا سندس اخبار جي اشاعت لاءِ ضروري هئي، باقي سڄو وقت هو انهن خوابن جي تعبير ڏسڻ ۾ گذاريندو هئو. جيڪي ڪيتري وقت کان هن جي ذهن ۾ موجود هئا، هو پنهنجي لاءِ هڪ اهڙو مقام ٺاهڻ پيو چاهي جتي ڪو هن کي تنگ نه ڪري، جتي هو اطمينان حاصل ڪري سگهي، پوءِ ڀلي اهو ٻن سيڪنڊن لاءِ ئي ڇو نه هجي.
”جنگ جي ميدان ۾ فتح ڀلي ماڻهو مرڻ ڪنڌيءَ تي هجي ته نصيب ٿئي، پر ٿئي ضرور ۽ جيڪڏهن شڪست ٿي وڃي، مرڻو پوي ته ڪهڙو حرج آ، شڪست کائينداسين پر فتح حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪندي، موت انهن جو جيڪي موت کان ڊڄي جان ڏين، ۽ جيڪي زنده رهڻ جي ڪوشش ۾ موت کي چنبڙي پون، سي زنده آهن ۽ هميشه زنده رهندا، گهٽ ۾ گهٽ پنهنجي لاءِ!“
دنيا هن جي خلاف هئي، جيڪو ماڻهو به هن سان ملندو هو کانئس نفرت ڪندو هو، هو خوش هو، نفرت ۾ محبت کان وڌيڪ تيزي هوندي آهي، جيڪڏهن سڀ ماڻهو مون سان محبت ڪرڻ شروع ڪري ڇڏن ته پوءِ مان ته ان ڦيٿي وانگر ٿي وڃان، جنهن کي هيٺ مٿي، اندر ٻاهر، هر جاءِ تي تيل ڏنو ويو هجي، مان ڪڏهن به ان گاڏي کي اڳتي نه ڌڪي سگهندس، جنهن کي ماڻهو زندگي چوندا آهن.“
تقريبن سڀ هن جي خلاف هئا ۽ هو پنهنجي انهن مخالفن کي ائين ڏسندو هو ڄڻ موٽر جي انجڻ ۾ لڳل پرزن کي ڏسندو هجي ”اهي ڪڏهن ٿڌا نه ٿيڻ کپن“ ۽ هن اڃا تائين انهن کي ٿڌو نه ٿيڻ ڏنو هو، هو ان آڙاهه کي ٻرندو رکڻ پيو چاهي، جنهن تي پنهنجا هٿ ڏئي هو ڪم ڪندو هئو، جنهن ڏينهن هو پنهنجي مخالفن ۾ ڪنهن نئين ماڻهو جو واڌارو ڏسندو هو ته پنهنجي دل کي چوندو هو ”اڄ مون آڙاهه ۾ هڪ ٻي سڪي ڪاٺي وجهي ڇڏي آ، جيڪا گهڻي رات تائين ٻرندي رهندي.“
سندس هڪ دشمن ڪنهن جلسي ۾ هن جي خلاف ڏاڍو زهر اوڳاڇيو، ايتري قدر جو هن کي گاريون به ڏنائين سندس ان دشمن جو خيال هو ته اهي گاريون ٻڌي هن جي ننڊ ڦٽي پوندي پر هو ته ان ڏينهن معمول کان وڌيڪ آرام سان ستو، الٽو سندس دشمن جي ننڍ ڦٽي پئي، سڄي رات اکين ۾ گذاريائين سڄي رات ضمير ستائيندو رهيس، نيٺ صبح جو اٿي هن وٽ آيو ۽ معافي گهريائينس ”مون کي ڏاڍو افسوس آهي جو مون توهان جهڙي بلند اخلاق انسان کي گاريون ڏنيون.... اصل ۾ اهو مون ڏاڍي تڪڙ ۾ ڪيو، سوچڻ سمجهڻ کان سواءِ.... مون کي ڀڙڪايو ويو هو، مان پنهنجي ڪئي تي شرمنده آهيان، مون کي اميد آ ته توهان مون کي معاف ڪندا، مون کان تمام وڏي غلطي ٿي!“
بلند اخلاق! انهي لفظ اخلاق کان هن کي ڏاڍي چڙ هئي، اخلاق، انسانيت جي منهن تي تهه چڙهيل ...
اخلاق، اخلاق، اخلاق....... يعني ڇا ؟
هي نه ڪر، هو نه ڪر جو ٻي معنيٰ رٽو، انسان جي آزاد سرگرمين تي سينسر!
کيس خبر هئي ته سندس ڪمزور دل دشمن ڪوڙ ڳالهايو هو، پر الائي ڇو هن کي ڪاوڙ ڪونه لڳي، مرڳو هن کي ائين محسوس ٿيو ته جيڪو ماڻهو معافي پيو گهري ان جي ڪا عزيز ترين شيءِ فنا ٿي وئي آهي، هو ڏاڍو بي رحم سمجهيو ويندو هو ۽ اصل ۾ هو هئو به ڏاڍو بي رحم، نرم و نازڪ جذبات کان سندس دل بلڪل خالي هئي، پر ان پٿر جهڙي دل تي هن کي ڪا شيءِ رڙهندي محسوس ٿي، کيس ان ماڻهو تي رحم اچڻ لڳو،
”اڄ تون روحاني طور تي مري وئين ۽ مون کي تنهنجي ان موت تي افسوس آ!“
اهو ٻڌي هن جي دشمن کي وري گاريون ڏيڻيون پيون، پر سندس ڪنن تائين ڪو آواز ڪونه پهتو ، گهڻو وقت ٿيو ته هو ان کي ڪنهن قبرستان ۾ دفن ڪري چڪو هئو.
چئن سالن کان هو ائين ئي پيو، جيئي، زبردستي دنيا جي مرضي جي خلاف، گهڻيون ئي طاقتون کيس برباد ڪرڻ لاءِ آتيون هيون پر هو پنهنجي وجود جو هڪ ذرو به جنگ ڪرڻ کان سواءِ هنن جي حوالي ڪرڻ لاءِ تيار نه هو، جنگ، جنگ، جنگ، هر دشمن طاقت خلاف جنگ، رحم کان بي خبر، عشق و محبت کان پرهي، اميد، خوف ۽ استقبال کان بيگانو ۽ پوءِ جيڪو ٿئي سو ٿئي!!
چئن سالن کان هو زماني جي تيز هوائن ۾ هڪ مضبوط ڊگهي وڻ وانگر بيٺو هو، مند جي مٽا سٽا ٿي سگهي ٿو هن جي جسم تي اثر ڪيو هجي، پر سندس روح تي اڃا تائين ڪو اثر نه ٿيو هو، اهو ساڳيو اهڙي جو اهڙو هئو، جهڙو چار سال پهرين هو، لوهه وانگر سخت، اها سختي قدرت جي طرفان نه هئي، پر هن پاڻ پيدا ڪئي هئي، هو چوندو هو،”نرم و نازڪ روح کي پنهنجي سيني ۾ رکي تون زماني جي سخت زمين تي نٿو هلي سگهين، جيڪو گل جي پتي سان هيري جو جگر ڪپڻ چاهي، انهي کي پاڳل خاني ۾ بند ڪرڻ کپي.“
شاعراڻن خيالن کي هن پنهنجي دماغ ۾ ڪڏهن جاءِ نه ڏني ۽ جيڪڏهن غير ارادي طور تي اهڙا خيال سندس دماغ ۾ پيدا ٿي ويندا هئا ته هو انهن ”حرامي ٻارن“ جي هڪدم نڙي گهٽيندو هو، هو چوندو هو ”مان انهن ٻارن جو پيءُ نٿو ڦٽو ٿيڻ چاهيان، جيڪي منهنجي ڪلهن تي ٻار ٿي پون.“
هن پنهنجي حياتي جي ساز جا سڀ تار پٽِ تي اڇلائي ڇڏيا هئا، جن مان نرم و ناز سر نڪرندا آهن.
”زندگيءَ جو صرف هڪڙو ساز آ جيڪر رجز آهي، جيڪو اڳتي وڌڻ، حملو ڪرڻ، مرڻ ۽ مارڻ جو جذبو پيدا ڪري ٿو، ان ساز کان سواءِ باقي سڀ راڳ فضول آهن، جيڪي جسم تي ٿڪ چاڙهي ڇڏيندا آهن.“
سندس دل جواني جي باوجود عشق محبت کان خالي هئي، هن جي نظرن آڏو هزارين خوب صورت ڇوڪريون ۽ عورتون گذري چڪيون هيون پر انهن مان ڪنهن هڪ به سندس دل تي اثر نه ڪيو هو، هو چوندو هو ”هن پٿر ۾ عشق جا جيوڙا نٿا لڳي سگهن!“
هو اڪيلو هو، بلڪل اڪيلو، کجيءَ جي ان وڻ وانگر جيڪو ڪنهن تتل وارياسي ۾ اڪيلو بيٺو هجي، پر هو ان اڪيلائي کان ڪڏهن نه گهٻرائيندو هو، اصل ۾ هو اڪيلو ڪڏهن هوندو ئي ڪونه هو، ”جڏهن مان ڪم ۾ مشغول هوندو آهيان ته اهو ئي منهنجو ساٿي هوندو آ ۽ جڏهن مان ان کان واندو ٿيندو آهيان ته منهنجا ٻيا ويچار منهنجي آس پاس گڏ ٿي ويندا آهن، مان سدائين پنهنجي دوستن جي محفل ۾ هوندو آهيان، هو پنهنجا ڏينهن ائين گذاريندو هو ڄڻ انب کائيندو هجي، شام جو جڏهن هنڌ تي ليٽندو هو ته ائين محسوس ڪندو هو ڄڻ هن ڏينهن کي چوسيل ککڙيءَ وانگر اڇلائي ڇڏيو هجي، جيڪڏهن توهان سندس ڪمري جي ڀت هجو ها ته اهي لفظ وري وري توهان جي ڪنن سان ٽڪرائجن ها، جيڪي سمهڻ وقت هن جي زبان مان نڪرندا هئا، ”اڄ جو ڏينهن ڪيڏو کٽو هو. هن سال جي ٽوڪري ۾ جي ٻيا ڏينهن به اهڙي ئي قسم جا هوندا ته مزو اچي ويندو“ ۽ راتيون، توڙي روشن هجن يا اونداهيون، سندس نظر ۾ طوائفون هيون، جن کي هو سج اڀريندي ئي وساري ڇڏيندو هو.
چئن سالن کان هو ائين ئي پيو زندگي گذاري ، ائين لڳندو هو ڄڻ هو ڪنهن اتانهين جاءِ تي ويٺو هجي، هٿوڙو کڻي، زماني جو لوهي ڦيٿو هن جي سامهون پيو گذري ۽ هو ان ڦيٿي تي پنهنجي هٿوڙي سان ڌڪ هڻي پنهنجا ٺپا هڻندو ٿو وڃي. هڪ ڏينهن جڏهن گذري ٿو ته هو ڦيٿي کي ٿوري دير لاءِ جهلي ٿو وٺي ۽ پوءِ ڇڏي، چوي ٿو ”هاڻي وڃ، مان تو کي چڱي طرح استعمال ڪري چڪو آهيان.“
ڪجهه ماڻهن کي افسوس ٿيندو آ ته اسان فلاڻو ڪم فلاڻي وقت تي ڇو نه ڪيو ۽ اهو پڇتاءُ هو گهڻي دير تائين محسوس ڪندا آهن پر هن کي اڃا تائين ان قسم جو افسوس يا ڏک نه ٿيو.... جيڪو وقت سوچڻ ۾ ضايع ٿيندو آ، هو ان مان بنا سوچڻ سمجهڻ جو فائدو وٺڻ جي ڪوشش ڪندو هو، پوءِ ڀلي کيس نقصان ئي ڇو نه ٿئي، جيڪڏهن سوچي سمجهي هلڻ ۾ فائدو هجي ها ته پيغمبرن ۽ نيڪ ماڻهن جي زندگي ڏکڻ ۽ مصيبتن سان ڀريل هرگز نه هجي ها. جيڪي هر ڪم سوچي سمجهي ڪندا هئا، جڏهن سوچ ويچار ڪرن کان پوءِ به نقصان ٿئي يا ناڪاميءَ کي منهن ڏيڻو پوي ته پوءِ ڇا ان کان بهتر ناهي ته سوچ ويچار ۾ پوڻ کان سواءِ ئي نتيجن کي منهن ڏجي!
انهن چئن سالن ۾ هن کي هزارين ناڪامين کي منهن ڏيڻو پيو، رڳو منهن نه ڏيڻو پيو، پر مٿي کان پير تائين ڏسڻو پيو، پر هو پنهنجي اصولن تي ائين ئي قائم رهيو جيئن تيز لهرن ۾ ڪو جبل بيڄو هجي،
اڄ رات ٻاهرين وڳي کان پوءِ ئي نئون سال سندس سامهون پئي آيو ۽ پراڻي سال کي هو هضم ڪري ويو هو، بنا اوڳرائي ڏيڻ جي،
نئين سال جي اچڻ تي هو، خوش هو، جيئن ملهه جي ميدان ۾ ڪو نامور پهلوان پنهنجي نئين سال جي مقابلي لاءِ هٿيار کڻي تيار ٿي بيٺو هو، هاڻي هو بلند آواز ۾ چئي رهيو هو”مان تو جهڙن چئن پهلوانن کي هارائي چڪو آهيان، هاڻي تو کي به ڦهڪو ڪري ڪيرائيندس.“
دل ڀري خوشي ملهائڻ کانپوءِ هو نئين ڪئيلندڙ ڏانهن وڌيو، جيڪو هڪ ميري ڀت تي مٿئين پاسي لڳل هو، تاريخ واري پاسي کان هن هڪ سٽ سان مٿيون ڪاغذ پري ڪري چيو”ٿورو پردو ته هٽاءِ – ڏسان ڪهڙي شڪل آ تنهنجي.... مان آهيان تنهنجو مالڪ، تنهنجو آقا.... تنهنجو سڀ ڪجهه!“
پهرين جنوريءَ جي تاريخ جو پنو ظاهر ٿيو، هڪڙو ٽهڪ بلند ٿيو ۽ هن چيو، ”سڀاڻي رات تون به فنا ٿي ويندين!“
ترجمو: صبينه قاضي