پنج ڏينهن
ڇهه ست مهينا اڳ مون کي پنهنجي هڪ دوست جي گهر واريءَ کي ڏسڻ لاءِ ٽبوت وڃڻو پيو جيڪا ان سيني ٽوريم ۾ زندگي جون آخري گهڙيون گذاري رهي هئي. مان جيئن ئي اتي پهتس ته هڪ مريض گذاري ويو. ويچاري پدما جو ساهه، جيڪو اڳ ئي ئي تڪليف سان کڄي رهيو هو سو ويتر منجهي ويو، مان نه ٿو چئي سگهان ته سبب ڪهڙو هو، پر منهنجي خيال ۾ فقط اتفاق هو جو چئن ڏينهن اندر ان ننڍڙي سيني ٽوريم ۾ ٽي مريض هڪ ٻئي پويان مرندا ويا. جيئن ئي ڪو بسترو خالي ٿيندو هو يا ڪنهن انسان جي رڙ يا سڏڪو ٻڌڻ ۾ ايندو هو ته سموري سيني ٽوريم ۾ هڪ عجيب قسم جي اداسي ۽ پريشانيءَ وارو ماحول ٿي ويندو هو. اهي مريض جيڪي اميد جي سنهي تند سان اٽڪيل هئا سي اونداهين ۾ گم ٿيڻ لڳندا هئا.
منهنجي دوست جي گهر واري پدما ته صفا وسامي ويندي هئي. سندن سنهڙن چپن تي موت جي پلاڻ ڏڪڻ لڳندي هئي ۽ هن جي گهرين اکين ۾ انتهائي رحم جهڙي حالت پيدا ٿئي ويندي هئي.
سڀ کان پهريون هڪ خوفزده ”ڇو؟“ ۽ ان جي پويان گهڻا ڊڄڻا ”نه“.
ٽئين مريض جي موت کان پوءِ مان ٻاهر ورانڊي ۾ ويهي زندگيءَ ۽ موت بابت سوچڻ لڳس.... سيني ٽوريم هڪ اهڙي گودام جيان پئي لڳو، جنهن ۾ هي مريض بصرن جيان سٿيل هجن.
هڪ ڪانٽو اچي سٺي ريت ڳريل بصر کي ڳولي کڻي هليو ويندو هو. هيءَ ڪيڏي نه عجيب تشبيهه هئي جيڪا منهنجي ذهن ۾ بار بار اچي رهي هئي. مان ان کان وڌيڪ ٻيو ڪجهه به نه سوچي سگهيس، ته موت انتهائي خطرناڪ شيءِ آهي. يعني توهان چڱا ڀلا جي رهيا آهيو، ڪو مرض اچي چنبڙي ٿو ۽ ماڻهو مري وڃي ٿو. افسانوي حوالي سان به زندگيءَ جي ڪهاڻيءَ جو اهو انجام چست نظر نه ٿو اچي.
ورانڊي مان اٿي اندر آيس، ڏهه پندرهن قدم کنيم ته پويان آواز آيو: ”دفنائي آيئو ٻاويهين نمبر کي؟“
مان سامهون ڏٺو اڇي بستري تي ٻه ڪاريون اکيون مسڪرائي رهيون هيون. اهي اکيون، مون کي بعد ۾ خبر پئي ته هڪ بنگالي عورت جون هيون جيڪا ٻين مريضن کان بلڪل الڳ طريقي سان موت جو انتظار ڪري رهي هئي.
هن جڏهن ائين چيو ته ”دفنائي آيئو ٻاوهين نمبر کي؟“ ته مون کي ائين محسوس ٿيو ڄڻ انسان کي نه پر... ۽ سچ پڇو ته ان مريض کي قبر ۾ لاهيندي منهنجي دل ۽ دماغ جي ڪنهن ڪنڊ ۾ به اهو احساس پيدا نه ٿيو ته ڪو هن جي مرڻ سان دنيا ۾ ڪو خيال پيدا ٿي پيو آهي.
مان جڏهن وڌيڪ ڳالهه ٻولهه ڪرڻ لاءِ ان بنگالي عورت وٽ وڃي بيٺس جنهن جون اکيون خطرناڪ بيماريءَ باوجود چمڪندڙ ۽ تازيون هيون ته هن مسڪرائيندي چيو، ”منهنجون نمبر چوٿون آهي.“ پوءِ هن اڇي چادر جا گهنج ٺاهيندي ڏاڍي بي تڪلف انداز ۾ چيو، ”توهان مرد ساڙڻ ۽ دفنائڻ ۾ ڪافي دلچسپي وٺندا آهيون.“
مون ائين ئي جواب ڏنو، ” نه نه. “ ۽ ائين اها مختصر گفتگو ختم ٿي ۽ مان پنهنجي دوست ڏانهن هليو ويس.
ٻئي ڏينهن هر روز جيان مان سير تي نڪتس هلڪي هلڪي بوندا باندي ٿي رهي هئي. جنهن موسم ڏاڍي پياري ۽ معصوم لڳي رهي هئي. نيريون نيريون ڌنڌ ۾ وڪوڙيل ٽڪريون، روڊ تي ڪرندڙ پٿر. صحتمند پوري پني قد واريون مينهون. بس هر پاسي خوبصورتي هئي. هڪ پر اعتماد خوبصورتي، جنهن کي ڪنهن چور جي چورائڻ جو کٽڪو نه هو.
مان سير ڪري واپس سيني ٽوريم ۾ داخل ٿيس ته سڀني مريضن جا لٿل چهرا ڏسي سمجهي ويس ته هڪ عدد پٽيو هلي پيو... يارهون نمبر يعنيٰ پدما.
هن جي اندر ٿي ويل اکين ۾ جيڪي کليل ئي رهجي ويون هئس مون ڪيترائي ”ڇو“ ۽ ان جي پويان خوفزده ”نه نه“ وارا لفظ پڙهيا. ويچاري !!
مينهن وسي رهيو هو، جنهن ڪري خشڪ لڪڙا گڏ ڪرڻ ۾ ڪافي مشڪلن جو منهن ڏسڻو پيو. منهنجو دوست اتي ئي چتا جي ڀر ۾ ويٺو رهيو ۽ مان سندس سامان ٺيڪ ڪرڻ سيني ٽوريم هليو آيس. اندر داخل ٿيندي ئي مون کي وري انهيءَ بنگالي عورت جو آواز آيو.
”ڏاڍي دير ڪري ڇڏي توهان.”
”ها، برسات جي ڪري ڪاٺيون نه ٿي مليون، ان ڪري دير لڳي وئي.“
”ٻين هنڌن تي ڪاٺين جا دڪان هوندا آهن، پر مون ٻڌو آهي ته هتي هيڏانهن هوڏانهن گهمي ڪري پاڻ کي ئي ڪاٺيون گڏ ڪرڻيون پونديون آهن.“
”ها“
”ويهي رهو نه.“
مان هن جي ڀر ۾ پيل اسٽول تي ويهي رهيس ۽ هن هڪ عجيب قسم جو سوال ڪيو: ”ڳولا ڪندي ڪندي جڏهن توهان کي ڪنهن خشڪ ڪاٺيءَ جو ٽڪرو ملي ويندو هوندو ته توهان خوش ٿيندا هوندو؟“
هن منهنجي جواب جو انتظار نه ڪيو ۽ پنهنجي چمڪدار اکين سان مون ڏانهن گهوريندي چيو، ”موت بابت توهان جو ڇا خيال آهي؟“
”مون گهڻا ڀيرا سوچيو آهي پر سمجهه ۾ ناهي اچي سگهيو.“
هوءَ ڪنهن داناءَ جيان مرڪي پئي ۽ ٻارن واري معصوم انداز ۾ چوڻ لڳي”مان ڪجهه ڪجهه سمجهي سگهان ٿي.... ڇا لاءِ ته ڏاڍا موت ڏٺا اٿم..... ايترا، جيترا توهان شايد هزار سال جيئرا رهي به نه ڏسي سگهو. مان بنگال جي رهواسڻ آهيان، جتان جو ڏڪار اڄ ڪلهه ڏاڍو مشهور آهي. توهان کي ته خبر ٿي هوندي، اتي لکين ماڻهو مري چڪا آهن ۽ ڪيترائي مضمون لکجي چڪا آهن، پوءِ به ٻڌو آ انسان جي انهيءَ عمل جو نقشو صحيح طرح ناهي ظاهر ٿي سگهيو. موت جي هن منڊي بابت سوچيو.“
پڇيومانس ”ڇا؟“
هن ساڳئي انداز ۾ جواب ڏنو، ”مون سوچيو ته هڪ ماڻهوءَ جو مرڻ موت آهي... هڪ لک ماڻهن جو مرڻ تماشو آهي... سچ ته موت جو اهو خوف جيڪو ڪڏهن منهنجي دل ۾ ويٺل هو سو هاڻي بلڪل ختم ٿي چڪو آهي. هر بازار ۾ جيڪڏهن ڏهه ويهه ارٿيون ۽ جنازا نظر اچڻ لڳن، ته ڇا موت جو اصل مطلب مري نه ويندو؟مان فقط ايترو سمجهي سگهي آهيان ته اهڙن بي تماشي موتن تي روئڻ بيڪار آهي. چريائپ آهي. پهرئين ڳالهه ته ايترن سان ماڻهن جو مرڻ ئي وڏي چريائپ آهي!“
يڪدم پڇيومانس، ”ڪنهن جي ؟“
”ڪنهن جي به هجي.... چريائپ آهي، هڪ ڀريل شهر تي بم اڇلايو..... ماڻهو مري ويندا.... کوهن ۾ زهر وجهي ڇڏيو.... جيڪو به انهن جو پاڻي پيئندو، مري ويندو... هي ڪارو ڏڪار، جنگ ۽ بيماريون سڀ بڪواس آهن... انهن حالتن ۾ مري وڃڻ ائين آهي جيئن ڪنهن ڇت جي هيٺان اچي وڃڻ، پر دل جي هڪ جائز خواهش جو موت تمام وڏو موت آهي..... انهن حالتن ۾ مري وڃڻ ائين آهي جيئن ڪنهن ڇت جي هيٺان اچي وڃڻ، پر دل جي هڪ جائز خواهش جو موت تمام وڏو موت آهي...... انسان کي مارڻ ڪجهه به ناهي پر ان جي فطرت کي مارڻ تمام وڏو ظلم آهي.“
اهو چئي هوءَ ڪجهه وقت چپ ٿي وئي، پر وري پاسو بدلائي چوڻ لڳي.”منهنجا خيال اڳ ائين نه ها، سچ پڇو ته مون کي سوچڻ ۽ سمجهڻ جو وقت ئي نه مليو هو، پر ان ڏڪار مون کي هڪ بلڪل نئين دنيا ۾ اڇلي ڇڏيو. ”هوءَ چپ ٿي مون ڏانهن نهارڻ لڳي.
مان پنهنجي هڪ ڪاپيءَ ۾ يادگيريءَ لاءِ هن جون ڪجهه ڳالهيون نوٽ ڪري رهيو هئس.
”هيءَ توهان ڇا پيا لکو؟“
مون سچائيءَ کان ڪم وٺندي چيو، ”مان ڪهاڻيڪار آهيان..... جيڪي ڳالهيون مون کي دلچسپ لڳنديون آهن، سي نوٽ ڪري وٺندو آهيان.“
”او! پوءِ ته مان تو کي پنهنجي پوري ڪهاڻي ٻڌائينديس.“
ٽي ڪلاڪ جهيڻي آواز ۾ هوءَ مون کي پنهنجي ڪهاڻي ٻڌائيندي رهي، جيڪا مان پنهنجي لفظن ۾ بيان ڪيان ٿو. غير ضروري تفصيلن ۾ وڃڻ جي ضرورت ناهي. بنگال ۾ جڏهن ڏڪار آيو ته ماڻهو ڌڙا ڌڙ مرڻ لڳا، ته سڪينا کي سندس چاچي هڪ لوفر ماڻهو وٽ پنجين سئين ۾ کپايو، جيڪو کيس لاهور وٺي آيو ۽ هوٽل ۾ رهائي هن مان پئسا ڪمائڻ جي ڪوشش ڪرڻ لڳو. جيڪو پهريون ماڻهو انهيءَ مقصد لاءِ آندو ويو، اهو هڪ خوبصورت ۽ تندرست نوجوان هو. ڏڪار کان اڳ جڏهن اٽي ۽ لٽي جو ڪو فڪر نه هو، ته هوءَ اهڙي ئي نوجوان جا خواب ڏسندي هئي جيڪو سندس مڙس ٿئي، پر هتي ته هن جو سودو ٿي ڪيو ويو. هڪ اهڙي فعل لاءِ کيس مجبور ٿي ڪيو ويو، جنهن جو تصور اچڻ سان ئي هوءَ ڏڪڻ لڳندي هئي.
جڏهن هن کي ڪلڪتي کان لاهور آندو ويو ته کيس ڄاڻ هئي ته ساڻس ڪهڙو سلوڪ ٿيڻ وارو آهي. هوءَ باشعور ڇوڪري هئي، سٺي ريت سڀ ڪجهه سمجهي ٿي سگهي ته ڪجهه ئي ڏينهن ۾ هن کي سڪو بڻائي هر هنڌ رلايو ويندو، هن کي سڀ خبر هئي پر انهيءَ قيديءَ جيان جيڪو رحم جي اميد نه هوندي به آس رکيون ويٺو هوندو آهي، کيس ڪنهن ناممڪن حادثي جي توقع هئي... اهو حادثو ته نه ٿيو پر هن جي اندر ۾ ايتري همٿ ٿي جو رات جو هوشياريءَ سان هوٽل مان ڀڄي نڪرڻ. ۾ ڪامياب ٿي وئي.
هاڻي لاهور جا روڊ هئا ۽ هن لاءِ نوان خطرا، وک وک تي ماڻهن جون نظرون کيس گهائي رهيون هيون، ماڻهو هن کي گهٽ پر هن جي جواني جيڪا لڪڻ واري شيءِ نه هئي، کي ڪجهه وڌيڪ ئي گهوري رهيا هئا، ڄڻ برمي سان سندس جسم ۾ سوراخ ڪري رهيا هجن. جواني جيڪڏهن سون چانديءَ جو زيور هجي ها ته شايد ان کي ماڻهن جي نظرن کان بچائي ها، پر هوءَ هڪ اهڙي شيءِ جي حفاظت ڪري رهي هئي، جنهن تي ڪوبه سولائي سان حملو ڪري ٿي سگهيو.
هوءَ ٽي ڏينهن ۽ ٽي راتيون ڪڏهن هتي، ڪڏهن هتي، گهمندي ۽ ڀٽڪندي رهي، بک ۾ پاهه ٿي وئي هئي، پر هن ڪنهن جي آڏو هٿ ڊگهو نه ڪيو، ڇا لاءِ ته کيس خوف هيو ته هن جو اڳتي وڌندڙ هٿ سندس عصمت سميت ڪنهن اونداهي ڪوٺڙيءَ ڏانهن نه ڇڪجي وڃي... دڪانن ۾ سجايل مٺايون ڏسندي هئي، هوٽلن تي ماڻهن کي وڏا وڏا گرهه کڻندي ڏسندي هئي، هن جي چئني پاسن کان کائڻ پيئڻ جي شين جو ڏاڍي بيدرديءَ سان استعمال ٿيندو هو.... پر ڄڻ ته دنيا ۾ هن جي حصي جو ڪوبه داڻو نه رهيو هو.
هن کي زندگيءَ ۾ پهريون ڀيرو مانيءَ جي اهميت جو اندازو ٿيو. پهريون کيس ماني ملندي هئي، هاڻي هن منايءَ سان ملڻ ٿي چاهيو پر ملي نه ٿي سگهي. چئن ڏينهن جي لنگهڻ هن کي پنهنجي ئي نظرن ۾ هڪ شهيد ته بڻائي ڇڏيو هو پر سندس جسم به لرزي ويو هو ۽ اها روحاني آشتي به آخر ڪار ختم ٿيڻ لڳي.
چوٿين ڏينهن شام جو جڏهن هڪ گهٽيءَ مان گذري رهي هئي ته نه ڄاڻ ڇا ذهن ۾ آيس جو هڪ گهر ۾ گهڙي وئي، اندر وڃڻ کان پوءِ خيال آيس ته ڪو پڪڙِي وٺندو. هاڻي منجهنس ايڏي طاقت به ته ناهي رهي، پر اهو سوچيندي سوچيندي اڱڻ جي ڀرسان پهچي چڪي هئي. هلڪي اونڌهه ۾ هن گهڙا منجيءَ تي ٻه صاف دلا ڏنا ۽ انهن سان گڏ ئي ميون سان ڀريل ٻه ٿال. صوف، ناسپتيون، ڏاڙهون، هن سوچيو ڏاڙهون بڪواس آهن.. صوف ۽ ناسپتيون ٺيڪ آهن... دلي تي ڍڪڻيءَ بجاءِ پيالو ڏنل هو. هن ڍڪ لاهي ڏٺو ته ان ۾ ملائي ڀريل هئي. هن کڻي بغير ڪجهه سوچڻ جي جلدي جلدي کائڻ شروع ڪيو، ٿوريءَ دير بعد سڄي ملائي هن جي پيٽ ۾ هئي، ڪيڏو نه فرحت بخش لمحو هو، وسري ويس ته ٻي ڪنهن جي گهر ۾ آهي.... اتي ئي ويهي صوف ۽ ناسپتيون کائڻ شروع ڪيون. گهڙا منجيءَ هيٺان ٻيو ڪجهه به نه هو. کيرڻي. ٿڌي هئي، پر هن سڄو ٿانءُ خالي ڪري ڇڏيو. يڪدم نه ڄاڻ ڇا ٿي ويو، سندس مٿو چڪرائجڻ لڳو. اٿي بيٺي، ڪٿان کنگهڻ جو آواز آيو، هن ڀڄڻ جي ڪوشش ڪئي پر مٿو چڪرائجي ويس ۽ ڪري بيهوش ٿي وئي.
جڏهن هوش آيس ته هڪ صاف سٿري بستري تي سمهيل هئي سڀ کان پهريون کيس اهو خيال آيو ته لٽجي ته ناهيان وئي... پر هڪدم اطمينان ويس ته هوءَ صحيح سلامت آهي. اڃا ڪجهه ٻيو سوچڻ مس شروع ڪيائين ته هلڪي هلڪي کنگهه جو آواز آيو. هڪ هڏن جو پڃرو ڪمري ۾ داخل ٿيو.
سڪينا پنهنجي ڳوٺ ۾ ڪافي ڏڪار سٽيل ماڻهو ڏٺا ها، پر هي ماڻهو انهن کان تمام مختلف هو.
ويچارائپ هن جي اکين مان ليئا پائي رهي هئي پر ان ۾ اناج جي خواهش نه هئي، هن پيٽ بکيا ڏٺا هئا جن جي نظرن ۾ هڪ اگهاڙي ۽ عجيب ڇڪ هوندي هئي، پر هن مرد نظرن کيس چمڪندڙ ڏيئو نظر آيو هڪ جي ڌنڌلو پردو جنهن جي پويان هو ڊڄي ڊڄي هن ڏانهن نهاري رهيو هو. خوف ته سڪينا کي ٿيڻ کپندو هو، پر گهٻرايل هو هيو. هن هٻڪندي هٻڪندي عجيب قسم جو حجاب محسوس ڪندي چيو ”جڏهن تون کائي رهي هئينءَ ته مان ڪجهه پرڀرو بيٺو هوس.اف مون ڪيڏي شڪل سان پنهنجي کنگهه کي روڪيو هو. جيئن تون وڌيڪ کائي سگهين ۽ مان اهو خوبصورت منظر دير تائين ڏسي سگهان. بک ڏاڍي پياري شيءِ آهي، پر هڪ مان آهيان جيڪو انهيءَ نعمت کان محروم آهيان، پر محروم نه چوڻ گهرجي، ڇا لاءِ ته مون پاڻ ئي ان شيءِ کي ماري ڇڏيو آهي.“
سڪينا ڪجهه به سمجهي نه سگهي. هو هڪ ڳجهارت هو، جنهن کي ڀڃندي ڀڃندي هڪ ٻئي ڳجهارت ٿي بڻجي وئي، پر ان جي باوجود سڪينا کي هن جون ڳالهيون سٺيون لڳيون، جن ۾ انسانيت جي گرمي هئي ۽ هن پنهنجو سڄو داستان ان شخص کي ٻڌائي ڇڏيو. هو خاموشيءَ سان ٻڌندو رهيو، جيئن هن تي ڪو اثر ئي نه ٿيو هجي، پر جڏهن سڪينا سندس ٿورا مڃيا ته هن جون اکيون جيڪي ڳوڙهن کان بي نياز هيون. يڪدم آليون ٿي ويون ۽ ۽ هن ڳنڀير آواز ۾ چيو،”هتي ئي رهه . مان ٽي بي جو مريض آهيان..... مون کي ڪو کاڌو.... ڪو ميوو ناهي وٺندو. تون کائيندي ڪر مان توکي ڏسندو رهندس....“ پر هڪدم هن مسڪرائڻ شروع ڪيو، “ ڪيڏي نه چريائپ آهي. ڪو ٻيو ٻڌندو ته ڇا چوندو.... يعني ٻيو ڪو کائي ۽ مان ڏسندو رهان... نه سڪينا..... هونءِ منهنجو خواهش آهي ته تون هتي ئي رهه.......“
سڪينا ڪجهه سوچڻ لڳي ”نه.. منهنجو مطلب توهان هن گهر ۾ اڪيلا ۽ مان.... نه نه .... ڳالهه اها آهي ته مان.....“
اهو ٻڌي هن کي اهڙو صدمو پهتو جو هو ڪجهه دير لاءِ بلڪل گم سم ٿي ويو. جڏهن ڳالهايائين ته سندس آواز کوکلو هو، ”مان ڏهن سالن تائين اسڪول ۾ ڇوڪرين کي پڙهائيندو رهيو آهيان، مان انهن کي هميشه پنهنجون ڌيئرون سمجهو..... تون..... تون هڪ ٻئي ڌيءَ ٿي ويندينءَ.“
سڪينا لاءِ ٻي ڪا به جڳهه نه هئي، جنهن ڪري هيءَ ان پروفيسر وٽ ترسي پئي.
هو هڪ سال ۽ ڪجهه مهينا جيئرو رهيو. ان دوران بجاءِ ان جي ته سڪينا هن جي خبر چار لهي، ابتو هو، جيڪو بيمار هو. هن کي آسائش ۽ آرام پهچائڻ ۾ ائين مصروف رهيو جيئن ٽپال وڃڻ واري آهي ۽ هو جلدي جلدي خط ۾ اها ڳالهه، جيڪا سندس ذهن ۾ هئي، لکڻ ۾ مصروف رهيو.
هن جي اهڙي ڌيان جنهن ڌيان جي کيس ضرورت هئي، سڪينا کي ڪجهه مهينن ۾ ئي نکاري ڇڏيو هاڻي پروفيسر کانئس ڪجهه پري رهڻ لڳو پر هن جي ڌيان ۾ ڪو به فرق نه آيو.
آخري ڏينهن ۾ حالت خراب ٿي وئي، هڪ رات جڏهن سڪينا هن جي ويجهو ئي ستل هئي. هو اچانڪ اٿيو ۽ زور زور سان رڙيون ڪرڻ لڳو،”سڪينا، سڪينا!“
اهي رڙيون ٻڌي سڪينا گهٻرائجي وئي. پروفيسر جي اکين ۾ جيڪا چمڪ هوندي هئي، سا موجود نه هئي، هاڻي هڪ وڏو غم سڪينا کي سندس اکين ۾ نظر آيو. پروفيسر ڏڪندڙ هٿن سان سڪينا جا هٿ پڪڙي ۽ چيو ”مان مران پيو.... پر هن موت جو مونکي ڪو ڏک ناهي.... ڇا لاءِ ته تمام گهڻا موت منهنجي اندر ۾ ٿي چڪا آهن. تون ٻڌندينءَ منهنجو داستان.... ڄاڻڻ چاهيندينءَ ته مان ڇا آهيان....؟ ٻڌ..... هڪ ڪوڙ آهيان..... تمام وڏو ڪوڙ...... منهنجي سموري زندگي پنهنجو پاڻ سان ڪوڙ ڳالهائيندي ۽ پوءِ وري ان کي سچ بڻائڻ ۾ گذري آهي..... اف ڪيڏو تڪليف وارو، غير فطري ۽ غير انساني ڪم هو. مون هڪ خواهش کي ماريو هو. مون کي اهو معلوم نه هو ته مونکي ان قتل کان پوءِ ٻيا به ڪيترائي خون ڪرڻا پوندا. مان سمجهندو هوس ته هڪ درد بند ڪرڻ سان ڇا ٿيندو، پر مون کي اها ڄاڻ نه هئي ته جسم جا سڀ دروازا بند ڪرڻا پوندا.... سڪينا! هي مان جيڪو ڪجهه چوان پيو هڪ فلسفياڻي بڪواس آهي. سڌي ڳالهه اها آهي ته مان پنهنجو ڪريڪٽر بلند ڪندو رهيس ۽ پاڻ تمام گهڻين اوناهين ۾ ڪرندو رهيس. مان مري ويندس ۽ هي ڪريڪٽر.... هي بي رنگ..... منهنجي خاڪ تي اڏامندو رهندو..... اهي سڀئي ڇوڪريون، جن کي مان ڪاليج ۾ پڙهائيندو هوس، سي ڪڏهن مون کي ياد ڪنديون، ته هڪ فرشتو هو. جيڪو انسانن ۾ هليو آيو هو. تون به منهنجن نيڪين کي نه وسارينديسنءَ ، پر حقيقت اها آهي ته جڏهن کان تون هن گهر ۾ آئي آهين، هڪ لمحو به اهڙو ناهي گذريو. جڏهن مان تنهنجي جوانيءَ کي گندي نگاهه سان نه ڏٺو هجي. مون تصور ۾ ڪيترائي ڀيرا تنهنجي چپن کي چميو آهي. ڪيترا ئي ڀيرا مون تنهنجي هنج ۾ پنهنجو منهن رکيو آهي پر هر ڀيري مون کي انهن تصويرن جا پرزا پرزا ڪرڻا پيا آهن. پوءِ مون انهن پرزن کي ٻاري خاڪ ڪري، انهن جو نالو نشان مٽائي ڇڏيو. مان مري وينديس... ڪاش مون ۾ ايتري همت هجي ها ته پنهنجي انهيءَ اوچي ڪردار کي هڪ ڊگهي بانس تي لنگور جيان ويهاري ڊگ ڊگي وڄائي ماڻهن کي گڏ ڪيان ها ته اچو ڏسو عبرت حاصل ڪيو...“
ان واقعي بعد پروفيسر فقط پنج ڏينهن جيئرو رهيو. سڪينا جو بيان آهي ته مرڻ وقت هو ڏاڍو خوش هو. جڏهن هو آخري هڏڪين ۾ هو ته هن سڪينا کي صرف اهو چيو، ”سڪينا! مان لالچي ناهيان. زندگيءَ جا هي آخري پنج ڏينهن منهنجي لاءِ ڪافي آهن. مان تنهنجو شڪر گذار آهيان.“
سنڌيڪار :رضوان گل