مون لئه مهڪَ مليرَ جي
روهڙي ، رضاڳوٺ ۽ سکر جو درياءُ
سانگي، چڪ، هنباھ ، مون لئه مهڪ ملير جي.
مٿيون بيت مون پنهنجن وڏڙن جي ماڳن ۽ مڪانن جي حوالي سان لکيو آهي . جن جو اصل وطن ته روهڙي ۽ سکر جو دريائي علائقو هو پر سندن ٻيو وٿاڻ رضاڳوٺ (تعلقو پنوعاقل) به رهيو جڏهن ته ڪجهه عرصو ”سانگين“۾ به رهيا.ان سان گڏوگڏ چڪ ۽ هنباهه سان منهنجن وڏڙن جو وري هڪ روحاني تعلق قائم ٿيو. هونءَ به بتيلن ۽ ٻيڙين تي زندگي گهارڻ ڪري درياهُ سندن ديس هو انڪري ڪڏهن ڪڏهن آبڪلاڻيءَ ۾ سنڌو درياه جي چڪ واري پاسي به اچي پنهنجون ٻيڙيون جهليندا هئا، شايد اها ڪشش درگاه حضرت هنباهه جي هئي جنهن اسانجي خاندان کي تصوف، راڳ ۽ شاعري ءَ جي رمز عطا ڪئي. ٿيو ايئن ته درگاهه حضرت هنباهه جو گادي نشين داتا بگن شاه جيلاني وڏو (وصال ؛ 1931 ع) اچي رضا ڳوٺ ۾ لٿو جنهن پنهنجي هڪ ئي نظر سان منهنجي ڏاڏيِ امڙ بيگم فقيرياڻيءَ (1987_1915ع) جي پيءُ هارون ميربحر کي”،هارون فقير “ بڻائي ڇڏيو . هاڻي هنباهه جيڪو چڪ جو ئي ڄڻ هڪ حصو آهي اسانجي خاندان جو هڪ روحاني مرڪز بڻجي ويو . هارون فقيرميربحر،داتا بگن شاهه وڏي جو طالب ته بڻيو ، پر درگاه هنباه جي رندي ۽ صوفيانه اثر هيٺ يڪتارو کڻي ڪافيون ڪلام به جهونگارڻ لڳو. اهو به سندس عشق ۽ عقيدتمندي هئي جو هارون فقير جي وفات به 1944 ع ۾ هنباه ۾ ئي ٿي ۽ داتا ولايت شاهه کيس هنباه جي پير يوسف علي جي مقام ۾ دفن ڪرايو. نه صرف ايترو پر مون لئه هڪ ٻي اهم ڳالهه ته منهنجي والد بزرگوار ۽ سنڌ جي نامياري شاعر درگاهي ميراڻي (1988_1942ع) جو جنم به هنباهه ۾ ٿيو هو ۽ جڏهن سن 1963 ع ۾ منهنجو روهڙِي شهر ۾ جنم ٿيو ته منهنجي ”جهنڊ“ به درگاهه هنباهه ۾ ڏني هئائون ،مان چند ڏينهن جو هوس امڙ بيگم فقيراڻي مونکي کڻي داتا ولايت شاهه جي هنج ۾ ڏنو ۽ اهو اهم منظر بابا سائين پنهنجي ڪئمرا جي اک ۾ محفوظ ڪري ورتو.
مٿين پسمنظر کانپوءِ هر ڪنهن کي بخوبي اندازو ٿي ويندو ته مان محترم دوست آزاد بُخاري جي هن خوبصورت ڪتاب تي ٻه اکر لکندي ڪيڏي نه خوشي محسوس ڪندو هوندس، هڪ ته آزاد بخاري جو تعلق چڪ،هنباه سان آهي ٻيو ته هن ڪتاب ۾ هن هنباهه ۽ چڪ جي جن شخصيتن تي لکيو آهي،انهن مان داتا فيض درياهه ، داتا ولايت شاه ۽ داتا بگن شاهه جي ذڪر پڙهڻ سان جتي پنهنجن رهبرن ۽ مرشدن جي خوشبو ملي ٿي ، اتي پنهنجن وڏڙن جي آسيس پڻ،
جيتري قدر هن ڪتاب جي مواد ۽ ان ۾ ڪيل تحقيق جو تعلق آهي ته ان لاءِ مان محترم آزاد بخاري کي وڏي آفرين ۽ شاباس ڏيان ٿو، جيڪو مستقل طور تي تحقيق جي ميدان ۾ سندرو ٻڌي بيٺو آهي ۽ پنهنجي پهرين ڪتاب ”ڪامريڊ ابو شوڪت حمزي“ کانپوءِ هنباهه ۽ چڪ جي شخصيتن تي هي هڪ ٻيو ۽اهم ڪتاب ارپيو آهي ، هاڻي کيس اهو تجربو به ٿي ويو هوندو ته اهو ڪيڏو نه ڏکيو ۽ محنت طلب ڪم آهي ۽ سچ پچ آزاد بخاري جيان سنڌ جا ٻيا ليکڪ ۽ ساڃا هه وند به جيڪڏهن صرف پنهنجن پنهنجن علائقن ۽ شهرن جي تاريخ رقم ڪن ۽ ٻيو نه ته صرف پنهنجي خاندانن جي مشاهير تي ڪم ڪن ته هوند سنڌ جي تاريخ جا رهيل پاسا ۽ لڪل خزانا ظاهر ٿي پون .
آزاد بخاري جي هن ڪتاب ” چڪ جا چندن هار“ ۾ اٺٽيههَ شخصيتن جو تذڪرو ڪيل آهي جن ۾ چڪ جا بزرگ ، عالم، صوفي شاعر ، قومي ۽ انقلابي اڳواڻ ،سماج سڌارڪ ۽ ٻيا ساڃاهه وند شامل آهن اهڙي ريت بزرگن ۽ عالمن ۾ مولوي عبدالڪريم شاهه کان وٺي حسين شاهه بخاريءَ تائين ، صوفي درويش ۽ شاعرن ۾ داتا فيض درياهه کان انور علي شاهه تائين ، قومي انقلابي اڳواڻن ، سماج سڌارڪن ۾ ابو شوڪت حمزي کان مکي پرسرام تلريجا ۽ ويندي مکي ڪروڙي مل تائين جو ذڪر ڪري آزاد بخاري چڪ ۽ ان جي پسگردائيءَ جي مشاهيرن جو هڪ اهم ۽ تاريخي دستاويز رقم ڪيو آهي . هن ڪتاب ۾ سنڌ جي اهڙن امر انسانن جو ذڪر آهي جن پنهنجي ڏات، ڏانءُ،فڪر،عمل ۽ جدوجهد ذريعي ولات واسي ڇڏيا آهن ، اهي سدا حيات آهن ، اهڙن عظيم هستين جي ظاهري زندگيءَ مان لڏي وڃڻ کانپوءِ به سندن واسُ ۽ خوشبو سدائين دائم قائم رهي ٿي، آزاد بخاري جي هن ڪتاب ۾ به اهڙن عظيم ڪردارن ۽ مهان هستين جي اهڙي خوشبو اچي ٿي جيڪا گلاب جي گل ۾ هوندي آهي يا چندن جي وڻ ۾.
آزاد بخاري هن ڪتاب جي شروعات ۾ چڪ شهر جو تاريخي پس منظر به هڪ پختي محقق جي روپ ۾ پيش ڪيو آهي ۽ اڳ آيل مختلف ڪتابن جي تصحيح ڪندي چڪ شهر تي نالي پوڻ جا مستند حوالا ڏئي پڙهندڙن جي ڄاڻ ۾ اضافو ڪيو آهي . تنهن کانسوءَ چڪ ۽ ان جي پسگردائي ءَ ۾ جنم وٺندڙ سياسي، سماجي ۽ ادبي جاگرتا جو انگريزن جي دور کان وٺي سلسليوار جائزو ورتو اٿائين .انهيءَ باب ۾ چڪ جي اهم سياسي ، سماجي ۽ ادبي ڪارڪنن ۽ اڳواڻڻ جو تذڪرو خاص طور تي مختلف سياسي تحريڪن جهڙوڪ خلافت تحريڪ جو سنجيده ذڪر آزاد بخاري جي سڄاڻ ذهن ۽ قومي شعور کي ظاهر ڪري ٿو ،
آزاد بخاري جئن ته پاڻ به چڪ جي هڪ روحاني ۽ علمي خاندان سان تعلق رکي ٿو پنهنجي خاندان جي بزرگن ۽ عالمن جو ذڪر به ڏاڍو سهڻو ڪيو اٿائين ۽ ڪتاب جي ٻي شخصيت طور آيل مولوي عبدالڪريم شاهه (اول) جي احوال ۾ سندس ولادت ۽ وفات جون تاريخون درست ڪيون اٿائين آزاد بخاري ڄاڻايو آهي ته عبدالڪريم شاهه (اول) مولود به چوندو ۽ لکندو هيو جيڪڏهن آزاد بخاري سندس ڇپيل سنڌي مولود جو نمونو ڏي ها ته ڪتاب ۾ ان دور جي سنڌي مولود جي اوسر ارتقا متعلق هڪ نئين ڄاڻ ملي ها . بحرحال هو ان سلسلي ۾ جاکوڙ ضرور ڪندو.
آزاد بخاريءَ جي هن ڪتاب جي خاص ڳالهه اها آهي ته جن به صوفي شاعرن جهڙوڪ داتا فيض درياه يا ولايت شاه جو تذڪرو ڏنو ويو آهي آزاد بخاري انهن جي ڪلام جي فڪر توڙي فن تي به سٺو تبصرو ڪيوآهي ان مان خبر پوي ٿي ته کيس نه صرف تذڪره نويسي جي ڄاڻ آهي بلڪ هو شاعري ءَ جي گهاڙيٽن ۽ ٻين فني ۽ فڪري خوبين کي سمجهي ٿو ۽ ان کي هڪ نقاد جي اک سان ڏسي ٿو. جڏهن ته هن ڪتاب ۾ انور علي شاهه جي ڪافين جا به سٺا مثال ڏنا اٿائين انهن۾ نه صرف قافيا سٺا استعمال ٿيل آهن بلڪ ڪافيون مڪمل بحر وزن ۾ آهن،
محمد شاه مست واري احوال ۾درگاهه تي پوکيل ڀنگ ۽ ان جو اڪڙ گاهه ٿي وڃڻ واري ڳالهه هوبهو روهڙي شهر جي هڪ ٻي سنت وسڻ شاهه ڏانهن به منسوب آهي جيڪا سندس سوانح عمري ۾ به آيل آهي .بهرحال اهڙا ڪافي واقعا ۽ ڪرامتون آهن جيڪي هڪ ئي وقت مختلف بزرگن ۽ درويشن ڏانهن منسوب ڪيون ويون آهن.
آزاد بخاري جي هن ڪتاب ۾ هڪ وڌي عالم ۽ مذهبي شخصيت سيد عبدالعزيز شاهه جي فڪر ۽ مذهبي خيالن جي تبديلي ۽ مٿس صوفيت جو رنگ چڙهڻ واري اهم ڳالهه به ملي ٿي ته ڪيئن هو هڪ وڏو مذهبي مبلغ مان وڏو صوفي شاعر بڻجي ويو سو به وحدت الوجودي ،شايد اهو مٿس پنهنجي مرشد مولوي عبدالغفور همايوني ءَ جو اثر ٿيو يا هنباهه جي رندي ۽ قلندري درويشن جو.
هن ڪتاب مان اها به خبر پوي ٿي هنباهه جي قومي ۽ انقلابي اڳواڻ ابو شوڪت حمزي تي داتا فيض درياهه ”گجڻ“ نالو رکيو هو. ٻي طرف ڏسجي ٿو ته داتا فيض درياهه جڏهن وفات ڪئي تڏهن ابو شوڪت حمزو صرف 13 سالن جو هيو. لڳي ٿو ته شايد داتا فيض درياهه پنهنجي ڳوٺ جي انهيءَ جوشيلي ۽ جذباتي نينگر کي پرکي اها پيشنگوئي ڪئي هئي ته ابو شوڪت اڳتي هلي هڪ انقلابي ۽جوشيلو اڳواڻ بڻبو ۽ گجندو رهندو جيڪا پيشنگوئي سندس سچي ثابت ٿي.
بهر حال آزاد بخاريءَ جو هيءُ نئون ڪتاب ”چڪ جاچندن هار“ سنڌي ٻولي ۽ ادب ۾ تحقيق جي حوالي سان اهم جاءِ والاريندو ۽ ايندڙ وقت ۾ جڏهن ڪو اديب يا محقق چڪ جي تاريخ لکندو يا انجي مشاهير تي نئين سري سان ڪم ڪندو ته آزاد بخاري ءَ جو هي ڪتاب انهيءَ موضوع جو هڪ بنيادي ۽اهم ماخذ طور انجو مددگار ثابت ٿيندو .مان آزاد بخاري کي اهڙي اهم ۽ وڏي ڪم تي تمام گهڻيون واڌايون ڌيان ٿو.
13 جنوري 2014 ع اختر درگاهي
روهڙي سنڌ