سياسي، سماجي، ادبي جاڳرتا جو شهر چڪ
”چڪ“ لفظ جڏهن به سماعتن سان ٽڪرائجي ٿو ته اڪثر ماڻهن کي پنهنجن توڙي پراين جا چڪ ياد اچي وڃن ٿا، ليڪن سنڌ پرور ماڻهن آڏو ”چڪ“ جو لفظ اچاربو آهي ته سندن پيشانين تي اڪثر ڪري گُهنڊ پئجي ويندو آهي. ڇو جو سنڌ ڌرتيءَ تي جتي به ڪا وسندي چڪ جي نالي سان جڙيل آهي ته اها گهڻو ڪري غيرسنڌي ماڻهن جي آباد ڪيل هوندي آهي .پر هتي چڪ لفظ جي معني آهي ”حصو “ يا ٽڪرو ان کان سواءِ”چڪ“ ڪنڀرن جي ان آلي (مشين ) جو به نالو آهي جنهن جي مٿان جڏهن آلي چيڪي مٽي رکي ڪنڀر پنهنجي فنڪار هٿ سان تراشي ٿو ته اها مٽي هڪ برتن يا ٿانوَ جو روپ اختيار ڪري ٿي ۽ ڏسندڙ کان ازخود ”واه واه“ نڪريو وڃي. چڪ جي ساڄي ڌر جي ليکڪ وزير علي سومري” چڪ نامو“ ڪتاب ۾ چڪ کي ڊکڻ سومرن جي ٺهيل چڪ سان منسوب ڪيو آهي جڏهن ته 1940ع کان اڳ چڪ ۾ سومرن جو صرف هڪ گهر استاد محمد سچل سومري جو هيو جيڪو پڻ چڪ ۾ لڏي آيل هيو .خود وزير علي سومري وارا 1942 واري ٻوڏ ۾ لڏي اچي چڪ ۾ ويٺا . تنهنڪري چڪ کي سومرن سان منسوب ڪرڻ درست ناهي.
اڄ هتي آءُ جنهن شهر جو ذڪر ڪري رهيو آهيان ان شهر جو نالو به چڪ آهي جنهن مٿان اهو نانءُ ڪنڀرن جي چڪ جي حوالي سان پيو. چڪ انهيءَ وقت هڪ ننڍڙو ڳوٺ هيو جڏهن چڪ کي سکر وارو چڪ سڏيو ويندو هو جيڪو هن وقت شڪارپور ضلعي ۾( چڪ ٽائون) طور مشهور آهي .پر وري به شڪر آهي ته هي سانگهڙ ضلعي جي چڪن جهڙو چڪ ناهي جن جي نالي ٻڌڻ سان اسان سنڌين کي هانَو ۾ چڪ پوندا آهن .مونکي ته هن شهر جي نالي کڻڻ سان دلي سڪون ملندو آهي نه ڪي اندر ۾ چڪ پوندا آهن ڇو جو مون به هن شهر ۾سارو جيون گذاريو آهي نه صرف مون پر منهنجن ابن ڏاڏن به هن شهر ۾ ئي اک کولي آهي ۽ هن شهر ئي لاءِ پنهنجي حصي جو ڪم ڪندي گذاريو ۽ پگهر وهايو آهي .منهنجو خاندان هن شهر ۾ مذهبي طور مسلمانن جو( بقول محمد ارباب سيٺار صاحب جي) استاد گهراڻو رهيو ۽ سندن ديني خدمت ڪئي ۽ نسل در نسل جامع مسجد چڪ اصل (سيٺارمحلو)بعد ۾ شاهي بازار جي جامع مسجد جي پيش امامت ڪئي بلڪ ايئن چوان ته ڪو وڌاءُ نه ٿيندو ته مسلمانن اندر پهريون دفعو سياسي بيداري آڻيندي خلافت تحريڪ چڪ جي پليٽ فام تان انگريز سامراج خلاف جدوجهد به ڪئي،جيئن ته خلافت تحريڪ چڪ جو پهريون صدر به راقم جو پڙ ڏاڏو مولوي غلام رسول شاهه بخاري هيو جنهنجي اڳواڻي ۾ انگريز سامراج خلاف چڪ ۾ جلسا جلوس ٿيا ۽ عوامي بيداري جي چڻنگ دکي!
چڪ جي سرزمين آڳاٽي دور ۾ سنڌو نديءَ جي ڪپر تي هئي جتي ڪنڀرن اچي پنهنجا پکا اڏيا ( جنهن کي پهريان ”آيل پور“ نالي سان) هڪ ڳو ٺ طور سڃاتو ويندو هو .تر جا ماڻهون هتان ٺڪرن جا ٿانو وٺڻ ايندا هئا ته چوندا هئا چڪا ئن يعني چڪ وارن ڏي ٿا وڃون يعني ڪنڀرن ڏي ٿا وڃون ، ايئن وقت گذرڻ سان گڏوگڏ هن شهر جو نالو چڪ پئجي ويو .
(چاچڙ ڳوٺ ڀرسان بڙ جي مڪان سامهون آيل پور جودڙو۽ کجيون اڃان موجود آهن ) چيو وڃي ٿوته هي شهر ڪلهوڙن جي آخري دور ۾ وجود ۾ آيو ته وري ڪن جو چوڻ آهي ته مغل بادشاهن هڪ زمين جو ٽڪرو (چڪ طور) چاڪر خان مغل کي ڏنو هيو جنهن ۾ تپو چڪ ديهه ڀرڪڻ شامل هيو جنهن ڪري هي شهر ”چڪ ڀرڪڻ“ جي حوالي سان به مشهور ٿيو. 1908 ۾ پوليس جي حوالي سان چڪ شهر سکر جو تعلقو هيو. ورهاڱي کان پهريان هتي ڪنڀر(چنه)، مغل، سيد، سيٺار، انصاري، دايا، هندو ، سک وغيره ذاتيون آباد هيون 1942 ۾ ٻوڏ اچڻ کان پوءِ سومرا، ڀيه، شيخ ،منگي ،ڪلهوڙا۽ هڪ گهر علي نواز خان مهر جو (جيڪو ٻڌ ڳوٺ مان لڏي آيو هو) ان سان گڏ ٻيا به اچي آباد ٿيا.ڳوٺ جو چڱو مڙس وڏيرو لکڻ خان سيٺار هيو .جڏهن ته مذهبي تعليم مولوي عبدالڪريم شاه( اول) ،مولوي غلام رسول شاهه بخاري، سيد جمن شاهه لڪياري، ۽ مولوي عبدالڪريم انصاري وغيره جن ڏيندا هئا .چڪ ۾ هندو ججهي تعداد ۾ رهائش پذير هئا. هندن جو پهريون مکي ٻڍومل ٻڍاڻي ۽ تولو مل ٻڍاڻي (استاد اتم چند ٻڍاڻي ۽ ڪوي تيجومل جا پر ڏاڏا هئا) انهن کان پوءِ مکي پرسرام تلريجا چڪ جي هندن جو مکي ٿيو . هينئر سندس پوٽو انجنيئر پريم چند تلريجا چڪ جي هندن جو مکي آهي.
ورهاڱي کان پهرين چڪ شهر سياسي جاڳرتا جي حوالي سان سکر ضلعي جو مرڪز هيوبلڪ ايئن کڻي چئجي ته سياسي ،سماجي ،ادبي جدوجهد جو مرڪز هيو ۽ ان حوالي سان هن شهر کي هڪ خاص مقام حاصل هيو هت پير پاڳاري سورهيه بادشاهه جي مريدن جو جهجهو تعداد موجود هيو جنهن ۾ سيٺار برادري جو وڏو تعداد شامل هيو. ۽ پاڳاري جو خاص خليفو مخدوم محمد اسماعيل سيٺار هيو. 1920.21 ۾ چڪ شهر ۾ خلافت تحريڪ جو بنياد وڌو ويو 1922۾ چڪ شهر ۾ خلافت ڪانفرنس منعقد ٿي جنهن ۾ مولانا شوڪت علي ،مولانا عطاءُ الله شاهه بخاري ۽ مولانا تاج محمود امروٽي شريڪ ٿيا جنهن ۾ سنڌ جي مڪمل آزاديءَ جي قرار داد پاس ڪئي وئي ۽ ان ڏينهن خلافت تحريڪ چڪ جي صدر مولوي غلام رسول شاهه جي اڳواڻي ۾ سوين ماڻهن جلوس ڪڍيو۽ ڪمال اتاترڪ لاءِ دعائون گهريون .اهڙو تذڪرو ان وقت سنڌي اخبار الوحيد ۾ آيل آهي.هن کان پوءِ خلافت تحريڪ جو ٻيو صدر، غلام رسول شاهه جو شاگرد ۽ ڳوٺ جو وڏيرو، الهڏنو خان سيٺار بڻيوسندس ئي صدر هوندي 1923 ۾ هڪ ٻيو خلافتي جاکوڙي امير بخش عرف ابو شوڪت حمزو مهر پرائمري ماستري تان استعيفا ڏئي خلافت تحريڪ چڪ ۾ شامل ٿيو . ابو شوڪت حمزو هڪ لبرل مذهبي ورڪر هيو کيس وطن جي آزادي جو اونو هوندو هيو،سدائين ٿلهو متارو ڏنڊو ساڻ هوندو هيس سڄي سنڌ ۾ مشهور هيو سندس شاعري وڏيرن لاءِ ويل هئي .مولوي غلام رسول شاهه، وڏيرو الهڏنو خان سيٺار ۽ ابو شوڪت حمزو خان چڪ جي مسلمانن جا سياسي رهنما طور سڃاتا ويندا هئا ته وري چڪ جي هندن جا سياسي رهنما مکي پرسرا م تلريجا ۽ روچلداس تلريجا ،ڦندو مل هندو مها سڀا جا ۽ نيوند مل ۽ ڪنعيا لعل ناگپال ڪانگريس جا اڳواڻ طور مشهور هيا. ڪنعيا لعل تمام سرگرم نوجوان ڪارڪن هيو جنهن نوجواني ۾ ئي جيل ياترا ڪئي هن چڪ ۾ ٻالڪن جي ٻاري قائم ڪئي 1937 جي چڪ هاري ڪانفرنس ۾ جڏهن جواهر لعل نهرو شرڪت ڪرڻ آيو ته ڪنعيا لعل پنهنجو( نيپڪن ) رومال چهرو صاف ڪرڻ لاءِ ڏنو. نهرو صاحب ان رومال سان منهن صاف ڪري کيس واپس ڏنو ته هن ان کي 15 سال کان مٿي پاڻ وٽ ان ڪري سانڍي رکيو ته ان کي نهرو جي چهري جي کهه( مٽي) لڳل آهي .ڪنعيا لال جڏهن انڊيا لڏي ويو ته اتي به هن فريڊم فائيٽر طور پنهنجي سڃاڻپ برقرار رکي ۽ اتي امر هيمو ڪالاڻي ميموريل جو صدر بڻيو . چڪ جي هڪ ٻي وڏي سياسي شخصيت مها شيه رِگهو رام پڻ قابل ذڪر ڪردار جو مالڪ آهي هن هارين جي حقن لاءِ جدوجهد ڪئي ۽ ڪجهه عرصو شاهه پور چاڪر ۾ به رهيو ۽ اتي ” ڪڙمي سڌارڪاريه“ نالي هارين جي حقن لاءِ جماعت ٺاهي جدوجهد ڪئي ۽ ڪيترائي سال جيل ياترا ڪئي. هن کان سواءِ چڪ جي هڪ ٻي وڏي هستي سوامي شانتي پرڪاش مهراج پڻ قابل ذڪر آهن جيڪو ٽيئون رام درٻار جو ٽيون گاديسر ٿيو .پاڻ سٺو شاعر ۽ ڀڳت هيو.سنڌ، هند، سنگاپور، هانگ ڪانگ ۽ ٻين ڪيترن ئي ملڪن جا هزارين هندو سندس پيروڪار آهن .چڪ جي هندن جي هڪ ٻي مذهبي شخصيت سوامي گنگارام جو نالو به قابل ذڪر آهي جنهن کي چڪ ۽ صرفو ڳوٺ ۾آشرم هيا جت هو پنهنجن ششن کي نام جو امرت پيئاريندو هيو. هنڌو ڌرم جي پرچار جي حوالي سان چڪ جي هڪ عورت ڪڪيءَ ماءُ به مشهور هئي جيڪا هندو عورتن کي ڌرمي تعليم ڏيندي هئي .ورهاڱي کان پهريان چڪ ۾ لڳ ڀڳ 15 آشرم ،مڙهيون، ٽڪاڻا ، مندر۽ شوالا هيا.چڪ جي ٻن شخصيتن ستئون مل ۽ جڙي مل کي ته وساري ئي نٿو سگهجي جن 1932 ڌاري چڪ شهر ۾ پنهنجي نالن پٺيان ستئونپور ۽ جڙياپور پاڙا سندين زمينن تي آباد ڪرايا.جيڪي اڄ به انهن ئي نالن سان سڏجن پيا . چڪ ۾ ستئون مل جي خيراتي اسپتال به هلندي هئي جنهن ۾ نامور حڪيم رامچند صاحب کي 500 ماهوار پگهار تي مقرر ڪيو ويو هيو.ان خيراتي اسپتال ۾ تنهن زماني ۾ هر مهيني 15 هزار خرچ ايندو هيو .ان کا سواءِ ڊوائينڊ لائف مشين طرفان چڪ ۾ ڊاڪٽر سوڀراج روچاڻي پڻ فلاحي اسپتال هلائيندو هيو.جيڪا بعد ۾ هن انڊيا لڏي وڃي هلائي .انهن کان سواءِ سيٺ پرمانند صاحب به ڪافي عرصو پنهنجي خرچ تي چڪ ۾ خيراتي اسپتال هلرائي .ورهاڱي کان پهرين چڪ ۾ هڪ هالڊفورڊ لائبريري ۽ 2 هندو پئنچائتي لائبرريون به قاائم ٿيل هيون .نه صرف اهو پر چڪ شهر ۾ ان وقت رام لال هريجن جي هڪ پرنٽنگ پريس به موجود هئي هن شهر ۾ الوحيد اخبار ۽ سنڌزميندار اخبارون به اينديون هيون ابو شوڪت حمزو خان الوحيد اخبار جو عيوضي رهيو ۽” خاطو“ جي نالي سان مذڪوره اخبار ۾ رپورٽنگ به ڪندو هيو .اڳتي هلي هن ”مزدور“ اخبار ڪڍي ۽ان جو ايڊيٽر رهيو جڏهن ته وڏيرو الهڏنو خان سيٺار جون الوحيد ۾ لکيل رپوٽون ۽ ڪالم پڻ شايع ٿينداهئا.ايئن کڻي چئجي ته اهي ٻئي شخص ورهاڱي کان اڳ چڪ شهر جا پهريان صحافي هيا. هي اهو شهر آهي جتي 1930 ۾ انگريزن خلاف هلچل عدم ادائگي ۾ ماڻهن ڀرپور حصو ورتو سول نافرماني تحريڪ دوران ديسي لوڻ ٺاهڻ ،کدر جو ڪپڙو اڻڻ ،هٿ جو ڳڙ ٺاهڻ شروع ڪيو .چڪ شهر جي مُستي (مٺائي) پوري علائقي ۾ مشهور هئي .چڪ جا ما ڻهو سدائين سامراج دشمن رهيا .ڪوي تيجو مل ولد ورندرام ۽ ابو شوڪت حمزي ماڻهن ۾ سماجي اوڻاين خلاف بيداري آڻڻ لاءِ ڪافي شاعري ڪئي ان دوران ئي سيد عبدالعزيز شاهه بخاري به چڪ جو سٺو شاعر ٿي اڀريو جنهن جي شاعري ماڻهن برزبان ياد ڪئي جيڪا اڃان تائين ڳائي ٿي وڃي.جڏهن ته سچل سرمست جا مُريد سيد مٺل شاهه بُخاري قادن سيٺار ۽ ڪلاسيڪل موسيقي جا ماهرگويا خانصاحب قلندر بخش خان مغل ۽ سورداس به هن شهر جي سڃاڻپ هئا.
چڪ شهر هڪ يگانو شهر رهيوآهي هي اهو شهر آهي جتي هندستان جي پهرين وزير اعظم جواهر لعل نهرو کي چڪ ڪانفرنس ۾ اچڻ تي چڪ جي هندو نوجوانن ڪنعيا لعل سان گڏجي ڏهن بندوقن جي سلامي ڏني هئي جنهن ڪانفرنس ۾ سائين جي ايم سيد به شرڪت ڪئي هئي (جتي مسجد اندر وضوءُ ڪندي سندس سوني گهڙي چورائجي وئي هئي بقول سائين جي ايم سيد جي ته ڪانفرنس ۾ ٻاهران آيل ڪنهن ماڻهوءَ لڪائي هئي) .ان کان علاوه چڪ ۾ جيڪي ٻيون شخصيتون آيون آهن انهن ۾ ڀولاڀائي ڊيسائي ،مولانا شوڪت علي ، مولانا عطاءُالله شاهه بخاري، مولانا تاج محمد امروٽي ،خواجه نظام الدين ، شهيد الله بخش سومرو، جان محمد خان جوڻيجو، مولانا محمد صديق ،سيد محبوب علي شاهه، فقير قادر بخش بيدل سائين، ڀڳت ڪنور رام ،غوث بخش بزنجو، اي ڪي بروهي ،شهيد مير مرتضي ڀٽو ،شاه محمود قريشي وغيرهه اچي وڃن ٿا.
ورهاڱي کان پهريون چڪ سينيٽري ڪاميٽي ٿيو ته ان جا چيئرمين پهريون ڦندومل ٽوپڻ مل پوءِ روچلداس تلريجا ۽ محمد ارباب سيٺار بڻيا1960ع_12_01 ۾چڪ کي ٽائون ڪاميٽي جو درجو مليو جنهنجو پهريون چونڊيل چيئرمين سيٺ چندن مل ايسراڻي بڻيو ان کان سواءِ ، غلام حيدر سيٺار، محمد پارل سومرو ۽ ڀائو عبدالقادر خان سيٺار چيئرمين ٿيا.پرويز مشرف جي دور ۾ چڪ کي يونين ڪائونسل ڪيو ويو ته پهريون ناظم عبدالقادر خان جو وڏو پٽ راشد علي سيٺار اليڪشن کٽي ٿيو بعد ۾ وري عبدالقادر خان سيٺار پاڻ ناظم ٿيو جنهن بعد عبوري ناظم انجنيئر امر لعل تلريجا ٿيو.
ٽائون چڪ ماضي ۾ سکرضلعي جي شاهوڪار ٽائون ڪاميٽي هيو هن جي ايتري ته سٺي بجيٽ هوندي هئي جو هن پنوعاقل ٽائون ڪاميٽي قرض ڏنو جيئن اها پنهنجو وهنوار هلائي سگهي (جيڪو پنو عاقل ٽائون ڪاميٽي اڃا تائين واپس ناهي ڪيو) بحرحال چڪ شهر سياسي طور جمهوريت پسند ۽ بيدار ماڻهن جو شهر رهيو آهي.1946 جي اليڪشن ۾ چڪ شهر مان ڪانگريس پارٽي کي 66 سيڪڙو ووٽ پيا باقي پارٽين کي 44 سيڪڙو ووٽ مليا.چڪ ورهاڱي کانپوءِ مسلم ليگ ، پ پ پ، سنڌ آزاد ماروئڙا ۽ قوم پرست پارٽين جو ڳڙهه رهيو آهي .هتي سياسي سجاڳي جام هئڻ ڪري ضياءَ دور ۾ شڪارپور ضلعو بڻيو ته سياسي پنڊتن چڪ کي سکر کان ڪٽي لکي غلام شاهه تعلقي ۾ ملائي ڇڏيو جڏهن ته ان وقت لکي شهر جي آبادي چڪ کان بلڪل گهٽ هئي. چڪ ضياءَ دور ۾ ئي جيئي سنڌ مومينٽ جو ڳڙهه بڻيو ۽ ڪيتريون قومپرست پارٽيون وجود ۾ آيون ،هتان جي سياسي اڳواڻن تي ڪيترائي ڪيس ٿيا .پوليس جا ڇاپا لڳا۽ گرفتاريون ٿيون .سماجي طور چڪ ۾ انجمن فلاح بهبود، چڪ سوشل ويلفيئر ايسو سيئيشن ، چڪ سڌار سنگت ، ۽ چڪ شهري اتحاد پاڻ ملهايو.ادبي طور العزيز ادبي انجمن ، چڪ ادبي سنگت خدمتون سر انجام ڏنيون ۽ سنڌي ادبي سنگت اڃان به خدمتون سر انجام ڏيندي پئي اچي. هن وقت به محترم محمد هارون چنو، غلام علي ”مٺل“ چنو، رشيد احمد سومرو، نذير سومرو، استاد راهي ، نذير”رمز“ سومرو، آزاد بُخاري، حاڪم مهر، حامي مهر، ٻالچند ايسراڻي، محمد حسين مهر،ثناءُالله سومرو، سارنگ منير سومرو، انور سومرو صابر سنڌي ۽ ٻيا نوجوان ، ادب ۽ شاعري جي مورچي تي ثابت قدمي سان بيٺل آهن ،پر پوءِ به آهستي آهستي ايئن لڳي پيو ڄڻ چڪ شهر جو اهو سياسي ،سماجي ،ادبي سفر سرد ٿيندو پيو وڃي.افسوس جو فيوڊل لارڊز جي مداخلت ، ان جاڳرتا جي سفر کي ماٺو ڪري وڌو آهي جنهن جي ڪري ڪيترائي نظرياتي ڪارڪن نسل پرستيءَ ۽ مذهبي جي سياست جي ورچڙهي ويا.پر پوءِ به اسين مايوس نه ٿيا آهيون چڪ جي نوجوانن جدوجهد جي جهنڊي کي پنهنجي هٿن مان اڃا ڪيرڻ ناهي ڏنو.