سوامي گنگارام
(1860-1949 )
سوامي گنگارام پٽ شري ڀاونداس پنهنجي آبائي ڳوٺ چڪ شهر ۾ 22 جون 1860ع ۾ جنم ورتو. سندس ماتا جو نالو اڳڻ ٻائي هو، کيس ٻه ڀائر شري بيکچند ۽ شري سهجراءِ هئا، جيڪي زمينداري ۽ وڻج واپار جي ڌنڌي سان منسلڪ هئا، کين هڪ دڪان به هو جنهن تي سوامي گنگارام کي ننڍپڻ ۾ ئي ويهاريو ويو.
ننڍي هوندي ئي هن جو لاڙو سنتن ۽ ساڌن ڏانهن هوندو هو جنهن ڪري ڌنڌي تي ايترو ڌيان نه ڏنائين. هي سادگي، سچائي، حليمائي، ڀڳتي، گيان ۽ اڪيچار گڻن جو مجسمو هو. عمر ۾ جيئن جيئن وڏو ٿيندو ويو، نام جي راهه ۾ تيئن تيئن وڌيڪ وڌيو، کيس سدائين پرڀوءَ جي تات ۽ تنوار هوندي هئي.
سوامي گنگارام والدين جي گهڻي زور ڀرڻ تي شادي ڪئي، نه ته سندس شادي ڪرڻ جو ڪو به خيال نه هو. هن صاحب انهن رسمي ٻنڌڻن کان آجو رهڻ پئي چاهيو، چڪ ڀرسان صرفو ڳوٺ مان هن جي شادي ڪرائي وئي، سندس گهر ڌياڻي(استري) جو نالو ڌرمي ٻائي هو، کيس ٽي پٽ ڄايا.
هڪ دفعي بهاولپور جو سنت چانڊومل جو چڪ م اچڻ ٿيو، ان سان ملي کانئس اپديش وٺي سندس شش ٿيو. گروءَ جي سيوا ۽ سنگ ۾کيس رام جو رنگ لڳو. سندس اندرين اک کلي پئي، دنوي ڌنڌا داڙي ڇڏي تارڪ الدنيا ٿي ويو ۽ شرڌا ۽ لگن سان گروءَ جي شيوا ڪندو رهيو.
کيس ڀائرن گھڻو ئي سمجهايو ته سنسار کان ايڏو ڪنارو چڱو ڪونهي، پر هن انهن جي هڪ به نه ٻڌي. بَڙَ جي مڪان ڏي اصغر واهه جي ڀر سان (هن وقت سيٺارن جي پاڙي ۾)هن سچکنڊ درٻار قائم ڪئي. ۽ انهيءَ درٻار ۾ پريمن کي نام جو امرت رس پياريو، هن مختلف ڳوٺن ۽ شهرن ۾ وڃي نام جو پرچار ڪيو، دکين دلين کي روحاني راحت ڏني، شرڌا وچان پريمي کيس سوامي گنگا رام ڪري سڏڻ لڳا ۽ سوامي جو اعزاز ۽ لقب عطا ڪيو.
ڊاڪٽر ديال آشا پنهنجي ڪتاب“سنڌ جا سنت”۾ لکي ٿو ته ”سوامي گنگا رام سچا ساڌڪ هئا، ساڌڪ مان سنت ٿيا، ڀڳتي ساڌنا جي ڀت جو پنڌ ڪندي جيڪي ويچار هن جي من ۾ پيدا ٿيا، تن کي هن صاحب سلوڪن ۽ ڀڄنن جو روپ ۾ پيش ڪيو آهي“.*
سوامي گنگا رام لاءِ ميمڻ عبدالمجيد سنڌي پنهنجي ڪتاب تذڪره شعراءِ سکر ۾ لکي ٿو ته ” چڱو شاعر هو، ڪيترو ئي شعر چيو اٿس. جو سلوڪن ، ڀڄنن، سه حرفين، 35 اکري، ڪافين، هفتي جي ڏينهن ۽ مهينن جي سلسلي وارن بيتن تي مشتمل آهي. سندس سکيا جو مطلب آهي ته پنهنجي دشمنن، يعني ڪام ڪروڌ، لوڀ، موهه، اهنڪار کي ميٽي من کي صاف ڪري، نامي روپي امرت جو پيالو پيئڻ گھرجي، سندس ڪلام مضمون توڙي لفظن جي سلوڻائيءَ سوڌائيءَ جي ڪري نظم جو چڱو نمونو پيش ڪري ٿو“.**
”ڪوي سوامي گنگارام تمام بلند پايي جو شاعر هو، کيس لفظن جي وڍڪٽ ۽ لفظن جي جٽاءَ جي ڀلي ڀت پروڙ هئي. کيس شاعريءَ جي فن ۾ تمام سٺي مهارت حاصل هئي، سندس واڻي، غزل، ڪافيون، ڏوهيڙا، شبد، سلوڪ مشهور ٿيا، سندس شاعري صوفيانه رنگ ۾ رنگيل آهي. تنهنڪري هن کي سنت سوامي ڪوي ڪري سڏيندا هئا. سندس شاعريءَ تي سامي صاحب جو اثر نمايان نظر اچي ٿو.“**
سوامي صاحب جا پويان لڏي وڃي هندستان ويٺا، تنهنڪري سندس شاعري هتي گهٽ ملي ٿي ، پر سندس نالي تي هڪ ننڍو مندر چڪ شهر ۾ رٽائرڊ ماستر ڪوڙي مل جي گھر ۾ اڃا به آهي ۽ سندس جواني جي هڪ تصوير به محفوظ آهي، چڪ جي سندس ششن ۾ ڪوي تيجو مل، ڀائي شون رام مست نڙائي، ڪشنچند نيوند رام، پهلاج راءِ وغيرهه هيا. انڊيا ۾ چترڀڄ موٽومل پرياڻي 1990 ۾ ”امرت واڻي“ نالي هڪ ڪتاب، ليکڪ ڪشنچند نيوندرام پرياڻي جو ڇپرايو جنهن ۾ سوامي گنگارام جي شاعري پڻ ڏنل آهي جيڪا راڳن جي سرن سر پرڀاتي، ڪوهياري ،آسا، سورٺ، سارنگ، حسيني، جوڳه، ڌناسري وغيرهه تي مشتمل آهي.
سوامي گنگارام جي ڪجهه شاعري هيٺ نموني طور ڏجي ٿي.
گروءَ کي آراڌنا
ڇڏي سڀ ڌنڌو، لڳس تنهنجي ڌيان ۾،
ڪرپا ڪري قلوب مان، ڪڍ سنسي جو سنڌو،
غفلت جي غار ۾، متان ڪري ٿيان گندو،
آهيان اصل انڌو، گنگارام ساوڌان ڪرتون سيگھه ۾.**
سورٺو
سائي وڏي ذات، جيڪو ڀڄن ڪري،
ذات تي ناهي ڏات، گنگارام اهو غور ڪر. ***
دوهو
گنگارام دل صاف ڪر، صافين صاف ملندا،
ڪم نه آون چترائيا، ڀرمين ڪيون پوندا
بيت
اٿي جاڳ مسافر جيئرا، ڪاڏي ويو پڻهي ماڻهي،
ڏسي ٻن اکين سان، تون سمهندين پٽ تاڻي.
اٿي جاڳ مسافر جيئرا، سمر سمر سک پاءِ،
گيان وٺي گرديو کان، انتر جهاتي پاءِ.
سواسن روپي سمرڻي ٺاهي، شبد ۾ سرت ملاءِ،
سهجي سهج سڀاءِ، گنگارام ملين مالڪ سان.
چکي بيحد بوند، عاشق اڏاڻا عرش۾،
لاغرض لڳا لک ۾، مني سڀ فرمود،
دريا ٽپي سمونڊ، گنگارام پار پيا.**
شبد
بنا ملي محبوب جي، روئڻ زارون زار
سسئي کي سڪ پنهل جي، ڏاڍي برهه ڪئي بيزار
زليخان يوسف لئي، ڇوڙ ديو گهر ٻار
عاشق مجنون ليلان، سر جي نانهه سنڀار
سهڻي گهري سير ۾، لڳس ميهر جي تنوار
هيرمئي رانجهوءَ لئي، مائٽن جي نه ميار
نوبت وڳي نينهن جي ،اچي عاشق پاڻ اجار
بلوچوي برهه آهي اڻانگو، پل پل پري پچار***
سوامي گنگا رام 40 سال پرچار ڪرڻ بعد 7 مئي1949ع تي هڪ ڏينهن اچانڪ پنهنجي شش شري ڪشنچند کي گھرائي چيائون ته پيارا اڄ اسان هن دنيا مان هلڻ وارا آهيون، ڪو به نه ڳوڙها ڳاڙي، ايئن چئي سکر هليا ويا ۽ غيب ۾ غائب ٿي ويا. ڪن جو چوڻ آهي ته سنڌو درياهه کي پاڻ ڏيئي ڇڏيائون، ڪن جو چوڻ آهي ته برمنهن ڪيائون. جڏهن ته سندس عمر89 ورهه هئي