داتا فيض درياهه شاهه
(1863-1907 )
سيد فيض محمد شاهه عرف فيض درياهه شاهه ولد سيد پير شاهه جيلاني چڪ لڳ ڳوٺ هنباه (انباه) ۾ جنم ورتو ، هي ڳوٺ تعلقي لکي، ضلعي شڪارپور ۾ آهي جيڪو هاڻي چڪ شهر جو حصو ٿي ويو آهي. سندس ولادت 1280 هه مطابق 1863ع ۾ ٿي ۽ 11 شوال 1325هه مطابق 18 نومبر 1907ع بروز سومر وفات ڪيائين. سندس والد بزرگوار نوشهري فيروز جي نقشبندي بزرگ شاهه نصير جو طالب هو. پاڻ به ان درگاهه تان فيض پرايائين، ظاهري تعليم سيد ڌنل شاهه کان حاصل ڪيائين جو پڻ نوشهري جي نقشبندي درگاهه جو طالب هو. استاد وٽ سنڌيءَ کانسواءِ فارسي به پڙهيو، فارسي ۾ شعر به چيو اٿس.
پاڻ علم باطنيءَ ۾ مشغول رهيا اڪثر محويت ۽ استغراق جي حالت م رهڻ لڳا، ڪيتري عرصي کان بعد مجذوبيءَ جي حالت مان سالڪائيءَ ڏانهن وريا، ڪيترن ئي ماڻهن کي روحاني فيض سان مستفيض ڪيائون. ڪيترائي هندو توڙي مسلمان سندس مريد هئا. سندس خاص طالبن مان ميرل فقير، رکيل فقير، لونگ فقير، شيرل فقير۽ ٻين جا نالا قابل ذڪر آهن.
پنهنجي شعر ۾ “ميرل” تخلص ڏنو اٿن، در حقيقت ميرل سندن خاص طالب هو ۽ محبت جو مرڪز به هو، مرشد طالب کي اظهار ڪيو آهي ۽ طالب ۾ سمائجي ويو آهي. ”داتا فيض درياهه جو ڪلام سچل ۽ بيدل جي تتبع ۾ رندي ۽ سرمستيءَ جو ترجمان آهي. هي پنهنجي سموري شاعريءَ ۾ انالحق ۽ همه اوست جي ساک ڀري ٿو، سندس ڪلام ۾ صوفياڻو رنگ ۽ رندي رمز سمايل آهي. هو پنهنجو پاڻ سڃاڻي کلم کلا انالحق جو آواز بلند ڪري ٿو. هڪ ڪافيءَ ۾ اهو مضمون هن طرح آندو اٿس.
انالحق جو نعرو، عاشق هڻ همت سان،
موتو قبل ا لانت موتوا، مٿي تري اوڀارو،
لااله الالله ڪري، ڪر وجودان ويسارو،
من خدايم من خدايم، عاشق ڪري اشارو،
سبحاني ما اعظم شاني، بحر وٺي بقا وارو،
ماڳ مئخاني ۾ ميرل سائين، اڏي ويهه نيڻين اوتارو.*
”هيٺين ڪافيءَ ۾ انالحق جو نعرو هن طرح بيان ڪيو اٿس.
انالحق جو ماريان نعرو،
اڳي ڪيان ٿو پڙلاءُ
هن دن رين کئون،
رمان ٿو وري راهه ازلي،
اڳي ڪيان ٿو لقاءُ،
قرب قونين کئون.*
”زبان جي لحاظ کان ڏسبو ته سندس ڪلام ۾ عربي ۽ فارسيءَ جي صوفيانه اصطلاحن سان گڏ ويدانت جي هندي اصطلاحن جو حسين امتزاج نظر ايندو. هندي لفظن ۽ اصطلاحن کان سواءِ سنڌي شعر ۾ سرائڪي لفظ ۽ ترڪيبون استعمال ڪيون اٿس.سندس ڪافيون رس رچاءُ ۽ روانيءَ کان خالي نه آهن. آخر ۾ سندس هڪ ڪافي ڏجي ٿي جيڪا گھڻي مشهور آهي، ڇاڪاڻ جو منجهس رس ۽ رچاءُ گھڻو آهي، منجهس رنگيني ۽ رواني آهي ۽ تجنيس حرفيءَ جو سهڻو استعمال به ٿيل آهي. ٽيڪنڪ جي خيال کان وائيءَ جي فن موجب آهي“***
لنو لنو ۾ لوري لائي ويا،
جانب جوت جاڳائي ويا،
ونحن اقرب ويجھڙو،
برهين بات بتائي ويا،
مرليون سرليون ناد نفيلا،
ويراڳي ته وڄائي ويا،
پاڻ پيهي ويا پورب ۾،
لاحد خيال لڏائي ويا،
فيض شاهه سائين فيض رسايو،
ناچو نينهن نچائي ويا،
”ميرل“ مون ماريچن،
گهورن سان دل گھائي ويا.***
”فيض درياهه شاهه پنهنجي وقت جي مختلف عالمن فقيرن سان ملاقاتون ڪيون، مختلف درگاهن تي به ويو، جتي هن فيض پرائڻ جي ڪوشش ڪئي. جن سان هن رهاڻيون ڪيون، تن ۾ فقير خوش خير محمد هيسباڻي (1809 کان 1877ع) ۽ فقير موهن آهوجا (1845 کان 1865ع) نالا قابل ذڪر آهن.هن پنهنجي وڏي ڀاءُ وٽان قرآن پاڪ ناظره پورو ڪيو. سيد صاحب جو ڪلام ججھو آهي، جيڪو سچل سرمست درازي ۽ بيدل روهڙائيءَ جي تتبع تي رندي ۽ سرمستيءَ جي ڀرپور ترجماني ڪري ٿو. جيڪو ”همه اوست“ ۽ ” انالحق “ جي ساک ڀري ٿو. سخن جي سلسلي ۾ سندس ڪافيون ، جھولڻا، بيت ۽ مولود ملن ٿا. جيڪي سنڌي زبان کانسواءِ فارسيءَ ۽ سرائيڪيءَ ۾پڻ قلمبند ٿيل آهن.” زليخان سر“ ۾ 73 مصرعن تي مشتمل طويل فراق نامو به آهي، جيڪو حالانڪه عروضي اعتبار کان پورو نه آهي، تاهم ٻوليءَ جي لحاظ کان نهايت ئي سپت ۽ سوادي معلوم ٿئي ٿو.......................سيد صاحب سچ پچ فيض جو درياه هو، سندس هندو خواه مسلمان طالبن ۽ عقيدتمندن جو ڳاڻيٽو به ججهو آهي.“*
ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي صاحب پنهنجي تصنيف ڪيل ڪتاب تذڪره شعراءِ سکر ۾ فيض درياه جي ولادت جو سال 1280هه ڄاڻايو آهي، مگر عيسوي سن وغيره ڪون ڏنو آهي ۽ پروفيسر ميمڻ عبدالغفورسنڌي صاحب پنهنجي ڪتاب “عظيم سنڌي انسان”۾ 1279هه ولادت جو سال ڄاڻايو آهي. انهن ٻنهي مصنفن جي لکڻين ۾ هڪ سال جو تضاد نظر اچي ٿو ، پر ڊاڪٽر عبدالمجيد سنڌيءَ جي ڏنل سن کي صحيح سمجهي ٿو. استاد ارباب علي مخمور جي ترتيب ڏنل داتا فيض درياه جي بياض سان ڀيٽ ڪجي ٿي جيڪو قربان علي خاصخيليءَ جو درست ٿيل هو.ته ان بياض مطابق 1280هه ولادت جو سن ڄاڻايل آهي، جيڪو صحيح سمجھڻ گھرجي. هتي هڪ ڪافي ڏجي ٿي جيڪا وائيءَ جي ٽيڪنڪ تي آهي.
مٿــــــي اڏاڻـــــــــــــــو بــــــــــاز،
ڪپي ڪپي مرادان ڪلئي،
اچـــــي اندر مئـــــون پيدا ٿيو،
انــــــــــالحق جــــــــــو آواز،
ثـــــابت نينهن نفـــــي ڪيو،
ســـــڙيو هئـــــڻ جو ســـــاز،
بيخـــــود جـــــي بحـــــر ۾،
شـــــوق ٿيــــــــــو شهبـــــاز،
”ميـــــرل“ هـــــن مسڪين تي،
ٿيــــــــــو الاهـــــــــــــــي راز.*
هتي هڪ سر شام ڪلياڻ مان ڪافي ڏجي ٿي، جيڪا پڻ وائيءَ جي ٽيڪنڪ تي ٻڌل آهي.
عاشق پنهنجي خيال کي،
مٿي عرش اماڻيون اماڻ،
فاذ ڪروني اذڪر ڪم،
روح وحدت ۾ ورڻيون واڻ،
موتوءَ واريءَ موج ۾،
همٿ ڪر ڪا هاڻ،
هوالحق انالحق چئي ڪري،
ره اصل جي اهڃاڻ،
اناالله يا مرکم چئي،
پاڻ نه آڏو آڻ،
روايت ربي بعين ربي،
ڪانهي توکي ڪاڻ،
اذاتم الفقر هو الله،
وٺ تسبيح صفائي کاڻ،
هو الا ولون ڪما هو في الازل،
ريجھي ڪر تون رهاڻ،
يهدالله بنوره من يشاءُ،
وڃي موج الاهي ماڻ،
سر سري آن ساڳيو ئي،
“ميرل” طرف ميخاني تاڻ.*
نوٽ: داتا جو رسالو سنڌي ادبي بورڊ، شاهه عبداللطيف لائبريري چڪ ۽ مهدي شاه فياضي وٽ قلمي رسالي طور محفوظ آهي.جڏهن ته صوفي عبدالغني اياز ڀٽي سندس بياض”قلندري خِطاب“ ڇپرائي پڌرو ڪيو.