28. سفر سڄڻن جو
هر روز جيان اڄ به گهر موٽڻ لاءِ قاسم آباد جي بس ۾ ٿو چڙهان. بسون ته سڄي شهر جي مختلف روڊن تي پيون هلن، پر قاسم آباد جي بس جو سفر ئي نرالو آهي. ڪلاڪ ڪلاڪ ۾ هڪ بس ٿي نڪري. ماڻهو هيٺ مٿي ٻڪرين وانگر سٿجي ويندا آهن نه چڙهڻ جي فضيلت ۽ نه ئي لهڻ وقت… نوڪري وارو ماڻهو هن بس ۾ ٿو چڙهي ته پنهنجي صبح پاتل اڇن ڪپڙن کي پيو بچائيندو… قاسم آباد جي رهڻ تي بخيل ٿيندي چڙ مان چوي ٿو… مار پوين… ڪپڙا ئي خراب ٿي پيا. ڀلا هي به ڪو سفر آهي… صبح جو ڪپڙا پائي اچ ته شام جو چٽ… پانچا بچائيندو… يار پاسو ته ڏجين… جاءِ به ڪونهي ته به بسن وارن جو پيٽ ئي نٿو ڀرجي… ٻڪرين وانگر ماڻهو ٿا سٿين… اوڏي مهل هن کان اها ڳالهه وسري ٿي وڃي ته مون کي به هن بس ۾ جاءِ ملي… پر لهڻ وقت… سڀني کي پيو گاريون ڏيندو آهي.
سو آءٌ به بس ۾ چڙهيس… آفيس مان موٽندي بس جي رش ۾ مڙئي اضافو هوندو آهي. هرڪو آفيس مان موٽندو آهي، عورتون بازار مان ته ٻار ۽ ماستر ۽ ماسترياڻيون وري اسڪولن جي شام واري شفٽ مان موٽندا آهن ته شام وارين بسن ۾ معمول کان وڌ ماڻهو هوندا آهن. بس ٽريننگ ڪاليج وٽان نڪرندي حبيب بينڪ وٽ ريشم گلي جي منهن تي پهچي ٿي ته بس سڄي ڀرجي ويندي آهي… هن کان پوءِ بس گاڏي کاتي وٽان ٿيندي حيدر چوڪ تي پهچي ٿي ته ماڻهو بس ۾ بيهڻ شروع ٿيندا آهن. آءٌ به پنهنجي دوست سان گڏ ماڊل اسڪول وٽان چڙهان ٿو. بس ڀريل هوندي آهي، اڳين گيٽ وٽ بيٺل ماڻهن جي پيهه پيهان، وچ ۾ بيٺل ماڻهو ۽ گيٽ جو پويون حصو ڪجهه خالي خالي…
ابا پويان اچو… هڪ پيرسن مرد پٺيان ويٺل هو، انهيءَ رڙ ڪئي… بابا ڏسو ڇورن جا ڪم، پوئين پاسي بس ۾ ڪجهه جڳهه بيهڻ جي آهي، اڳيان آهن جو ماين مٿان ٻڪرين وانگر سٿيا پيا آهن.
وري انهن نوجوان ڇوڪرن ڏانهن مخاطب ٿيندي…
نڪو حياءُ نه ڪو شرم…
پويان نه ٿا اچو…
ڪنڊيڪٽر رڙ ڪندي چيو… اسان چئون ٿا ته موچڙا ٿا کائون. پويان جهڙو پاڻي هاريو پيو هجين. ڪجهه نوجوان پويان آيا، گهڻا اتي ئي بيٺارهيا.
بس رڙهي وحدت ڪالوني جي اسڪول واري گيٽ تي ٿي پهچي ته باقي ڪسر پوري ٿيو وڃي. هتان ماسترياڻيون ۽ شاگردياڻيون چڙهن ٿيون ته پوءِ بس جي حالت ڏسڻ وٽان هوندي آهي.
دوست چويم ٿو… يار… هتي هڪ ٻئي جا ڪپڙا بدلجي وڃن، تڏهن به خبر نه پوي. مون دل ئي دل ۾ هن جي ڳالهه جي تائيد ڪندي هلڪڙو ٽهڪ ڏنو.
هيڏي ساري رش ۾ ڦاٿل هڪ سفيد پوش ماڻهو چوي ٿو…
ڪٿي جهنگ ۾ اچي رليا آهيون. نه سواري جو ڪو بندوبست ۽ نه ئي علائقي جي ڪا فضيلت. ڪلاڪ ڪلاڪ ۾ بس اچي ٿي ته بس جي ۽ ماڻهن جي اها حالت نه ٿيندي ته ٻيو ڇا؟ ڀر ۾ بيٺل ٻئي چيس… هاڻ ته سوزڪيون هلڻ کپن…
سائين اهي به بس وارا هلائڻ نه ٿا ڏين… منهنجي ڀر ۾ ويٺل سيٽ واري شايد انهن جي گفتگو ٻڌي ورتي ۽ پنهنجي دل جي باهه هيئن ڪڍيائين:
شهرن ۾ رهندا هئاسين ته سولا هئاسين، انهن مئن… کي خدا جي مار پوي، اسان کي روليو اٿن.
ٻئي به (انهن جي ڀر ۾) انهن مار پون کي گار گند ڪندي، پٽيندي چيو…
ڇا قاسم آباد… ڇا اسان… اچي رهيا آهيون، وري قهر خدائي ڏسو اسان کي موچڙا هڻي ڪڍيو اٿن ۽ پويان چار بسون قاسم آباد موڪلي ڇڏيون اٿن ته چڙهو به اسان جي بس ۾. پوئين سيٽ تي ويٺل هڪ پيرسن انهن جي ڳالهه ٻڌندي چيو… ها ابا… اها اٿوَ “اعمالن جي شامل” موچڙا هنيو ڪڍي بس موڪلي اٿن ته توهان اسان جي بسن ۾ چڙهو ۽ ڪمايون وري اسان…
پنهنجي جُتي پنهنجو منهن…
پنهنجو تئو… منهن به ڪارو پنهنجو…
ڀر ۾ ويٺل هڪڙي پيرسن چيو:
اعمالن جي ڌوڙ شامت آهي،
مڙسي پاڻ ۾ ڪونهي… ڏوهه وري انهن جو…
ڪهڙي مڙسي… ٻئي پڇيو… هن چيو:
ابا اڃان پڇين ٿو ڪهڙي مڙسي… اڃان توکي خبر ئي نه پئي آهي ته مڙسي ڪيئن ڪبي آهي؟
نوجوان ڦڪو ڦڪو ٿيو… ٻي ته هيءَ ڳالهه وڃي کڏ ۾ پوي، ٺلهو ٻڌي اٿو… پيرسن جيڪو هن جذباتي انداز ۾ ڳالهائي رهيو هو… ٿوري تلخ انداز ۾ چيو.
ٻڌي به اها اٿو، جو ٽپڙ کڻي ٻڌئو هاڻ رلو… قاسم آباد ۾…
چاچا… هٿيارن، ڪلاشنڪوفن ۽ مائوزرن اڳيان ڪهڙي ٻڌي ڪجي. هاڻ بس قاسم آباد جي حدن ۾ هلي پئي. ماڻهو ڪجهه لهندا پئي ويا ۽ بيٺل ماڻهو ڪجهه فرحت واري ماحول ۾ بيٺا رهيا… ايتري فرحت ٿي هئي جو ماڻهو سولو بيهي ٿي سگهيو. هاڻ هرڪو ماڻهو انهن ٻن ٽن سيٽن ڏانهن توجه ڏيڻ لڳو، جتي اهو بحث پئي هليو…
ها با… هڪ ٻئي وارا جهلايو… توهان وٽ ڪٿان آيا هٿيار… توهان رنگين ٽي وي وٺو، وي سي آر تي فلمون ڏسو… بنگلن مٿان بنگلا ٺهرايو…
(مون کي اتي هڪ ڏينهن جي ڳالهه ياد آئي، انهيءَ بس ۾ ويٺا هئاسون… دوست مون کي قاسم آباد ۾ هڪ بنگلو ڏيکاريندي چيو… يار هي بنگلو ڏس. مون ڏسي تعريف ڪئي. چيائين هن بنگلي تي ويهه لک روپيا خرچ اچي چڪو آهي، اڃان به مڪمل ڪونهي… رڳو هن جي باٿ روم ۾ هڪ لک جو خرچ ٿيل اٿس. مون عجب ڪندي خاموشي اختيار ڪئي)
ڇورن کي هوٽلن تي وٺيو سير سير مٺائي جا آرڊر ڏئي بوتلن جون بوتلون ٿا پيو، ڪو مهمان ٿو اچي ته چائنز ۾ ماني کائو، ٺلهي چانهه پيئڻ لاءِ به ايئر ڪنڊيشن هوٽلن ۾ وڃيو ٿا پئسه وڃايو.
هوٽلون، ڪورٽون سنڌين سان ڀريون پيون آهن.
سؤ روپيه ڪمايو سؤ ئي وڃايو. پنهنجو اهڙو افعال ئي ڪونهي جو هٿيار وٺون، پوءِ ڀڄڻ تي زور. ڳالهيون وري اهڙيون ڄڻ…
بس چاچا… وڌيڪ جٺ نه ڪرين.
بس گهڻي قدر خالي ٿي وئي هئي، پر تڏهن به ماين وارين سيٽن ۽ اڳئين گيٽ وٽ اٺ ڏهه نوجوان بيٺا هئا.
ٿورو هٽو به نه ٿا… لهڻ ڏيو… ماين مٿان چنبڙيا بيٺا آهيو… پنهنجي ڪا ماءُ ڀيڻ ڪونه اٿوَ. هڪ اڇي برقعي ۾ ڪراڙي پر ٿلهي ٿمڀري عورت انهن بيٺلن نوجوانن کي ٺهه پهه چوندي بس مان لٿي.
مائي جي انهن گوڙ وارن لفظن سڀني کي متوجهه ڪرايو. بس هلڻ لڳي، ڇوڪرا ڦڪا ڦڪا ٿي پٺيان هليا آيا. بس جي وچ وارين سيٽن تي ويٺل ٻه ڪراڙيون پاڻ ۾ اهڙي نموني ڳالهيون ڪري رهيون هيون ڄڻ ٻئي ٻوڙيون هجن… آواز مڙئي مٿڀرو هين.
بس امان، نصيب کٽا هئا، هتي اچي رليا آهيون.
لکن جون هوادار وڏين ميدانن واريون جڳهيون ڇڏيو، هنن ڪوٺين ۾ اچي رهايو اٿن. وري چون ٿا ته بنگلا آهن. اي اهي بنگلا…انهن کان پنهنجون هوادار ۽ وڏيون لانڍيون ڀليون…
ٻڏي نه ٿي، مئا… اهي بنگلن ٺهرائڻ وارا… ٻي عورت سرڀرائيندي چيو… هتي ته ڪاڪوس ۽ ڪمرا گڏيا پيا آهن، ڪو ماڻهو ڪاڪوس ڪرڻ ٿو وڃي ته سڀ ڪجهه پيو ٻڌجي. امان نياڻي سياڻي ٻڏڻ جو مقام آهي. قهر خدا جو پوين اسان جا ٻچا به ماريائون، جاين تي به قبضا ڪيائون ۽ اسان کي به روليو اٿن. تيستائين قاسم آباد جو آخري بس اسٽاپ يعني نسيم نگر اڳيان پل وٽ لٿاسين… سوچيم ايتري دير ۾ آءٌ ايڪسپريس بس ۾ پنهنجي ڳوٺ تلهار (جيڪو هتان کان پنجاهه ميل پري آهي) پهچي وڃان ها. هيءَ نڌڻڪي علائقي جي بس، مارڪيٽ مان نسيم نگر پهتي آهي.
سڀني جون ڳالهيون ٻڌي دل ئي دل ۾ مشڪندي پنهنجي گهر ڏانهن روانو ٿو ٿيان.
(خادم وطن 28 اپريل 1991ع)