سينٽرل ايشيا جا تعليمي ادارا ۽ موقعا
خير پاڻ تعليم جي حوالي سان ذڪر ڪري رهيا آهيون، هن پاسي منهنجو ڪوبه ذاتي دوست ته پڙهڻ نه ويو آهي پر اڪثر سنڌي اخبارن ۾ هنن ملڪن لاءِ به ميڊيڪل ۽ انجينئرنگ ڪاليجن ۾ پڙهڻ لاءِ سستي فيس يا اسڪالرشپ جي ڳالهه ڪيل هوندي آهي، جيئن ته اهي اشتهار لوڪل ايجنٽن جي طرفان هوندا آهن، ان ڪري انهن تي ڀروسو ته نٿو ڪري سگھجي. تنهنڪري انهن ملڪن ۾ داخلا وٺڻ کان پهرين يونيورسٽين جي معيار بابت ضرور جاچ ڪرڻ گھرجي، جنهن لاءِ دنيا ۾ مڃيل تحقيق ڪري درجه بندي ڪندڙ ادارن جي رپورٽ ضرور ڏسڻ گھرجي، جن مان هڪ ڪيو ايس ورلڊ رينڪنگ ڪندڙ ادارو به آهي.
QS world ranking مطابق ڪازڪستان جون دنيا جي بهترين هزار يونيورسٽين ۾ ڇهه يونيورسٽيون شامل آهن، جن ۾ Al-Farabi Kazakh National University دنيا ۾ 236 نمبر تي آهي، L.N. Gumilyov Eurasian National University ، Abai Kazakh National Pedagogical University، هي ٻئي يونيورسٽيون چار سو کان پنج سو واري ڪيٽيگري ۾ آهن، Auezov South Kazakhstan State University (SKSU)، ،Kazakh-British Technical University، Kazakh Ablai Khan University of International Relations and World Languages، پنج سئو کان هزار واري ڪيٽيگري ۾ اچن ٿيون.
ان حساب سان ڏسجي ته پاڪستان جي يونيورسٽين جيان هن ملڪ جي يونيورسٽين جي به تقريباَ ساڳي پوزيشن لڳي ٿي. جو پاڪستان جون به ڇهه يونيورسٽيون آهن دنيا جي بهترين هزار يونيورسٽين ۾ جن مان NUST يونيورسٽي چار کان پنج سو واري ڪيٽيگري ۾ آهي جڏهن ته ڪازڪستان جي فرابي ڪزاڪ نيشنل يونيورسٽي 236 نمبر تي آهي. بهرحال عالمي رينڪنگ ۾ ڪزاڪستان جي هنن ڇهن يونيورسٽين کان علاوه وچ ايشيا جي باقي چار ملڪن جي ڪابه يونيورسٽي شامل نه آهي. ايشيا جي رينڪنگ ۾ هن خطي جي يونيورسٽيون شامل نه ڪيل آهن ان ڪري باقي ايشيا سان هنن يونيورسٽين جي ڀيٽ عالمي ريڪنگ جي تناظر ۾ لکي جنهن ۾ ڪزاڪستان جون هي يونيورٽيون مشرق ايشيا جي ملڪن جي معيار جون نه صحيح پر ننڍي کنڊ جي يونيورسٽين جي معيار جهڙيون يونيورسٽيون ضرور آهن. اهم ڳالهه ته هڪ الڳ ڪيٽيگري ۾ هنن ملڪن کي شامل ڪيو ويو آهي جنهن ۾ مشرق يورپ ۽ وچ ايشيا جي ملڪن جي گڏيل ريڪنگ ڏنل آهي، ان ۾ هيٺيان پنج ملڪ ۽ اولهه ايشيا جا ڪجهه ملڪ جن ۾ آذربائيجان، آرمينيا، جارجيا ۽ سائپرس شامل آهن. ان کان علاوه اوڀر يورپ جا ملڪ جيڪي رشيا، چيڪ ريپبلڪ، ڪروٽا، پولينڊ، سلواڪيا، سربيا، هنگري، رومانيا، ليٿانيا، سلوينيا، بلگيريا، يوڪرين، البينيا، ڪوسوو، بوسنيا ۽ هزگوينا وغيره آهن، به شامل آهن.
مجموعي طرح ته رشيا، هنگري، چيڪ ريپبلڪ ۽ ترڪي جي ريڪنگ ته وچ ايشيا ۽ اولهه ايشيا جي ملڪن کان سٺي آهي پر وري به هن ڪيٽيگري ۾ ٽاپ 300 يونيورسٽين ۾ 22 ڪازڪستان جون يونيورسٽيون شامل آهن، جن ۾ 10 نمبر تي الفرابي ڪزاڪ يونيورسٽي آهي جيڪا عالمي رينڪنگ ۾ 236 نمبر تي آهي، ڪرجستان جي هڪ آمريڪن يونيورسٽي آف سينٽرل ايشيا شامل آهي، باقي وڌيڪ اولهه ايشيا يا ڏور ايشيا جي ملڪ آذربائيجان جون ڇهه يونيورسٽيون شامل آهن جن مان بڪو اسٽيٽ يونيورسٽي 95 نمبر تي ۽ خضر يونيورسٽي 100 نمبر تي آهي، باقي 100 کان مٿي واري رينڪنگ ۾ شامل آهن. اڄڪلهه آذربائيجان ملڪ جو شهر بڪو سياحت جي حوالي سان ڪافي مشهور آهي، ۽ پاڪستان اندر دوائن جي ڪمپنين جي طرفان ڊاڪٽرن کي گھمائڻ جو هنڌ به. ڏور اولهه ايشيا جي ملڪ ارمينيا جون فقط 2 يونيورسٽيون هن ريڪنگ ۾ شامل آهن جن مان هڪ سئو کان مٿي ۽ ٻي 200 کان مٿي واري ريڪنگ ۾ شامل آهن. يوريشيا يا ويسٽرن ايشيا جي ملڪ جارجيا جي فقط هڪ جارجيا ٽيڪنيڪل يونيورسٽي شامل آهن جيڪا 200 کان مٿي واري فهرست ۾ آهي. باقي سائپرس، جنهن جي يونيورسٽين ۾ ميڊيڪل ۽ انجنيئرنگ پڙهڻ لاءِ اڪثر سنڌي اخبارن ۾ اشتهار ايندا رهن ٿا، ان جي هڪ به يونيورستي هن رينڪنگ ۾ شامل نه آهي نه ئي عالمي رينڪنگ ۾ آهي. سينٽرل ايشين ملڪ ۽ ويسٽرن ايشن ملڪ نه فقط سياحت ۽ سونهن حوالي سان پر تاريخي اهميت به رکن ٿا، جتان جي ثقافت ۽ تهذيب دنيا سطح تي مڃيل آهي.
هي سمورا ملڪ مولانا رومي کان ويندي مسلم سائنسدان الخوارزمي وغيره کي به پنهنجي پنهنجي ملڪ جو سمجهن ٿا ، حالنڪ اسان وٽ ته انهن کي افِغانستان، ايران، عراق، ويندي ترڪي جي مناسبت سان ذڪر ٿيندو آهي. پر هنن ملڪ جي دعويٰ به آهي ۽ حقيقت ۾ به لڳي ٿو جو تاريخي طور ايران، افغانستان کا ويندي هي سينٽرل ايشيا جا سڀ اسٽيٽس يا فارس جي زير تسلط ۾ رهيا آهن يا وري ترڪن جي ۽ هي سمورو خطو پاڻ ۾ گڏيل ئي رهيو آهي. سندن شڪل شبيهه کان ويندي ٻولين، رسمن رواجن ۾ به ڪافي حد تائين ايران، افغانستان ۽ هنن رياستن جي پاڻ ۾ ويجهڙائپ رهي آهي. ان ڪري ئي مشهور تاريخي ڪردار هنن سمورن علائقن ۾ رهيا آهن ۽ انهن تي هي سڀ پنهنجو هجڻ جي دعويٰ ڪرڻ ۾ به حق بجانب آهن. هتي اسان جي انٽرنيشنل اسلامڪ يونيورسٽي ملائشيا ۾ مختلف ملڪن جي ثقافتي اسٽال تي جڏهن ازبڪستان ۽ افغانستان جي اسٽال تي وڃڻ ٿيو ته الخوارزمي، مولانا رومي کان علاوه ٻيا ڪيترائي ٻڌل صوفي ۽ مسلم سائنسي ڪردار ٻنهي جي اسٽالن تي نظر آيا.
بهرحال هن وچ ايشيا، اولهه ايشيا ۽ اوڀر ايشيا ۽ يورو ايشين ملڪن جي يونيورسٽين ۾ سڀ کان وڌيڪ معيار روس جي يونيورسٽين جو آهي، جنهن جون 95 يونيورسٽيون هنن 300 ۾ شامل آهن ۽ پهرين ۽ ٻئي نمبر تي به روس جون ئي يونيورسٽيون آهن، ترڪي جون 44 يونيورسٽيون به شامل آهن، ان کان علاوه چيڪ ريپبلڪ جون 22، پولينڊ جون 18، هنگري جون 8 يونيورسٽيون شامل آهن.
اها به حقيقت آهي ته مشرق يورپ جا ملڪ سينٽرل يورپ يا اولهه يورپ جي ملڪن جيترا ڀل ترقي يافته نه هجن، ته به ايشيا جي گھڻن ملڪن کان وڌيڪ سڌريل ۽ ترقي يافته آهن. انهن مان ترڪي ۽ روس نه فقط ايشيا کي يورپ سان ملائين ٿا پر انهن ملڪن جو ڳچ حصو ايشيا ۾ به آهي، ۽ ڪافي ترقي وارا ملڪ به آهن، ان ڪري انهن ملڪن جو ذڪر خاص طور هن ڪتاب ۾ شامل ڪيو آهي. اسڪالرشپ جيڪڏهن وچ ايشيا جي ملڪن مان ملي يا وري اولهه ايشيا يا مشرق يورپ جي ڪنهن به ملڪ مان عالمي رينڪنگ جي ڪنهن به ڪرائٽيريا ۾، جيڪڏهن ڪابه انهن ملڪن جي يونيورسٽِي اچي ٿي ته ضرور وڃڻ گھرجي پر جي عالمي رينڪنگ ۾ نه هجي، ته به اوڏانهن وڃڻ جو ضرور سوچڻ گھرجي ۽ مليل اسڪالرشپ کي ڪڏهن نه ڇڏڻ گھرجي، جيستائين ان کان بهتر ڪو ٻيو آپشن نه هجي.
منهنجي خيال ۾ هن مضمون تي وڌيڪ تفصيل ڏيڻ جي ضرورت نه آهي، وڌيڪ ڪوشش ڪندس ته جيڪڏهن ڪو اهڙو ماڻهو ملي وڃي جيڪو هنن ملڪن مان پڙهي آيو هجي ته ان جو انٽرويو ڪريان ۽ ڪڏهن ٻئي ڪتاب يا هن ڪتاب جي ٻئي ڇاپي ۾ ڏيان ته جيئن بهتر کان بهتر معلومات ملي سگھي. هي ڳالهه صرف ايشا جي ملڪن جي آهي، باقي مشرق يورپ جي ملڪن ۾ روس جهڙو ملڪ به شامل آهي، جتي وڃڻ جو خواب به ڪنهن به صورت ۾ آمريڪا ۽ چائنا وڃڻ کان گھٽ نه آهي، جي زندگي رهي ته ضرور ڪا ٽرينگ يا فيلو شپ گھٽ ۾ گھٽ هن ملڪ مان ضرور ڪرڻ جو سوچيو آهي. منهنجي گهرواري عابده به هميشه چوندي آهي ته روس آمريڪا، برطانيا جهڙن ملڪن جي ڀيٽ ۾ هزار دفعا بهترپاليسي رکندڙ ملڪ آهي، اوڏانهن هڪ دفعو ضرور هلنداسين. سو پڙهندڙ دوستن کي به اها ئي صلاح آهي ته روس وڃڻ جو موقعو ڳولهي لهڻ گھرجي. هي ڪامريڊ لينن جو ملڪ دنيا جو پهريون ڌرتي ڌوڏيندڙ پورهيت انقلاب آڻيندڙ ۽ عالمي امن ۽ استحڪام جو هميشه ضامن رهيو آهي، ان ملڪ ۾ پڙهڻ به گھرجي ته گھمڻ به گھرجي.